BOJAN KRAUT

STROJARSKI PRIRUNIK
DEVETO HRVATSKO ILI SRPSKO IZDANJE
POTPUNO PRERAENO I DOPUNJENO

TEHNIKA KNJIGA, Z A G R E B

IZ P R E D G O V O R A PRVOM I Z D A N J U Strojarski se strunjak bilo inenjer, tehniar ili majstor u svome radu dnevno susree s mnogobrojnim, ponajee brojanim podacima. U nas smo dosad upotrebljavali strane prirunike, no njihova je uporaba ograniena zbog visoke cijene i nedovoljnog znanja stranih jezika. Posebno valja spomenuti da ti prirunici ne pruaju materije na takav nain kakav bi bio potreban za nau praksu i to je najznaajnije u njima nema domaih standarda i drugih domaih propisa. Da bih barem djelomice popunio tu prazninu, odluio sam se sastaviti ovaj prirunik. Prirunik treba da je uvijek pristupaan svagdje i svakome, pa je stoga odabran depni format. To je dakako ograniilo opseg. Zbog toga sam se pri izboru gradiva odluio za ono to dnevno treba strojarskim inenjerima, tehniarima ili majstorima, pa i studentima strojarstva i acima srednjih tehnikih uilita. Izbor gradiva za tako razliite stupnjeve znanja nije bio lak. elio sam se to vie pribliiti nekoj svima korisnoj sredini. Zato e jednome biti neega previe, a drugome premalo, jednome e neko poglavlje biti preteko, a drugome prejednostavno. Jezgra je ovoga prirunika brojani materijal, jednako potreban za sve stupnjeve naobrazbe, za kolu i praksu. Ostalo je gradivo saeto na najnunije. Posebnu sam panju posvetio razvoju nauke o mjerama i novostima na tom polju, koje zadiru u strojarstvo. Jednadbe su veliinske. Time je u nekim podrujima omoguena i upotreba jo ukorijenjenih sustava mjera tehnikog i toplinskog (kalorijskog), a u svim podrujima sviju tehnikih grana upotrebo novoga, apsolutnog sustava po Giorgiju. Tekoe, koje su koile upotrebu Giorgijeva sustava mjera u toplinskoj tehnici, nastojao sam prebrodili sastavom odgovarajuih toplinskih tablica. U ovom su priruniku prvi put u strunoj literaturi uope objavljene vie-manje potpune strojarske toplinske tablice, koje sadre sve vrijednosti preraunane i u jedinice Giorgijeva sustava mjera. Time je i u toplinskoj tehnici bitno olakano raunanje s elegantnijim, veliinskim jednadbama. Ljubljana, u travnju 1954.

Dosadanja izdanja slovenska izdanja 1954 1964 1967 1973 1976 1981 1981 (A5)* 1987 1987 (A5)*
Dotisak

hrvatska ili srpska izdanja 1956 1963 1965 1970 1975 1976 (1980)** 1982 (1984)** 1986 (1987)** 1988

B.K.

Izdanje u A5 formatu. (Sva su druga izdanja bila u A6 formatu.)

III

P R E D G O V O R D E V E T O M HRVATSKOM ILI SRPSKOM I Z D A N J U Prvo - slovensko (1954), i zatim drugo - hrvatsko ili srpsko (1956) - izdanje ovoga prirunika bilo je rasprodano u roku od po godinu dana, to je pokazalo kolika je bila potranja za djelima te vrste nae strojarske literature. Ocjene djela, objavljene u strunim asopisima ili saopene osobno, takoer su potvrdile da su oba izdanja postigla svoj cilj. Tom prilikom ponovno moramo zahvaliti radnim kolektivima - Titovih zavoda Litostroj u Ljubljani i Industrije lokomotiva, strojeva i mostova uro akovi u Slavonskom Brodu, koji su kao nakladnici omoguili prvo i drugo izdanje prirunika. Iskustvom steenim u prvim izdanjima slijedila su nova, stalno dopunjavana izdanja. Djelo je s dosadanjih devet slovenskih te devet hrvatskosrpskih izdanja doseglo ukupnu nakladu od 290000 primjeraka. Na taj je nain diljem Jugoslavije raireni prirunik sve vie dolazio u upotrebu ne samo na radnim mjestima, ve i kao pomagalo pri uenju. Kako se ve razabire iz predgovora prvom izdanju, prirunik je od svoga poetka trebao da poslui u dvije glavne svrhe. - da pomae strojarskim strunjacima pri studiju i u praksi - acima, studentima, tehniarima i inenjerima - mnogim brojanim podacima iz struke, potebnim pri svakodnevnom radu, i - da jedinstveno prikae sve zakonitosti za sve grane strojarstva veliinskim jednadbama, tj. u prirodnim meusobnim odnosima veliina (to je bio u vrijeme prvog izdanja prirunika prerani i veoma smion zahvat). Stoga je bilo potrebno prijei na upotrebu koherentnih jedinica. U vezi s tim prirunik je ve u prvom izdanju, g. 1954, upoznao itaoce sa suvremenim mjernim jedinicama (tada jo Giorgijeva sustava jedinica) te objavio i u tim jedinicama preraunane brojane podatke. Tim jedinicama (sada meunarodnog sustava jedinica SI) posvetio je prirunik posebnu panju i u ovom izdanju, koje je potpuno usklaeno s jugoslavenskim zakonom o mjernim jedinicama i mjerilima. Osim toga prirunik je u skladu s najnovijim stanjem standardizacije (JUS, ISO, DIN), a dopunjen je i proiren novim poglavljima. U novom gradivu valja posebno spomenuti: proieno i dopunjeno poglavlje o matematici; potpuno nanovo napisana poglavlja o osnovnim pojmovima s podruja regulacije i elektronske obrade podataka; nadopunjeni podaci o plastinim tvarinama, pregled podruja preoblikovanja te korozije i povrinske zatite. IV

Da se s novim gradivom prirunik ne bi poveao preko prirunog opsega, u tom izdanju su izostale tablice o potencijama i korijenima brojeva (to vie nije potrebno zbog iroke upotrebe runih raunala) kao i posebni dodatak o informatici i raunarstvu (jer je u prirunik ukljueno novo poglavlje s tog podruja). Naroitu zahvalnost dugujem nakladi Springer Verlag Berlin-Heidelberg-New York, i univ. prof. dr E. Schmidtu, to su dopustili upotrebu podataka za tablice vodene pare iz djela Properties of Water and Steam in SI-Units (1969). Zahvaljujem Jugoslovenskom zavodu za standardizaciju u Beogradu i ustanovi Deutscher NormenausschuB u Berlinu za pristanak i pomo pri upotrebi brojanih podataka iz standarda. Za pomo pri sastavljanju rukopisa duan sam zahvaliti u prvom redu dr Joetu Puharu za mnoge korisne prijedloge, napose pri lananom i zupanom prijenosu te tehnolokim postupcima i dr Pavli Mizori-Oblak za neposredno sudjelovanje pri dopunjavanju poglavlja o matematici; umir. prof. Miroslavu Peorniku za konkretne prijedloge s podruja hidromehanike i vlanog zraka; mr. Dragu Kelinu za pomo pri proirenju poglavlja o elektrotehnici, dr Zoranu Kariu za sudjelovanje pri oblikovanju poglavlja o regulaciji, dr Joetu Duhovniku za predloge o elektronskoj obradi podataka kao i svima drugima koji su mi pomogli korisnim savjetima i upozorenjima. Toplo zahvaljujem takoer Anji Baras, za sudjelovanje pri dugotrajnom sastavljanju rukopisa i paljivom popravljanju otisaka, i Joi Puhar za uzorno izraene slike. Zamisao takvog prikaza gradiva da je - zbog boljeg pregleda i vee upotrebljivosti - na jednoj ili dvije susjedne strane sabrano sve to je meusobno tijesno povezano, zahtijevala je mnogo dodatnog rada ve pri samom oblikovanju rukopisa, a potom jo stalnu i tijesnu suradnju autora sa slagarima. Tiskara Ljudske pravice i njeni radnici strpljivo su ispunjavali mnoge sitne elje autora. Hvala svima! U Ljubljani, kolovoza 1987 NAPOMENA PREVODIOCA Po elji nakladnika i u ovom je izdanju upotrebljena struna terminologija, uvrijeena na Fakultetu za strojarstvo i brodogradnju Sveuilita u Zagrebu, to je sabrana u Tehnikom rjeniku Vlatka Dapca (izd. 1970). Zbog veoma proirenog gradiva bila mi je potrebna pomo u terminologiji. Tu su mi pruili: prof. dr ing. B. Ostoji, mr. Lovorka Tomai i dipl. ing. A. Sok na emu im se najtoplije zahvaljujem. Jezino je dotjerivanje preuzeo izdava. Rijeka, kolovoza 1987 Miroslav Peornik V Bojan Kraut

SADRAJ
PRVI D I O

SUSTAVI MJERNIH JEDINICA

Veliinske jednadbe i koherentne jedinice - Brojane jednadbe M E U N A R O D N I S U S T A V J E D I N I C A SI Osnovne jedinice Izvedene jedinice Decimalne mjerne jedinice JEDINICE I MJERE VELIINA Geometrijske veliine - Vremenske veliine Masene veliine - Protone veliine Veliine za s i l u - E n e r g e t s k e veliine Toplinske veliine - Molne veliine Veliine zraenja Elektrike veliine - Svjetlosne veliine STARE JEDINICE I MJERE POSEBNE MJERE Standardni kubni metar Baumova areometarska skala - Beaufortova skala

53
53 54 55 56 58 59 59 63 64 66 68 69 71 74 74 74

Stranica

MATEMATIKA
Matematiki znakovi Vane vrijednosti (jr, e) RAUNANJE S POTENCIJAMA I KORIJENIMA L O G A R I T M I - Raunanje s logaritmima Dekadski (Briggsovi) logaritmi - Prirodni logaritmi T R I G O N O M E T R I J S K E F U N K C I J E - O s n o v n i odnosi Trigonometrijske funkcije dvaju kutova Sinus, k o s i n u s - T a n g e n s , kotangens Izraunavanje stranica i kutova trokuta LIKOVI I T I J E L A Povrina i opseg likova Povrine i volumeni tijela KOMBINATORIKA NIZOVI I REDOVI Aritmetiki niz - Geometrijski niz Vaniji redovi DETERMINANTE - MATRICE APSOLUTNA I SREDNJA VRIJEDNOST BINOMI ALGEBARSKE JEDNADBE Jednadba n-tog stupnja - Sistem linearnih jednadbi TRANSCEDENTNE JEDNADBE NEJEDNADBE ANALITIKA G E O M E T R I J A Pravac-Potencijalne krivulje unjosjenice Ciklike krivulje F U N K C I J E - E l e m e n t a r n e funkcije Eksponencijalna i logaritamska f u n k c i j a - K u t n e funcije Ciklometrike i hiperbolne funkcije DERIVACIJA FUNKCIJE Diferencijal funkcije - Derivacije vieg reda Geometrijsko znaenje derivacije funkcije-Parcijalna derivacija INTEGRAL Neodreeni integral - Odreeni integral Numerika integracija Viestruki integral DIFERENCIJALNE JEDNADBE VEKTORI Zbrajanje i oduzimanje v e k t o r a - M n o e n j e vektora Krivulje u prostoru - Skalama i vektorska polja Derivacija i integracija vektorskih funkcija LAPLACEOVA TRANSFORMACIJA STATISTIKA Statistika vjerojatnost - Statistiki prosjek Razdioba uestalosti Regresija i korelacija - Greke mjerenja VI

'

2 3 4 5 10 11 12 16 18 18 20 22 22 22 23 24 26 26 27 27 29 29 30 30 31 32 33 34 35 36 36 37 38 38 40 41 42 43 44 46 47 48 49 49 50 52

TVARI
SASTAV TVARI Kemijski elementi - Periodini sistem elemenata Svojstva elemenata KEMIJSKI S P O J E V I Kemijske veze - Kemijske reakcije Hidridi - Oksidi Karbidi-Nitridi-Sulfidi-Fosfidi Kiseline i baze - Vrijednosti pH Soli Organski spojevi - Polimeri PREGLED TVARI

75
75 76 80 81 82 83 85 87 89 92 97

MEHANIKA
Masa i t e i n a - G u s t o a tehnikih materijala Kutovi prirodnog pokosa STATIKA Sila - Statiki moment sile Ravnotea s i l a - N o s a i Statika ueta TEITA Teita linija, likova i tijela TRENJE VRSTOA Naprezanje - Geometrijske karakteristike presjeka Vlak i t l a k - S a v i j a n j e - S m i k - T o r z i j a Izvijanje Sloena optereenja DINAMIKA Kinematika - Kinetika Moment tromosti mase Centrifugalna sila - Sudar Titranje

98
98 100 101 101 104 106 106 106 109 112 112 114 120 122 124 124 128 130 131

VII

HIDROMEHANIKA
Viskoznost HIDROSTATIKA Hidrostatski tlak Atmosfersko stanje HIDRODINAMIKA Bernoullijeva jednadba Pritisak mlaza Brzina istjecanja - Kolina istjecanja Protok Zakoni slinosti strujanja Otpori strujanja u cijevima i armaturama Otpori gibanja u fluidu

133
133 133 133 135 136 136 137 138 139 140 141 147

S T R U J A N J E PLINOVA I P A R A Istjecanje iz sapnica - Priguivanje IZGARANJE Potreba kisika i zraka - Koliina dimnih plinova Ogrijevne moi Sastav dimnih plinova - Entalpija dimnih plinova Teoretska temperatura izgaranja - Kontrola izgaranja Goriva PRIJENOS T O P L I N E Toplinska vodljivost - Prijelaz topline Toplinska svojstva tvari Toplinsko zraenje - Prolaz topline Tehniki izmjenjivai topline

201 201 202 202 203 204 205 206 210 210 212 218 221

HIDRAULIKI STROJEVI
S I S A U K E (PUMPE) Dobavna visina - Doputena usisna visina - Snaga Stapne sisaljke - Turbopumpe - Ventilatori VODNE TURBINE Vodna snaga - Koristan pad Snaga turbina - Brzohodnost turbina

148
148 148 150 154 154 155

TOPLINSKI UREAJI I STROJEVI

Simboli PARNI KOTLOVI Loita - Izmjenjivai topline Kapacitet (snaga) parnog kotla - Korisnost Napojne pumpe R A D N A SPOSOBNOST P A R E Eksergija pare - Raspoloivi pad entalpije PARNI STROJEVI Snaga parnih strojeva Stapni parni strojevi - Parne turbine KONDENZACIJA PARNA POSTROJENJA Kondenzacijska parna postrojenja Regenerativno grijanje napojne vode Meupregrijavanje Toplane MOTORI S UNUTRANJIM IZGARANJEM Sistemi Otto i Diesel 4-taktni i 2-taktni motori - Indikatorski dijagram Ekonominost motora s unutarnjim izgaranjem KOMPRESORI Promjene stanja plina Viestepena kompresija Stapni kompresori - Turbokompresori PLINSKE T U R B I N E Mlazni motori TOPLINSKE P U M P E Kompresijske toplinske pumpe Apsorpcijske toplinske pumpe Rashladne smjese KLIMATIZACIJA I SUENJE Klimatizacija Suenje

222
222 223 223 225 226 227 227 228 228 229 232 233 233 236 237 237 239 239 239 241 243 243 244 245 247 249 250 250 251 252 253 253 254 IX

TOPLINA
Specifini toplinski kapacitet Entalpija Temperaturna rastezljivost (dilatacija) OSNOVNI Z A K O N I T E R M O D I N A M I K E Prvi glavni zakon termodinamike Drugi glavni zakon termodinamike Promjena stanja tvari - Kruni procesi IDEALNI PLINOVI Toplinska svojstva plinova Povrative promjene stanja plinova Priguivanje Smjese idealnih plinova - Mjeanje plinova PARE Zasiena para - Pregrijana para Zrak (toplinska svojstva) Mollierov h, s-dijagram za vodenu paru Zasiena vodena para (tablice) Voda i pregrijana vodena para (tablice) Zasiena para rashladnih tvari Promjene stanja pare SMJESE PLINOVA I P A R A Smjesa zraka i vodene pare (vlani zrak) Suhi i zasieni vlani zrak (tablica) Vlani zrak (tablica) Mollierov h,x-dijagram za vlani zrak Promjene stanja vlanog zraka VIII

157
157 157 157 160 160 160 161 162 163 165 166 167 168 168 169 171 172 175 188 192 193 193 194 195 198 199

ELEKTROTEHNIKA
Simboli ISTOSMJERNA STRUJA Ohmov zakon - Kirchhoffovi zakoni MAGNETSKO I ELEKTRINO POLJE Magnetsko polje - Gustoa magnetskog polja . . . . Induktivitet - Elektrino polje Kapacitet Vodi elektrine struje u magnetskom polju . . . IZMJENINA STRUJA Otpor za izmjeninu struju Jednofazni sistem - Trofazni sistem Transformacija izmjenine struje ELEKTRINO GRIJANJE ELEKTRINA RASVJETA ELEKTROMOTORI Motori istosmjerne struje - Motori izmjenine struje Snaga elektromotora - Izbor elektromotora ELEKTRINI VODOVI NISKOG NAPONA . . Pad napona Zatita vodova Zatitne mjere u niskonaponskim postrojenjima . . ELEKTRINA OPREMA MOTORNIH VOZILA ELEKTRONIKA Elektrini ventili Diode - Ispravljai Tranzistori - Osnovni tranzistorski spojevi . . . . MJERENJE ELEKTRINIH VELIINA

255 255

DRUGI DIO

256
256 262 262 263 265 265 266 266 267 267 268 270 271 271 273 274 274 275 275 277 280 280 281 284 286 288 288 289 291 291 292 295 296 297 298 301 302 303 304 306 307 308 311 312

ISPITIVANJE MATERIJALA
Dijagram M E H A N I K O ISPITIVANJE M E T A L A Vlano ispitivanje Pokus s a v i j a n j a - T l a n o ispitivanje Ispitivanje ica torzijom - Ispitivanje ica izmjeninim pregibanjem Ispitivanje sposobnosti za izvlaenje Ispitivanje udarom po Charpyju ISPITIVANJE T R A J N E V R S T O E Ispitivanje trajne statike i dinamike vrstoe ISPITIVANJE T V R D O E Ispitivanje tvrdoe po Brinellu Ispitivanje tvrdoe p o Vickersu . . . . Ispitivanje tvrdoe po Rockwellu Ispitivanje tvrdoe plastinih tvari ISPITIVANJE B E Z O T E I V A N J A M A T E R I J A L A Magnetsko ispitivanje - Ispitivanje ultrazvukom Ispitivanje rendgenskim zrakama - Ispitivanje/-zrakama ISPITIVANJE S A S T A V A M A T E R I J A L A Kemijska analiza - Ispitivanje iskrenjem Metalografski pregledi KOVINSKI M A T E R I J A L I Kristalna struktura kovina Slitine E L J E Z O I N J E G O V E SLITINE isto e l j e z o - T e h n i k o eljezo Sistem eljezo-ugljik Utjecaj brzine ohlaivanja austenita na strukturu elika Utjecaj elemenata na strukturu elika TOPLINSKA O B R A D A ELIKA arenje elika - Kaljenje elika . . . LIJEVANO ELJEZO Sivi lijev - Tvrdi lijev - Temperovani lijev VRSTE E L I K A Razdioba e l i k a - O z n a i v a n j e vrsta elika po J U S KONSTRUKCIJSKI ELICI Opi konstrukcijski elici Sitnozrnati konstrukcijski elici elici za cementiranje, poboljanje, nitriranje Magnetski lim - elici za automate - elici za opruge Hladno valjani elini lim - Valjana elina ica elik za valjane cijevi - elik za kotlovni lim elici otporni na kemijske utjecaje elici za ventile - Vatrostalni elici elici postojani pri viim t e m p e r a t u r a m a - e l i c i otporni prema habanju . . . A L A T N I ELICI Ugljini alatni elici Legirani alatni elici za vruu i hladnu obradu Brzorezni elici

313
313 314 314 317 318 318 319 320 320 322 322 326 330 334 336 336 337 338 338 340 341 341 342 343 343 344 345 346 348 348 354 354 357 357 360 362 364 364 369 372 374 376 377 378 379 379 380 383

AKUSTIKA I OPTIKA
Svjetlost Zvuk

UPRAVUANJE - REGULACIJA - AUTOMATIZACIJA

REGULACIJSKI LANOVI Vremenski odzivi Zamjeivanje veliina Regulacijska petlja Regulacijski ureaj Regulatori ELEKTRONIKA O B R A D A PODATAKA Princip analogne tehnike Princip digitalne tehnike Kodiranje digitalnih podataka Spremanje podataka Armaturna oprema Programska oprema Programski jezici Procesni raunari - Pomo raunara

XI

ELINI LIJEV Ugljini elini lijev Legirani elini lijev za poboljanje Kemijski otporan elini lijev elini lijev otporan prema habanju OZNAKE ELIKA Oznake elika prema standardima JUS i DIN Oznake domaih i stranih alatnih elika TVRDI METALI Lijevani tvrdi metali - Sinterovani tvrdi metali LAKE KOVINE Aluminij - Aluminijske slitine - Magnezijske slitine B A K A R I B A K R E N E SLITINE Bakar - Bakrene slitine za gnjeenje i lijevanje N I K A L I N I K L E N E SLITINE isti nikal - Niklene slitine za lijevanje i gnjeenje CINK I C I N A N E SLITINE isti cink - Cinane slitine za lijevanje O L O V O I O L O V N E TE K O S I T R E N E SLITINE isto olovo - Slitine olova s kositrom i antimonom Kositrene i olovne slitine za leaje LEMOVI Tvrdi lemovi - Meki lemovi - Srebrni lemovi Aluminijski lemovi P O S E B N E SLITINE ZA E L E K T R O T E H N I K U T I T A N I T I T A N O V E SLITINE

384 384 384 385 385 386 386 389 390 390 392 392 400 400 408 408 411 411 412 412 413 414 414 415 416 417

ELEMENTI STROJEVA
Standardni brojevi - Standardne duljinske mjere DOSJEDANJE STROJNIH DIJELOVA Tolerancije m j e r a - T o l e r a n c i j e mjerila Dosjedi (nalijeganja) POVRINSKA H R A P A V O S T NAVOJI Metarski navoji s trokutnim profilom ISO Tolerancije metarskih navoja (ISO) - Navojni dosjedi Cijevni navoji Trapezni navoji - Pilasti navoji Obli n a v o j i - N a v o j i za bicikle - Edisonovi navoji Navoji za oklopne cijevi - Navoji samoreznih vijaka DOPUTENA NAPREZANJA Doputena naprezanja najvanijih kovinskih materijala Doputena naprezanja za eline konstrukcije Utjecaj oblika predmeta Utjecaj trajanja optereenja Utjecaj promjenljivog optereenja N E R A S T A V L J I V I SPOJEVI Zakovini spojevi - Zavari Lemljeni spojevi - Lijepljeni spojevi Stezni spojevi R A S T A V U IVI SPOJEVI Spojevi klinovima - Utorni spojevi Spojevi svornjacima i z a t i c i m a - V i j a n i spojevi STROJNI D I J E L O V I Z A P R I J E N O S K R U N I H G I B A N J A Osovine Remenski prijenos - Lanani prijenos Zupani pnjenos Proraun vrstoe elnika Parovi stonika Parovi hiperboloidnih zupanika Cilindriki puni prijenos LEAJ I Klizni leaji Valjni leaji Kuglini leaji - Valjkasti leaji Bavasti leaji - Stoasti leaji Aksijalni kuglini leaji - Aksijalni bavasti leaji Nosivost valjnih leaja MAZIVA Leajna, vretenasta, osovinska i cirkulacijska ulja Ulja za visoki tlak, zupanike i zupane prigone Hidrauliko, kompresorsko, turbinsko i cilindarsko ulje Motorno ulje Vazelinsko, izolacijsko ulje i ulje za obradu Masti za mazanje Izbor maziva

483
483 486 486 494 500 504 504 510 519 520 528 531 532 533 536 537 537 539 543 543 546 547 548 548 549 553 553 553 560 568 572 573 574 576 576 577 577 586 591 597 601 603 604 605 606 607 608 609 XIII

O D U E V C I O D SIVOG L I J E V A Cijevi s kolakom - Cijevi s prirubnicom - Fazonski cijevni komadi ELINI P O L U P R O I Z V O D I elik u ipkama - Plosnati elik elini kutni profili - elini profili - eljeznike tranice elini limovi - eline beavne cijevi elina ica - elina uad - elini lanci ALUMINIJSKI P O L U P R O I Z V O D I Aluminijske ipke i ice Aluminijski profili Toplo valjani lim i cijevi P O L U P R O I Z V O D I OD B A K R A I B A K R E N I H SLITINA Bakrene ipke, lim, ica i uad Cijevi od bakra i bakrenih slitina P O L U P R O I Z V O D I OD M J E D I , C I N K A I O L O V A

OBLICI KOVINSKIH POLUPROIZVODA

418

418 418 422 422 426 433 442 451 451 456 458 462 462 464 468

NEKOVINSKI MATERIJALI

A N O R G A N S K I NEKOVINSKI M A T E R I J A L I Staklo - Beton - Keramiki materijali DRVO PLASTI Mehanika stanja plasta Termoplasti - Elasti - Duroplasti Posebni proizvodi od plasta XII

496

469 469 472 473 475 476 482

TEHNOLOGIJA
LIJEVANJE Modeli Kalupi PLASTINA O B R A D A Kovanje - Valjanje Utiskivanje Vuenje Savijanje - Odrezivanje Oblikovanje plasta ZAVARIVANJE Zavarivanje pritiskom Zavarivanje taljenjem Aluminotermijsko zavarivanje - Otporno zavarivanje Zavarivanje plamenom Rezanje kovina plamenom Elektroluno zavarivanje Zavarivanje plasta LEMUENJE L E M U E N J E KOVINA O B R A D A KOVINA O D V A J A N J E M ESTICA Osnovi - Geometrijski oblik otrice Tokarenje Blanjanje i dubljenje Piljenje kovina - Glodanje Bruenje Posebne obrade Postojanost alata Optimalna brzina rezanja Sredinja gnijezda etverobridi alat Konini drci za alat MJERENJE KUTOVA I KONUSA KOROZIJA I POVRINSKA ZATITA Korozija Povrinska zatita

613
613 613 614 618 618 619 620 621 621 622 623 624 625 626 631 631 631 632 632 634 637 640 644 647 648 649 650 651 652 654 656 656 657

UPUTE za upotrebu prirunika 1. Pisanje razlomaka s kosom razlomkovom crtom Zbog skuenog prostora i radi pojednostavnjenja tiskarskog sloga, razlomci su pisani kosom razlomkovom crtom. Pri tome se smatra da se znaenje razlomkove crte protee do prvog znaka plus, minus ili puta: ab/cd = abj(cd) (a+ ft)/(c = (ah)/(cd) +</) = " c + d = cd abjc-d= (abje) .</=</ c a + b/c + d=a + -+d c

2. Oznaivanje vektora Vektori su u ovom priruniku oznaeni: u tekstu debljim tiskom simbola (a) u slikama oznakom povrh simbola ( a ) jer bi u tekstu oznaivanje povrh simbola povealo grafike tekoe, dok bi u slikama bilo teko izvedivo razlikovanje izmeu obinog i deblje tiskanog simbola. 3. Oznaivanje lune mjere Da u preraunavanju prema jednadbama ne bi dolo do zamjene izmeu mjere za kut () i lune mjere (rad), simboli su oznaeni: za kut (geometrijski) a za lunu mjeru (analitiki kut) a Osim toga je u svim jednadbama, gdje se pojavljuje luna mjera, dodano jo upozorenje: a (rad). 4. Raunanje s veliinskim jednadbama U ovom su priruniku u naelu upotrijebljene samo veliinske jednadbe (vidi str. 53). Pri raunanju s veliinskim jednadbama moraju biti koliine svih veliina izraene u k o h e r e n t n i m jedinicama. Sve SI jedinice su meusobno koherentne. Stoga je pri raunanju s veliinskim jednadbama rezultat uvijek pravilan ako se sve mjeri u jedinicama SI. Za pregledne, jednostavne veliinske jednadbe mogu se upotrijebiti i druge koherentne jedinice, ako su prikladnije. Pri kompliciranim veliinskim jednadbama izbjegavaju se mogue pogreke iskljuivom upotrebom jedinica SI. Koliinske vrijednosti veliina, zadanih u bilo kojim drugim mjerama, valja stoga ponajprije pretvoriti u jedinice SI. Pri proraunavanju veliine brojanim jednadbama (vidi str. 53) moraju biti zadani za svaku veliinu i podaci o njenoj mjeri. XV

RAZNO
T E H N I K O PISMO Uspravni i nagnuti tisak Normalni formati papira - Mjerila Grka slova - Rimski brojevi TOVARNE MJERE ELJEZNIKIH VOZILA JUGOSLAVENSKI S T A N D A R D I - J U S IZGOVARANJE STRANIH IMENA IZVORI BROJANIH PODATAKA

658
658 658 659 659 660 661 664 665

KAZALO

667

XIV

Primjeri*

PRVI

DIO

a)

Brzina ti = sjt Za: s = 24 km t = 20 min = 24 000 je ili 1 200 24 km 0,333 h

MATEMATIKA 0,333 h 20 m/s = 72 km/h ( = 2 0 m/s) = 24000 m = 1200 s Matematiki znakovi jednako istovjetno, identino nije jednako priblino jednako slino sukladno, kongruentno okomito usporedno, paralelno paralelno i jednako manje od vee od manje ili jednako vee ili jednako beskonano const konstantno < kut n luk + plus - zbrajanje minus - oduzimanje
x

U
<r

b) vrstoa Za:

Rm = FJS0 7 500 N
20- 1 0 " m 2

V" V
logi Ig ln are sin cos tan cot
i

apsolutna vrijednost a na (potenciju) m kvadratni korijen n-ti korijen logaritam za bazu b dekadski logaritam prirodni logaritam arkus sinus kosinus tangens kotangens faktorijela a povrh b imaginarna jedinica (i2= -1) limes tei k funkcija razlika diferencijal
dt

Fm = 7,5 kN So = 20 m m 2 7500
2 0 10

je
ili

Rm

= 375 10" N/m 2

( = 375 MPa)

Rrr

7500 N = 375 N/mm 2 20 m m 2

(= 375 MPa)

c) Brzina istjecanja t>0 = \jl(gh + &pje) Za: g = 9,81 m/s 2 h = 510 cm Ap = 2,5 bar e = I kg/dm 5 je Za: ) Toplinski tok <t> = yt(r, T2)A k = 100 W / m 2 K t, = 70 C 1 2 = 20 C A = 200 d m 2 <> = 100- 50 - 2 = 10000 W J i

= = = =

9,81 m/s 2 5,1 m 2,5 IO 5 Pa 1000 kg/m 3

ti 0 = )/2(9,8l . 5,1 + 2,5 I & ] W ) = 24,5 m/s

lim /() A d

j
I

= 100W/m2K T, T2 = 50 K
= 2m2

puta - mnoenje dijeljenje razlomkova crta kosa razlomkova crta okrugla uglata zagrada

_ /

je

( = 10 kW) = = = = 167,1 871 kg/m 3 1 850 J/kg K 15,0 I O - 6 m 2 /s 0,144 W / m K

0 []

= y = - 4 L prva

) Prandtlov broj Pr o c m/. Za: g = 0,871 kg/dm 3 c = 1,850 kJ/kgK v = 15,Omm 2 /s A = 0,144 W/m K je
Pr =

871 . 1 8 5 0 . 15,0- 10"' 0,144

vitiasta ... od - do . . . ( od - do iskljuivo % postotak, procent %o promil ppm dijelovi na miljun (partes pro millione)

{}

a
8x
J

d2y druga dx 2

derivacija

parcijalna derivacija suma, zbroj integral oznake vektora*

a,

* Podaci desno od vertikalne crte su dani u jedinicama SI. - Pri proraunavanju veliinskih jednadbi jedinicama SI nije potrebna dimenzijska kontrola. XVI

* U ovom su priruniku vektori oznaeni: a- u slikama, a - u tekstu (iz tiskarskih razloga). 2 - Strojarski prirunik 1

Posebni matematiki $ C U je element skupa nije element skupa sadran u skupu unija skupova

znakovi Potencije

RAUNANJE S POTENCIJAMA I KORIJENIMA

fl presjek skupova

(a&A: a je element skupa A) (bA: b nije element skupa A) (ACB: skup A sadran je u skupu B) (AU B: unija skupova A i B sadri sve elemente, koji su u skupovima A ili B) (A fl B: presjek skupova A i B sadri sve one elemente, koji su ujedno u skupovima A i B) * A Laplaceov operator

Korijeni <Ta = a>'" a radikand n - korijenski eksponent

a" = a a a ... (n-puta) a - osnova, baza n eksponent a" = 1 a 4= 0

V nabla (Hamiltonov operator deriviranja) N prirodni brojevi Z cijeli brojevi R realni brojevi (racionalna i iracionalni brojevi) Q racionalni brojevi (razlomci)

r lim a" = 0 za
m za

= a 0 < a < 1 a > 1

N = {1, 2, 3, . . .} Z = {0, 1, - 1 , 2, - 2 , . . .}

Taki eksponenti (fl > 0)

( a ) 2 " = +<r" + fl = Vfl 2/1,

Q = {m/n; m, n 6 Z; n 4= 0 }

Iracionalni su svi realni brojevi koji nisu racionalni (mogu se prikazati kao neperiodiski beskonani decimalni razlomci), npr. V2 , 71, e C kompleksni brojevi i - imaginarna jedinica ("2 = - 1 ) C = a + bi - realna komponenta \ a fc R - imaginarna komponenta I

7 - a = i 7fl Lihi eksponenti (fl > 0)

(a)2"
+1

a2"

+1

2 rt + 1 .

2n+1 ,

*
-!/_ 1

Vane vrijednosti Ludolfov broj: k = 3,141592 (6535 . . . ) ( = 22/7, = 355/113) 2K 3it 4jt K/2 K/3 n/4 k/6 = = = = = = = 6,283185 9,424778 12.566371 1,570,796 1,047197 0,785 398 0,523599 = = = = l/2ii = l/3n = 1/4jt = Inu = 1.144730 it 2 VK~ V2k I/K 9,869604 1,772454 2,506628 0,318310 0,159155 0,106103 0,079577 lgit * Eulerov broj: e = 2,718282 . . . e2 = 7,389056 . . . Ve~= 1,395612 l/e = 0,367879 lge = 0,434294 Ve~ = 1,648721 . . . (Osnova prirodnih logaritama) l/e 2 = 0,135335 . . . VTTT' = 0,606531 . . . = 0,636620 . = 0,954930 = 1,273240 = 1,909859 lfa2 = 0,101321 VT/iT = 0,564190 Vl/2K = 0,398942 0,497149 . . . 2/k 3/it 4/jt 6/k fl"" = ( O " = ("T ama" = am + "

a" =
WT=

= (v^r
= fl 1/mn = 1/A

(fl"")"m

a"b" = (ab)"

fa\fb 1 L *

= fti>

<

0" = 0

\fo = 0 lim =0

lim =
n
n

Neodreeni izrazi: 1", 0", =0", 0/0, </<, 0

00 -

LOGARITMI Logaritmiranje je raunska operacija, pri kojoj traimo eksponent b iz poznate potencije c i baze a a" = c Broj b je logaritam broja c za bazu a h = logc (gdje su a i c pozitivni brojevi). Za bilo koju bazu a > 0, a 4= 1 vrijedi:
loga" = 1

Dekadski (Briggsovi) logaritmi imaju bazu a 10 Oznaujemo ih npr. logio" = lgu lg 10 = 1 lg 10" = rt

Svaki se dekadski logaritam sastoji od: a) k a r a k t e r i s t i k e (cijelog broja u logaritmu), tj. potencije broja 10, koja odgovara mjesnoj vrijednosti prve brojke u danom broju u; b) m a n t i s e (decimale u logaritmu), koju za redoslijed brojaka u danom broju u potraimo u tablicama na str. 6 i 7. Primer: u a > 1 0 < a < 1 a > 1 0 < a < 1
642 64,2 6,42 0,642 0,0642 Karakteristika Manrisa .,8075

logl = 0 . . . - za lim log* = 6 + k za r-o ,. . + lim log* = jt* -w za za

lg u
2,8075 1,8075 0,8075 0,8075 - 1 0,8075 - 2

lg lg lg lg lg

10 = 2 10' = 1 10" = 0 10 ' - - 1 10 = -2

(iz tablica za redoslije brojaka 642)

Raunanje s logaritmima log (uv) = log u u + log u v log,, = k)g - log^v l o g 0 ' = vlog^M log,, ViT = log^u
V

Prirodni logaritmi imaju bazu a = e = 2 , 7 1 8 2 8 2 . . . Oznaujemo ih npr. Ine = 1 * Odnos dekadskih i prirodnih logaritama lgu = 0,4343 Inu lnu = 2,3026 lgu log e = Inu Ine" = n

Primjer = log(2 fl 'Vfc") - log(3c2^) =

Izraunavanje prirodnih logaritama iz dekadskih ln 6,42 = 2,3026 lg 6,42 = 2,3026 0,8075 = 1,8593 * Prirodni logaritmi brojeva od 100 do 999 sabrani su u tablicama na str. 8 i 9. Za sve se druge brojeve izraunavaju pomou

= log2 + 31oga + ^ - l o g f r - log3 21ogc logrf

Pretvaranje logaritama !g<j"

=

MlogI,U

(M je modul pretvorbe) npr.

ln 10 = 2,3026 i ln 10" = 2,3026 n ln 642 = 6,4646 (iz tablica)

U upotrebi su dekadski (Briggsovi) logaritmi s bazom a = 10 i prirodni logaritmi s bazom a = e (e = 2 , 7 1 8 2 8 2 . . . ) 4

ln 6,42 = ln (642/100) = ln 642 - ln 10 2 = 6,4646 - 2 2,3026 = 1,8594

s

Mantise dekadskih logarltama 1 0 0 . . . 5 4 9 u

10. 11. 12 . 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 0 0000 0414 0792 1139 1461 1761 2041 2304 2553 2788 3010 3222 3424 3617 3802 3979 4150 4314 4472 4624 4771 4914 5051 5185 5315 5441 5563 5682 5798 5911 6021 6128 6232 6335 6435 6532 6628 6721 6812 6902 6990 7076 7160 7243 7324 1 0043 0453 0828 1173 1492 1790 2068 2330 2577 2810 3032 3243 3444 3636 3820 3997 4166 4330 4487 4639 4786 4928 5065 5198 5328 5453 5575 5694 5809 5922 6031 6138 6243 6345 6444 6542 6637 6730 6821 6911 6998 7084 7168 7251 7332 2 0086 0492 0864 1206 1523 1818 2095 2355 2601 2833 3054 3263 3464 3655 3838 4014 4183 4346 4502 4654 4800 4942 5079 5211 5340 5465 5587 5705 5821 5933 6042 6149 6253 6355 6454 6551 6646 6739 6830 6920 7007 7093 7177 7259 7340 3 0128 0531 0899 1239 1553 1847 2122 2380 2625 2856 3075 3284 3483 3674 3 856 4031 4200 4362 4518 4669 4814 4955 5092 5224 5353 5478 5599 5717 5832 5944 6053 6160 6263 6365 6464 6561 6656 6749 6839 6928 7016 7101 7185 7267 7348 4 0170 0569 0934 1271 1584 1875 2148 2405 2648 2878 3096 3304 3502 3692 3874 4048 4216 4378 4533 4683 4829 4969 5105 5237 5366 5490 5611 5729 5843 5955 6064 6170 6274 6375 6474 6571 6665 6758 6848 6937 7024 7110 7193 7275 7356 5 0212 0607 0969 1303 1614 1903 2175 2430 2672 2900 3118 3324 3522 3711 3892 4065 4232 4393 4548 4698 4843 4983 5119 5250 5378 5502 5623 5740 5855 5966 6075 6180 6284 6385 6484 6580 6675 6767 6857 6946 7033 7118 7202 7284 7364 6 0253 0645 1004 1335 1644 1931 2201 2455 2695 2923 3139 3345 3541 3729 3909 4082 4249 4409 4564 4713 4857 4997 5132 5263 5391 5514 5635 5752 5866 5977 6085 6191 6294 6395 6493 6590 6684 6776 6866 6955 7042 7126 7210 7292 7372 7 0294 0682 1038 1367 1673 1959 2227 2480 2718 2945 3160 3365 3560 3747 3927 4099 4265 4425 4579 4728 4871 5011 5145 5276 5403 5527 5647 5763 5877 5988 6096 6201 6304 6405 6503 6599 6693 6785 6875 6964 7050 7135 7218 7300 7380 8 0334 0719 1072 1399 1703 1987 2253 2504 2742 2967 3181 3385 3579 3766 3945 4116 4281 4440 4594 4742 4886 5024 5159 5289 5416 5539 5658 5775 5888 5999 6107 6212 6314 6415 6513 6609 6702 6794 6884 6972 7059 7143 7226 7308 7388 9 0374 0755 1106 1430 1732 2014 2279 2529 2765 2989 3201 3404 3598 3784 3962 4133 4298 4456 4609 4757 4900 5038 5172 5302 5428 5551 5670 5786 5899 6010 6117 6222 6325 6425 6522 6618 6712 6803 6893 6981 7067 7152 7235 7316 7396

Mantise dekadskih logaritama 5 5 0 . . . 999 u

55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63 . 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71 . 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 0 7404 7482 7559 7634 7709 7782 7853 7924 7993 8062 8129 8195 8261 8325 8388 8451 8513 8573 8633 8692 8751 8808 8865 8921 8976 9031 9085 9138 9191 9243 9294 9345 9395 9445 9494 9542 9590 9638 9685 9731 9777 9823 9868 9912 9956 1 7412 7490 7566 7642 7716 7789 7860 7931 8000 8069 8136 8202 8267 8331 8395 8457 8519 85 79 8639 8698 8756 8814 8871 8927 8982 9036 9090 9143 9196 9248 9299 9350 9400 9450 9499 9547 9595 9643 9689 9736 9782 9827 9872 9917 9961 2 7419 7497 7574 7649 7723 7796 7868 7938 8007 8075 8142 8209 8274 8338 8401 8463 8525 8585 8645 8704 8762 8820 8876 8932 8987 9042 9096 9149 9201 9253 9304 9355 9405 9455 9504 9552 9600 9647 9694 9741 9786 9832 9877 9921 9965 3 7427 7505 7582 7657 7731 7803 7875 7945 8014 8082 8149 8215 8280 8344 8407 8470 8531 8591 8651 8710 8768 8825 8882 8938 8993 9047 9101 9154 9206 9258 9309 9360 9410 9460 9509 9557 9605 9652 9699 9745 9791 9836 9881 9926 9969 4 7435 7513 7589 7664 7738 7810 7882 7952 8021 8089 8156 8222 8287 8351 8414 8476 8537 8597 8657 8716 8774 8831 8887 8943 8998 9053 9106 9159 9212 9263 9315 9365 9415 9465 9513 9562 9609 9657 9703 9750 9795 9841 9886 9930 9974 5 7443 7520 7597 7672 7745 7818 7889 7959 8028 8096 8162 8228 8293 8357 8420 8482 8543 8603 8663 8722 8779 8837 8893 8949 9004 9058 9112 9165 9217 9269 9320 9370 9420 9469 9518 9566 9614 9661 9708 9754 9800 9845 9890 9934 9978 6 7451 7528 7604 7679 7752 7825 7896 7966 8035 8102 8169 8235 8399 8363 8426 8488 8549 8609 8669 8727 8785 8842 8899 8954 9009 9063 9117 9170 9222 9274 9325 9375 9425 9474 9523 9571 9619 9666 9713 9759 9805 9850 9894 9939 9983 7 7459 7536 7612 7686 7760 7832 7903 7973 8041 8109 8176 8241 8306 8370 8432 8494 8555 8615 8675 8733 8791 8848 8904 8960 9015 9069 9122 9175 9227 9279 9330 9380 9430 9479 9528 9576 9624 9671 9717 9763 9809 9854 9899 9943 9987 8 7466 7543 7619 7694 7767 7839 7910 7980 8048 8116 8182 8248 8312 8376 8439 8500 8561 8621 8681 8739 8797 8854 8910 8965 9020 9074 9128 9180 9232 9284 9335 9385 9435 9484 9533 9581 9628 9675 9722 9768 9814 9859 9903 9948 9991 9 7474 7551 7627 7701 7774 7846 7917 7987 8055 8122 8189 8254 8319 8382 8445 8506 8567 8627 8686 8745 8802 8859 8915 8971 9025 9079 9133 9186 9238 9289 9340 9390 9440 9489 9538 9586 9633 9680 9727 9773 9818 9863 9908 9952 9996 7

22. 23. 24.

25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33 . 34. 35 . 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43 . 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53 . 54.

Prirodni logaritmi brojeva od 100 do 549 0

4,6052 4,6151 4,6250 4,6347 4,6444 4,6540 4,7005 4,7095 4,7185 4,7274 4,7362 4,7449 4,7875 4,7958 4,8040 4,8122 4,8203 4,8283 4,8675 4,8752 4,8828 4,8903 4,8978 4,9053 4,9416 4,9488 4,9558 4,9628 4,9698 4,9767 5,0106 5,0173 5,0239 5,0304 5,0370 5,0434 5.0752 5,0814 5,0876 5,0938 5,0999 5,1059 5,1358 5,1417 5,1475 5,1533 5,1591 5,1648 5,1930 5,1985 5,2040 5,2095 5,2149 5,2204 5,2470 5,2523 5,2575 5,2627 5,2679 5,2730 5,2983 5,3033 5,3083 5,3132 5,3181 5,3230 5,3471 5,3519 5,3566 5.3613 5.3660 5,3706 5,3936 5,3982 5,4027 5,4072 5,4116 5,4161 5,4381 5,4424 5,4467 5,4510 5,4553 5,4596 5,4806 5.4848 5,4889 5,4931 5,4972 5,5013 5,5215 5,5255 5,5294 5,5334 5,5373 5,5413 5,5607 5,5645 5,5683 5,5722 5,5759 5,5797 5,5984 5,6021 5,6058 5,6095 5,6131 5,6168 5,6348 5,6384 5,6419 5,6454 5,6490 5,6525 5,6699 5.6733 5,6768 5,6802 5,6836 5,6870 5,7038 5,7071 5,7104 5,7137 5.7366 5.7398 5,7430 5,7462 5,7683 5.7714 5,7746 5,7777 5,7991 5,8021 5,8051 5,8081 5,8289 5,8319 5.8348 5,8377 5,8579 5,8861 5.9135 5,9402 5,9661 5,9915 5,8608 5,8889 5,9162 5,9428 5,9687 5,9940 5,8636 5,8916 5,9189 5,9454 5,9713 5,9965 5,8665 5,8944 5,9216 5,9480 5,9738 5,9989 6,0234 6,0474 6,0707 6,0936 6,1159 6,1377 6,1591 6,1800 6,2005 5,7170 5,7494 5,7807 5,8111 5,8406 5,8693 5,8972 5,9243 5,9506 5,9764 6,0014 6,0259 6,0497 6,0730 6,0958 6,1181 6,1399 6,2025 5,7203 5,7526 5,7838 5,8141 5.8435 5,8721 5,8999 5.9269 5,9532 5,9789 6,0039 6,0283 6,0521 6,0753 6,0981 6.1203 6,1420 6,1633 6,1841 6,2046 6,2246 6,2442 6,2634 6,2823 6,3008 4,6634 4,7536 4,8363 4,9127 4,9836 5,0499 5,1120 5,1705 5,2257 5,2781 5,3279 5,3753 5,4205 5,4638 5,5053 5,5452 5,5835 5,6204 5,6560 5,6904 5,7236 5,7557 5,7869 5,8171 5,8464 5,8749 5,9026 5,9296 5,9558 5,9814 6,0064 6,0307 6.0544 6,0776 6,1003 6,1225 6,1442 6,1654 6,1862 6,2265 6,2461 6,2653 6,2841 6,3026 4,6728 4,7622 4,8442 4,9200 4,9904 5,0562 5,1180 5,1761 5,2311 5,2832 5,3327 5,3799 5,4250 5,4681 5,5094 5,5491 5,5872 5,6240 5,6595 5,6937 5,7268 5,7589 5,7900 5,8201 5,8493 5,8777 5,9054 5,9322 5,9584 5,9839 4,6821 4,7707 4,8520 4,9273 4,9972 5,0626 5,1240 5,1818 5,2364 5,2883 5,3375 5,3845 5,4293 5,4723 5,5134 5,5530 5,5910 5,6276 5,6630 5,6971 5,7301 5,7621 5,7930 5,8230 5,8522 4,6913 4,7791 4,8598 4,9345 5,0039 5,0689 5,1299 5,1874 5,2417 5,2933 5,3423 5,3891 5,4337 5,4765 5,5175 5,5568 5,5947 5,6312 5,6664 5,7004 5,7333 5,7652 5,7961 5,8260 5,8551 5,8833 5,9108 5,9375 5,9636 5,9890 6,0137 6,0379 6,0615 6,0845 6,1070 6,1291 6,1506 6,1717 6,1924 6,2126 6,2324 6,2519 6,2710 6,2897 6,3081 55 56 57 58 59 60 6,3099 6,3279 6,3456 6,3630 6,3801 6,3969 6,4135 6,4297 6,4457 6,4615 6,4770 6,4922 6,5073 6,5221 6,5367 6,5511 6,5653 6,5793 6,5930 6,6067

Prirodni logaritmi brojeva od 550 do 999 8

6,3117 6,3297 6,3474 6,3648 6,3818 6,3986 6,4151 6,4313 6,4473 6,4630 6,4785 6,4938 6,5088 6,5236 6,5381 6,5525 6,5667 6,5806 6,5944 6,3135 6,3315 6,3491 6,3665 6,3835 6,3154 6,3333 6,3509 6,3682 6,3852 6,4019 6,4184 6,4345 6,4505 6,4661 6.4816 6,4968 6,5117 6,5265 6,5410 6,5554 6,5695 6,5834 6,5971 6,6107 6,6241 6,6373 6,6503 6,6631 6,6758 6,6884 6,7007 6,7130 6,7250 6,7370 6,7488 6,7604 6,7719 6,7833 6,7946 6,8057 6,8167 6,8276 6,8384 6,8491 6,8596 6,8701 6,8804 6,8906 6,9007 6,3172 6,3351 6,3526 6,3699 6,3869 6,4036 6,4200 6,4362 6,4520 6,4677 6,4831 6,4983 6,5132 6,5280 6,5425 6,5568 6,5709 6,5848 6,5985 6,6120 6,6254 6,6386 6,6516 6,6644 6,6771 6,6896 6,7020 6,7142 6,7262 6,7382 6,7499 6,7616 6,7731 6,7845 6,7957 6,8068 6,8178 6,8287 6,8395 6,8501 6,8607 6,8711 6,8814 6,8916 6,9017 6,3190 6,3368 6,3544 6,3716 6,3886 6,4052 6,4216 6,4378 6,4536 6,4693 6,4846 6,4998 6,5147 6,5294 6,5439 6,5582 6,5723 6,5862 6,5992 6,6134 6,6267 6,6399 6,6529 6,6657 6,6783 6,6908 6,7032 6,7154 6,7274 6,7393 6,7511 6,7627 6,7742 6,7856 6,7968 6,8079 6,8189 6,8298 6,8405 6,8512 6,8617 6,8721 6,8824 6,8926 6,9027 6,3208 6,3386 6,3561 6,3733 6,3902 6,4069 6,4232 6,4394 6,4552 6,4708 6,4862 6,5013 6,5162 6,5309 6,5453 6,5596 6,5737 6,5876 6,6012 6,6147 6,6280 6,6412 6,6542 6,6670 6,6796 6,6921 6,7044 6,7166 6,7286 6,7405 6,7523 6,7639 6,7754 6,7867 6,7979 6,8090 6,8200 6,8309 6,8416 6,8522 6,8628 6,8732 6,8835 6,8937 6,9037 6,3226 6,3404 6,3578 6,3750 6,3919 6,4085 6,4249 6,4409 6,4568 6,4723 6,4877 6,5028 6,5177 6,5323 6,5468 6,5610 6,5751 6,5889 6,6026 6,6161 6,6294 6,6425 6,6554 6,6682 6,6809 6,6933 6,7056 6,7178 6,7298 6,7417 6,7534 6,7650 6,7765 6,7878 6,7991 6,3244 6,3421 6,3596 6,3767 6,3936 6,4102 6,4265 6,4425 6,4583 6,4739 6,4892 6,5043 6,5191 6,5338 6,5482 6,5624 6,5765 6,5903 6,6039 6,6174 6,6307 6,6438 6,6567 6,6695 6,6821 6,6946 6,7069 6,7190 6,7310 6,7429 6,7546 6,7662 6,7776 6,7890 6,8002 6,8112 6,8222 6,8330 6,8437 6,8544 6,8648 6,8752 6,8855 6,8957 6,9057 6,3261 6,3439 6,3613 6,3784 6,3953 6,4118 6,4281 6,4441 6,4599 6,4754 6,4907 6,5058 6,5206 6,5352 6,5497 6,5639 6,5779 6,5917 6,6053 6,6187 6,6320 6,6451 6,6580 6,6708 6,6834 6,6958 6,7081 6,7202 6,7322 6,7441 6,7558 6,7673 6,7788 6,7901 6,8013 6,8123 6,8233 6,8341 6,8448 6,8554 6,8659 6,8763 6,8865 6,8967 6,9068

62 63 64

61

65 66 67

68
69

70 71 72 73 74 75 76 77 78

6,6201
6,6333 6,6464 6,6593 6,6720 6,6846 6,6970 6,7093 6,7214 6,7334 6,7452 6,7569 6,7685 6,7799 6,7912 6,8024 6,8134 6,8244 6,8352 6,8459 6,8565 6,8669 6,8773 6,8876 6,8977

6,0162 6,0186 6,0210

6,0426 6,0661 6,0890 6,1115 6,1334 6,1549 6,1759 6,1964 6,2166 6,2364 6,2558 6,2748 6,2934 6,0450 6,0684 6,0913 6,1137 6,1356 6,1570 6,1779 6,1985

6,0403 6,063 8 6,0868 6,1092 6,1312 6,1527 6,1738 6,1944 6,2146 6,2344 6,2538 6,2729 6,2916

5,8805 5,9081 5,9349 5,9610 5,9865 6,0088 6,0113 6,0331 6,0355 6,0568 6,0591 6,0799 6,0822 6,1026 6,1048 6,1247 6,1463 6,1675 6,1883 6,1269 6,1485 6,1696 6,1903

79 80
81 82 83 84 85 86 87 88. 89. 90, 91 92. 93. 94. 95. 97. 98 99.

6,1612 6,1821

6,2186 6,2206 6,2226

6,2383 6,2577 6,2766 6,2953 6,2403 6,2596 6,2785 6,2971 6,2422 6,2615 6,2804 6,2989

6,2066 6,2086 6,2106

6,2 2 85 6,2480 6,2672 6,2860 6,3044

6,2305 6,2500 6,2691 6,2879 6,3063

96.

6,4003 6,4167 6,4329 6,4489 6,4646 6,4800 6,4953 6,5103 6,5250 6,5396 6,5539 6,5681 6,5820 6,5958 6,6080 6,6093 6,6214 6,6346 6,6227 6,6477 6,6359 6,6606 6 , 6 4 9 0 6,6733 6,6619 6,6859 6,6746 6,6983 6,6871 6,7105 6,6995 6,7226 6,7117 6,7346 6,7238 6,7464 6,7358 6,7581 6,7476 6,7696 6,7593 6,7811 6,7708 6,7923 6,7822 6,8035 6,7935 6,8145 6,8046 6,8255 6,8156 6,8363 6,8256 6,8469 6,8373 6,8575 6,8480 6,8680 6,8586 6,8783 6,8690 6,8886 6,8794 6,8987 6,8896 6,8997

6,8101
6,8320 6,8427 6,8533 6,8638 6,8742 6,8845 6,8947 6,9047

6,8211

TRIGONOMETRIJSKE FUNKCIJE U pravokutnom su trokutu: k a t e t e stranice a i b uz pravi kut, h i p o t e n u z a - stranica c nasuprot pravom kutu. Trigonometrijske funkcije kuta a su omjeri stranica pravokutnog trokuta: sinus kosinus sin a = alc cos a = b/c tangens kotangens tan a = a/b cot a = bla

Trigonometrijske funkcije dvaju kutova sin ( a /3) = sin a cos /3 cos a sin /3 cos ( a /3) = cos a cos /3 + sin a sin /3 tan (or /3) = cot (a 13) = Za a = f! vrijedi: sin 2 a ^ cos 2 a = tan 2a = cot 2a = Nadalje vrijedi: 360 0 1 0
00

tan a tan fl 1 + tan a tan /3 cot a cot /3 + 1 cot /3 cot a 2 sin a cos a cos 2 a sin 2 a 2 tan a/(l - t a n 2 a ) ( c o t 2 a - l)/2 cot a 3 4 1 I sin a cos 3 a - cos + cos - 4 sin 3 a 3 cos a 2 a 2 a 2

Vrijednosti trigonometrijskih funkcija kutova od 0 do 90 sabrane su u tablicama: za sin i cos na str. 12 i 13, a za tan i cot na str. 14 in 15. Vrijednosti trigonometrijskih funkcija ee potrebnih kutova
a

rad

0 0 0 1 0
00

sin a = cos a = tan a = cot a =

iVT iVT 1 IVT i Vi" 2 IV5" i V T V T i sVr

a a 90 a (ti/2) a + cos a + sin a + cot a + tan a

30 ni 6 i 2

45 jt/4

60 n/3

90 n/2 1 0

180 71 0 -1 0

270 3jt/2 -1 0
+ 00

sin 3 a = cos 3 a = 2 sin 2 a = 2 cos 2 a =

00

sin a + sin /3 = 2 sin a + p 2 sin a sin /3 = 2 cos a + f. 2 a + , 2 a + ,

a

Trigonometrijske funkcije u razliitim podrujima kutova rad sin <p = cos <p = tan <p = cot w = 180 + a ti a + sin a cos a tan a cot a 270 a 360 a (3jt/2) a 2n a cos a sin a + cot a + tan a sin a + cos a tan a cot a

2
-

cos a + cos /3 = 2 cos

13
1

sin a + cos a tan a cot a

cos a - cos f) = - 2 sin , . tan a tan fl =

sin (a fl)
1

tLL

Osnovni odnosi trigonometrijskih funkcija sin tan cot tan 10 a a a a + cos a = 1 = sin cd cos a = cos a/sin a cot a = 1 sin a = VI cos a = Vi 1 + tan 2 a = 1 + cot 2 a = cos a sin2a l/cos2a l/sin2a
2

cos a cos /3

, . sin (fl a) cot a cot fl = ^ ^ <sin a sin /3 2 sin a sin fi = - c o s (a + /3) + cos (a - /3) 2 sin a cos j3 = sin ( a + /3) + sin ( a - /3) 2 cos a cos /3 = cos (a + /3) + cos (a - /3)

Trigonometrijske funkcije: sinus od 0 do 45, kosinus od 45 do 90 0' 0,00000

0,01745 0,03490 0,05234 0,06976 0,08716 0,10453 0,12187 0,13917 0,15643 0,17365 0,19081 0,20791 0,22495 0,24192 0,25882 0,27564 0,29237 0,30902 0,32557 0,34202 0,35837 0,37461 0,39073 0,40674 0,42262 0,43837 0,45399 0,46947 0,48481 0,50000 0,51504 0,52992 0,54464 0,55919 0,57358 0,58779 0,61566 0,62932 0,64279 0,65606 0,66913 0,69466
60'

10'

20'

30'
0,00873

40'
0,01164 0,02908 0,04653 0,06395 0,08136 0,09874 0,11609 0,13341 0,15069 0,16792 0,18509 0,21928 0,23627 0,25320 0,27004

50'
0,01454 0,03199 0,04943 0,06685 0,08426 0,10164 0,11898 0,13629 0,15356 0,17078 0,18795 0,20507 0,22212 0,23910 0,25601 0,27284 0,28959 0,30625 0,32282 0,33929 0,35565 0,37191 0,38805 0,40408 0,41998 0,43575 0,45140 0,46690 0,48226 0,49748 0,51254 0,52745 0,54220 0,55678 0,57119 0,58543 0,59949 0,61337 0,62706 0,64056 0,65386 0,66697 0,67987 0,69256 0.70505
10'

60'

0,60182

0,68200

0,00291 0,02036 0,03781 0,05524 0,07266 0,09005 0,10742 0,12476 0,14205 0,15931 0,17651 0,19366 0,21076 0,22778 0,24474 0,26163 0,27843 0,29515 0,31178 0,32832 0,34475 0,36108 0,37730 0,39341 0,40939 0,42525 0,44098 0,45658 0,47204 0,48735 0,50252 0,51753 0,53238 0,54708 0,56160 0,57596 0,59014 0,60414 0,61795 0,63158 0,64501 0,65825 0,67129 0,68412 0,69675

0,00582 0,02327 0,04071 0,05814 0,07556 0,09295 0,11031 0,12764 0,14493

0,02618

0,16218

0,17937 0,19652 0,21360 0,23062 0,24756 0,26443 0,28123 0,29793 0,31454 0,33106 0,34748 0,36379 0,37999 0,39608 0,41204 0,42788 0,44359 0,45917 0,47460 0,48989 0,50503 0,52002 0,53484 0,54951 0,56401 0,57833 0,59248 0,60645 0,62024 0,63383 0,64723 0,66044 0,67344 0,68624 0.69883

0,04362 0,06105 0,07846 0,09585 0,11320 0,13053 0,14781 0,16505 0,18224 0,19937 0,21644 0,23345 0,25038 0,26724 0,28402 0,30071 0,31730 0,33381 0,35021 0,36650 0,38268 0,39875 0,41469 0,43051 0,44620 0,46175 0,47716 0,49242 0,50754 0,52250 0,53730 0,55194 0,56641 0,58070 0,59482 0,60876 0,62251 0,63608 0,64945

0,20222

0,28680
0,30348 0,32006 0,33655 0,35293 0,36921 0,38537 0,40141 0,41734 0,43313 0,44880 0,46433 0,47971 0,49495 0,51004 0,52498 0,53975 0,55436 0,56880 0,58307 0,59716 0,61107 0,62479 0,63832 0,65166 0,66480 0,67773 0,69046 0.70298
20'

0,01745 0,03490 0,05234 0,06976 0,08716 0,10453 0,12187 0,13917 0,15643 0,17365 0,19081 0,20791 0,22495 0,24192 0,25882 0,27564 0,29237 0,30902 0,32557 0,34202 0,35837 0,37461 0,3907.3 0,40674 0,42262 0,43837 0,45399 0,46947 0,48481 0,50000 0,51504 0,52992 0,54464 0,55919 0,57358 0,58779 0,61566 0,62932 0,64279 0,65606 0,66913

89
88 86

87 85 84 83
82 81 80

79 78 77 76 75 74 73 72 71 70 69 67
68

Trigonometrijske funkcije: sinus od 45 do 90, kosinus od sina 20' 0' 30' 10 40' 50' 45 0,70711 0,70916 0,71121 0,71325 0,71529 0,71732 46 0,71934 0,72136 0,72337 0,72537 0,72737 0,72937 47 0,73135 0,73333 0,73531 0,73728 0,73924 0,74120 48 0,74314 0,74509 0,74703 0,74896 0,75088 0,75280 49 0,75471 0,75661 0,75851 0,76041 0,76229 0,76417 50 0,76604 0,76791 0,76977 0,77162 0,77347 0,77531 51 0,77715 0,77897 0 , 7 8 0 7 9 0,78261 0,78442 0,78622 52 0,78801 0,78980 0,79158 0,79335 0,79512 0,79688 53 0,79864 0,80038 0,80212 0,80386 0,80558 0,80730 54 0,80902 0,81072 0,81242 0,81412 0,81580 0,81748 55 0,81915 0,82082 0,82248 0,82413 0,82577 0,82741 56 0,82904 0,83066 0,83228 0,83389 0,83549 0,83708 58 59
60
61 62

0 do 4S
60'

sr

63 64 65
66 68

66

67 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79
80 81 82

65 64 63
62
60

61 59 58 57 56 55 54 53 52 51 50 49 48 47 46 45

0,60182

0,66262
0,67559 0,68835 0.70091

0,68200
0,69466 0.70711

83 84 85 87
88

86

89

0,83867 0,84805 0,85717 0,86603 0,87462 0,88295 0,89101 0,89879 0,90631 0,91355 0,92050 0,92718 0,93358 0,93969 0,94552 0,95106 0,95630 0,96126 0,96593 0,97030 0,97437 0,97815 0,98163 0,98481 0,98769 0,99027 0,99255 0,99452 0,99619 0,99756 0,99863 0,99939 0,99985
60'

0,84025 0,84959 0,85866 0,86748 0,87603 0,88431 0,89232 0,90007 0,90753 0,91472 0,92164 0,92827 0,93462 0,94068 0,94646 0,95195 0,95715 0,96206 0,96667 0,97100 0,97502 0,97875 0,98218 0,98531 0,98814 0,99067 0,99290 0,99482 0,99644 0,99776 0,99878 0,99949 0,99989

0,84182 0,85112 0,86015 0,86892 0,87743 0,88566 0,89363 0,90133 0,90875 0,91590 0,92276 0,92935 0,93565 0,94167 0,94740 0,95284 0,95799 0,96285 0,96742 0,97169 0,97566 0,97934 0,98272 0,98580 0,98858 0,99106 0,99324 0,99511 0,99668 0,99795 0,99892 0,99958 0,99993

0,843.39 0,85264 0,86163 0,87036 0,87882 0,88701 0,89493 0,90259 0,90996 0,91706 0,92388 0,93042 0,93667 0,94264 0,94832 0,95372 0,95882 0,96363 0,96815 0,97237 0,97630 0,97992 0,98325 0,98629 0,98902 0,99144 0,99357 0,99540 0,99692 0,99813 0,99905 0,99966 0,99996

0,84495 0,85416 0,86310 0,87178

0,88020

0,88835 0,89623 0,90383 0,91116 0,91822 0,92499 0,93148 0,93769 0,94361 0,94924 0,95459 0,95964 0,96440 0,96887 0,97304 0,97692 0,98050 0,98378 0,98676 0,98944 0,99182 0,99390 0,99567 0,99714 0,99831 0,99917 0,99973 0.99998
20'

0,84650 0,85567 0,86457 0,87321 0,88158 0,88968 0,89752 0,90507 0,91236 0,91936 0,92609 0,93253 0,93869 0,94457 0,95015 0,95545 0,96046 0,96517 0,96959 0,97371 0,97754 0,98107 0,98430 0,98723 0,98986 0,99219 0,99421 0,99594 0,99736 0,99847 0,99929 0,99979 1.00000
10'

0,71934 0,73135 0,74314 0,75471 0,76604 0,77715 0,78801 0,79864 0,80902 0,81915 0,82904 0,83867 0,84805 0,85717 0,86603 0,87462 0,88295 0,89101 0,89879 0,90631 0,91355 0,92050 0,92718 0,93358 0,93969 0,94552 0,95106 0,95630 0,96126 0,96593 0,97030 0,97437 0,97815 0,98163 0,98481 0,98769 0,99027 0,99255 0,99452 0,99619 0,99756 0,99863 0,99939 0,99985 1,00000

50'

40'

30'

0'

50'

40'

30'

0'

12

13

Trigonometrijske funkcije: tangens od 0 do 45, kotangens od 45 do 90 tan 10' 20' 60' 0' 30' 40' 50' 0,00000 0,00291 0,00582 0,00873 0,01164 0,01455 0,01746 89
0,01746 0,03492 0,05241 0,06993 0,08749 0,10510 0,12278 0,14054 0,15838 0,17633 0,19438 0,21256 0,23087 0,24933 0,26795 0,28675 0,30573 0,32492 0,34433 0,36397 0,38386 0,40403 0,42447 0,44523 0,46631 0,48773 0,50953 0,53171 0,55431 0,57735 0,02036 0,03783 0,05533 0,07285 0,09042 0,10805 0,12574 0,14351 0,16137 0,17933 0,19740 0,21560 0,23393 0,25242 0,27107 0,28990 0,30891 0,32814 0,34758 0,36727 0,38721 0,40741 0,42791 0,44872 0,46985 0,49134 0,51319 0,53545 0,55812 0,58124 0,60483 0,62892 0,65355 0,67875 0,70455 0,73100 0,75812 0,78598 0,81461 0,84407 0,87441 0,90569 0,93797 0,97133 0,02328 0,04075 0,05824 0,07578 0,09335 0,11099 0,12869 0,14648 0,16435 0,18233 0,20042 0,21864 0,23700 0,25552 0,27419 0,29305 0,31210 0,33136 0,35085 0,37057 0,39055 0,41081 0,43136 0,45222 0,47341 0,49495 0,51688 0,53920 0,56194 0,58513 0,02619 0,04366

Trigonometrijske funkcije: tangens od 45 do 90, kotangens od 0 do 45 0' 1,00000

1,03553 1,07237
10'
20'

tan cc 30'
1,01761 1,05378 1,09131 1,13029 1,17085 1,21310 1,25717 1,30323 1,35142 1,40195 1,45501 1,51084 1,56969 1,63185 1,69766 1,76749 1,84177 1,92098 2,00569 2,09654 2,19430 2,29984 2,41421 2,53865 2,67462 2,82391 2,98869 3,17159 3,37594 3,60588 3,86671 4,16530 4,51071 4,91516 5,39552 5,97576 6,69116 7,59575 8,77689 10,3854 12,7062 16,3499 22,9038 38,1885 114,589

40'
1,02355 1,05994 1,09770 1,13694 1,17777 1,22031 1,26471 1,31110 1,35968 1,41061 1,46411 1,52043 1,57981 1,64256 1,70901 1,77955 1,85462 1,93470 2,02039 2,11233 2,21132 2,31826 2,43422 2,56046 2,69853 2,85023 3,01783 3,20406 3,41236 3,64705 3,91364 4,21933 4,57363 4,98940 5,48451 6,08444 6,82694 7,77035 9,00983 10,7119 13,1969 17,1693 24,5418 42,9641 171,885
20'

50'
1,02952 1,06613 1,10414 1,14363 1,18474 1,22758 1,27230 1,31904 1,36800 1,41934 1,47330 1,53010 1,59002 1,65337 1,72047 1,79174 1,86760 I,94858 2,03526 2,12832 2,22857 2,33693 2,45451 2,58261 2,72281 2,87700 3,04749 3,23714 3,44951 3,68909 3,96165 4,27471 4,63825 5,06584 5,57638 6,19703 6,96823 7,95302 9,25530 II,0594 13,7267 18,0750 26,4316 49,1039 343,774
10'

60' 1,03553 1,07237

0,06116
0,07870 0,09629 0,11394 0,13165 0,14945 0,16734 0,18534 0,20345 0,22169 0,24008 0,25862 0,27732 0,29621 0,31530 0,33460 0,35412 0,37388 0,39391 0,41421 0,43481 0,45573 0,47698 0,49858 0,52057 0,54296 0,56577 0,58905

0,02910 0,04658 0,06408 0,08163 0,09923

0,03201 0,04949 0,06700 0,08456

0,11688

0,10216

0,60086
0,62487 0,64941 0,67451 0,70021 0,72654 0,75355 0,78129 0,80978 0,83910 0,86929 0,90040 0,93252 0,96569
60'

0,60881
0,63299 0,65771 0,68301 0,70891 0,73547 0,76272 0,79070 0,81946 0,84906 0,87955 0,91099 0,94345 0,97700

0,61280
0,63707 0,66189 0,68728 0,71329 0,73996 0,76733 0,79544 0,82434 0,85408 0,88473 0,91633 0,94896 0,98270

0,13461 0,15243 0,17033 0,18835 0,20648 0,22475 0,24316 0,26172 0,28046 0,29938 0,31850 0,33783 0,35740 0,37720 0,39727 0,41763 0,43828 0,45924 0,48055 0,50222 0,52427 0,54673 0,56962 0,59297 0,64117

0,61681 0,66608
0,69157 0,71769 0,74447 0,77196

0,80020
0,82923 0,85912 0,88992 0,92170 0,95451 0,98843
20'

0,11983 0,13758 0,15540 0,17333 0,19136 0,20952 0,22781 0,24624 0,26483 0,28360 0,30255 0,32171 0,34108 0,36068 0,38053 0,40065 0,42105 0,44175 0,46277 0,48414 0,50587 0,52798 0,55051 0,57348 0,59691 0,62083 0,64528 0,67028 0,69588 0,72211 0,74900 0,77661 0,80498 0,83415 0,86419 0,89515 0,92709 0,96008 0,99420
10'

0,03492 0,05241 0,06993 0,08749 0,10510 0,12278 0,14054 0,15838 0,17633 0,19438 0,21256 0,23087 0,24933 0,26795 0,28675 0,30573 0,32492 0,34433 0,36397 0,38386 0,40403 0,42447 0,44523 0,4663 1 0,48773 0,50953 0,53171 0,55431 0,57735

88

87
86

85 84 83
82 81 80

79 78 77 76 75 74 73 72 71 70 69
68

45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 58 59
60 61 62

1,11061

sr

63 64 65
66 68

67
66

67 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79
80 81 82

65 64 63
62 61 60

0,60086

0,62487 0,64941 0,67451 0,70021 0,72654 0,75355 0,78129 0,80978 0,83910 0,86929 0,90040 0,93252 0,96569

59 58 57 56 55 54 53 52 51 50 49= 48 47 46 45'

83 84 85
86

1,15037 1,19175 1,23490 1,27994 1,32704 1,37638 1,42815 1,48256 1,53987 1,60033 1,66428 1,73205 1,80405 1,88073 I,96261 2,05030 2,14451 2,24604 2,35585 2,47509 2,60509 2,74748 2,90421 3,07768 3,27085 3,48741 3,73205 4,01078 4,33148 4,70463 5,14455 5,67128 6,31375 7,11537 8,14435 9,51436 II,4301 14,3007 19,0811 28,6363 57,2900
60'

1,00583 1,04158 1,07864 1,11713 1,15715 1,19882 1,24227 1,28764 1,33511 1,38484 1,43703 1,49190 1,54972 1,61074 1,67530 1,74375 1,81649 1,89400 I,97680 2,06553 2,16090 2,26374 2,37504 2,49597 2,62791 2,77254 2,93189 3,10842 3,30521 3,52609 3,77595 4,06107 4,38969 4,77286 5,22566 5,76937 6,43484 7,26873 8,34496 9,78817

II,8262
14,9244 20,2056 31,2416 68,7501

87
88

1,00000

89

1,01170 1,04766 1,08496 1,12369 1,16398 1,20593 1,24969 1,29541 1,34323 1,39336 1,44598 1,50133 1,55966 1,62125 1,68643 1,75556 1,82906 1,90741 1,99116 2,08094 2,17749 2,28167 2,39449 2,51715 2,65109 2,79802 2,96004 3,13972 3,34023 3,56557 3,82083 4,11256 4,44942 4,84300 5,30928 5,87080 6,56055 7,42871 8,55555 10,0780 12,2505 15,6048 21,4704 34,3678 85,9398

1,11061
1,15037 1,19175 1,23490 1,27994 1,32704 1,37638 1,42815 1,48256 1,53987 1,60033 1,66428 1,73205 1,80405 1,88073 I,96261 2,05030 2,14451 2,24604 2,35585 2,47509 2,60509 2,74748 2,90421 3,07768 3,27085 3,48741 3,73205 4,01078 4,33148 4,70463 5,14455 5,67128 6,31375 7,11537 8,14435 9,51436 II,4301 14,3007 19,0811 28,6363 57,2900

50'

40'

30'

50'

40'

30' cot a

0'

14

15

Izraunavanje stranica i kutova troknta a) Pravokutni trokut (y = 90) a + fi = 90 a/c = sina = cos/3 = h/b b/c = cosa = sin/? = h/a a/b = tan a = cot/3 b/a - cot a = tan/J Visina nad hipotenuzom h = a b/c Poznato a, ft c = Va 2 + tan a = a/ft tan p = bla a, c ft = Vc 2 - a 2 sin a = a/c cos P = a/c ft, c a = Vc cos a = ft/c sin p = a, a ft/c
2 2 c

c)

Kosokutni trokut a + P + Y = 180 sin a = sin (p + y) cos a = cos (/3 + y)

Sinusov pouak Kosinusov pouak Pitagorin pouak a + b Traimo ft2 A = afc/Va2 + ft2 P = 90 - a A = (/c)Vc 2 - a 2 Poznato p = 90 - a ft A = (ft/c) Vc - ft j3 = 90 - a h = a cos a /J = 90 a A = ft sin a p = 90 - a a, ft, a A = (c/2) sin 2 a P = 90 - a a, ft, y
2 2 2 2

a/sin a = ft/sin j3 = c/ sin y a2 = b2 + c2 - 2 bc cos a b2 = a2 + c 2 - 2ac cos /? c2 = a2 + b2 2ab cos y

Projekcijski pouak

a = b cos y + c cos p b = a cos y + c cos a c = b cos a + a cos /3

Visina (nad stranicom c) A = a sin /3 = b sin a Traimo cos a = (ft + c - a 2 )/2ftc cos p = (a2 + c2 - ft2)/2ac cos y = (a 2 + ft2 c 2 )/2aft y = 180 c = Va + ft 2aft cos y tan a = a sin y/(ft a cos y) tan p = ft sin y/( - ft cos y) P = 180 - ( a + y) c = ft cos a Va ft2 sin 2 a 1 realno rjeenje za: 2 realna rjeenja za: sin P = (ft/a) sin a = 180 - (a + 0) a. 0, y ft = a sin /3/sin (/3 + y) c = a sin y/sin (P + y) a = 180 - (P + y)
3 - Strojarski prirunik 17
2 2 2 2 2

a, ft, c,

( + /3)

ft = a/tan a = a cot a c = a/sin a

ft, a

a = b tan a = ft/cot a c = ft/cos a

c, a

a = c sin a ft = c cos a trokut

a = b sin a a > ft sin a

b) Jednakostraniini a = (ft) = (c)

= (0) = (y) = 60 A = y V T = 0,866a

16

LIKOVI I TIJELA Povrina i opseg likova A - povrina, O - opseg Stranice Kutovi Zbroj kutova Visina na c Koordinate vraka a, b, c , P, Y a + 0 + y = 180 h = a sin /3 (h J_ c) A(xa, yA), B(xb, yB), C(xc,

Pravilni viekuti sa n stranica <p(rad) Sredinji kut 2<p = 2 n/n 2q> = 360/n 2 Povrina A := n (a /4) cot (p Opseg O = na Promjer opisane krunice D = a/sin (p Promjer upisane krunice d = a/tan tp Pravilni likovi trokut kvadrat peterokut esterokut osmerokut n 3 4 5 6 8
>

B A = hc!2

< P 60 45 36 30 22,5

A 0,433a a2 1,7205 a2 2,5981 a 2 4,8284 a 2

2

O 3a 4a 5a 6a 8a

D 1,1547 a 1,4142a 1,7013a 2a 2,6132a

d 0,5774a a 1,3764a 1,7321a 2,4142a

A = Vj(j - o) (i - b) (f - c ) 2s = a + b + c A = 1/2 ab sin y = 1/2 ac sin /3 = 1/2 ftc sin a -4 = 1/2 [jcaOb - yc) + Xs(yc - y\) + xc(jA - 7b)] O a + b + c = 2s etverokuti Stranice a, b, (c, d) Kutovi a, /?, (y, d) Kvadrat a(= b) = h, A = a2 O = 4a Dijagonala D Visina h a = 90 D = aV2

re/3 n/4 n/5

ji/6

n/8

Pravokutnik a == b t h, a = 90 A = ab 2 O = 2(a + b) D = Va Romb

Krug Polumjer r, promjer d A = r2n = d2n!A O = 2rn = dn (= duljina krunice) Kruni isjeak i odsjeak Polumjer r, sredinji kut <p <p(rad) Luk l = rq> rw Tetiva t = 2r sin Visina odsjeka Povrina odsjeka Povrina isjeka Kruni vijenac Vanjski i unutarnji polumjer R, Vanjski i unutarnji promjer D, d A = (R2 / " V = ( D 2 - d2)n/4 Uski vijenac irine 6 R - r Srednji polumjer p = (R + r)l2 A = 2pnd 6. Elipsa Poluosi a, b A = abn O = j t [ l , 5 ( a + b) - Vab] 19 A = A, =

b2

f
- sin <p)
Jl

a(= b) == h. a == 90 t t A = ah = a2 sin a O = 4a h = a sin a

Paralelogram a == b == h, a 4= 90 t t A = ah = ab sin a O = 2 (a + b) h = b sin a Trapez a 4= b 4= c == d (a II c) t a + c , a + c . . h ' 2 a sin a 2 0 = a + b + c + d d sin a

3. Viekuti (poligoni) Broj stranica n Zbroj unutarnjih kutova 180 (n - 2) Povrinu odreujemo rastavljanjem viekuta na trokute. Opseg je zbroj svih stranica. 18

Povrine i volumeni tijela V - volumen, obujam, A a - povrina osnovke (baze), A p - povrina plata, A - oploje (ukupna povrina), h - visina 1. Prizma
\

4. Klin Stranice osnovke a, b Greben c V = (2a + c)bh/6 Ap = (a + c) Vft2 + >2/4 + b Vft2 + (fl - c) 2 /4

V = Aah Pravokutni paralelepiped sa stranicama a, b, c V=abc A = 2 (ab + ac + bc) Dijagonala Kocka s bridom a V = a3
Dijagonala

5. Stoac v =
1

Va2-f
1

b2 + c2 h = a

rnh

r - polumjer osnovke

IV

A = a A = 6 a2 d = a

VT

Ap = ms s = Vr 2 + h2^ A = rit (i + r) Prikraeni stoac R, r - polumjeri osnovki h visina Visina stoca Kut stoca H = hRI(R - r) tan (cd2) = (R ~ r)/h

Valjak V = Ah Uspravni valjak s polumjerom r V= r2nh Aa = rn A = 2m(r + h) uplji valjak s polumjerima R i r V = (R2 r2)nh Aa = - r)jt uplji valjak s tankom stijenkom Debeljina stijenke d = R - r Srednji polumjer V = 2gn6h 3. Piramida
V =

V (R2 + rR + r)xhl 3 6. Kugla Polumjer R, promjer D

R + r A = Ignb

V = 4tkR*
3
2

= 4,1888 R 3 = ~ u D 3 = 0,5236
6
2

A = 4n R = nD

Kuglin isjeak i odsjeak

3
A

"

Visina odsjeka (kalote) h polumjer kugline paralele fl = Vh(2r volumen odsjeka V = Jxh2(R - hl3) volumen isjeka
V, = - y j t R 2 h = 2 , 0 9 4 4 R2h

Kvadratna piramida sa stranicom osnovke a i visinom h V = a2hl3 Kut a izmeu osnovke i poboke tan a = 2 h/a Prikraena kvadratna piramida sa stranicama osnovki a i b i visinom h Visina piramide h = hal(a - b) V = h(a2 + ab + b2)l 3

- h)

povrina plata odsjeka Ap = 2 nRh

KOMBINATORIKA Broj permulacija (poredaka) za n razliitih elemenata P(n) = n\ = 1.2.3 n

Geometrijski niz a, aq, aq2, aq}, q = ajan-, = Suma n lanova geometrijskog niza s = a 1 q - 1 Vaniji redovi
oc 1

, aq ^ajal = konst

Broj permutacija za n elemenata, meu kojima je m jednakih P(n) = 4 m\

Broj kombinacija n elemanata r-tog razreda: bez ponavljanja s ponavljanjem K r (n) = K r (n) = r j rt (n - r)\

n + r ~ 1 ] _ (n + r - 1)! r! (n - 1)!

Lu n n1
00

2 2

nema konane sume

Broj varijacija n elemenata r-tog razreda: bez ponavljanja s ponavljanjem Vr(n) Vr(")
=

| " j r'

(n - r)< n=\ Vaniji Taylorovi redovi e x = 1 x / l ! + jc 2 /2! xiIV. + . . . x

1 +

jt 2 /12

= n'

NIZOVI I REDOVI Niz: a2, 3, . ., an, . . .

Red: a, + a2 + 3 + . . + a + . . . = n=1 Aritmetiki niz a, a + d, a + 2d, a + 3d, . . ., a + (n - 1) d, . . . d = an - a_, = (a - i)/( - 1) = konst Suma n lanova aritmetikog niza

ln a "7T*

(ln a)2 2 \

2 X

(ln a ) 3 3!

3 , *

" '

a > 0 1 < A < + 1 : x > 0

l n ( l x) = +* - x2I2 xiU - x*!A \nx = 2 ~ 1 j:+1

x + 1 x ~ 1 3 \* + 1 /

1 I x ~ 1 I5 5 \x + 1 / +

sin x = x/l!
s

- * 3 / 3 ! + r 7 5 ! - X1!!*.
2 6

+ . . .

= fia,

+ a) = fl2a,

+ (n - 1 )d\ + n) cos x = 1 - x I2\ + x"IA\ - x I6! + . . .

1 1 + x

Neke sume: 5, = l+ 2 + 3 + . . . + n =

s2 = l 2 + 22 + 3 2 + . . . + n2 = 4 - n ( + 1)(2 + 1)
o

1 A + *2 :

+ . . .

~1 < x < 1
U3

= l 3 + 2 3 + 3 3 + . . . + n 3 = ~^-n2(n + l ) 2

" U2M 3r + 2

-1 < * < 1 n - realni broj

DETERMINANTE Determinanta 1. reda Matrica A dimenzije m, n ima m redaka i n stupaca

MATRICE Ako je n 1, nazivamo matricu - (stupnim) vektorom

Determinanta 2. reda I 11 "l2 | = fl,, fl22 - "2, "12 I "21 "22 I Determinanta 3. reda a,, a l 2 a i., "21 "22 "21
"11 "12 " 13 " 2 2 23 I "32 "33 I
"21 "21 "21 "22

A =

(";tL

A =

I "11 " 3 1 I

I "31 "12 I

Dvije su matrice jednake, ako imaju jednake dimenzije i odgovarajue elemente jednake. Matrica 0 ima kojugod dimenziju, a svi su njeni elementi 0. Zbrajati moemo matrice samo jednakih dimenzija:
A

= fln (fl 22 a,3 - fl12 "23) ~ "12 ("21 "31 "11 "2l) +
+ " 13 ( " 2 1 " 3 2 ~ " 3 1 " 2 2 )

= \a,k\m. n

= [b,k\m. n

A + B = {a,k + b,k\, Matricu A = [alk]m mnoimo sa skalarom k (realnim brojem) tako, da svaki element u matrici pomnoimo s k k A = [k aik]mi Umnoak matrica A [aik]m i B = [ft,i] C = A B = {c,k]m
p

Vrijednost determinante n-tog reda izraunamo tako, da skalarno pomnoimo kojigod redak ili stupac sa subdeterminantama tog retka ili stupca, npr.:
" 1 1 I 2 " 1 3 " 14 "21 " 2 2 " 2 3 " 2 4 "31 " 3 2 ! 3 " 3 4 "41 " 4 2 " 4 3 " 4 4 = fl,, "22 " 2 3 " 2 4 "32 "33 "34 "42 "43 "44 "12 "23 "24 "21 " 3 3 " 3 4 "31 41 " 4 4 "41

je matrica
p

gdje je c,k = fl,, htk + al2 b2k + . . . + ain bk. Iz elemenata matrice A = laik]m n moemo krianjem redaka ili stupaca tvoriti determinante svih redova. K matrici A = [a,*]m dobivamo transponiranu matricu A' = [/>,*] , ako redom zapiemo retke u stupce i stupce u retke (b,k = akl). Ako je m = n, matrica je kvadratna. Svakoj je kvadratnoj matrici pridruena determinanta jednakog sastava. Matrica A je regularna, ako je determinanta razliita od 0. Kvadratna matrica je simetrina, ako je A' = A, a nesimetrina, ako je A' = -A. Matrica A = [ a l k ] m je r-tog ranga, ako je bar jedna determinanta r-tog reda matrice A razlina od 0, a sve vieredne determinante pa su jednake 0. Rang matrice se ne mijenja, ako: - meusobno zamijenimo dva stupca (dva retka) - elemente nekog stupca (retka) pomnoimo brojem k (k 0) - stupac (redak) pomnoimo proizvoljnim brojem te ga pribrojimo k drugom (stupcu) retku. 25

" 2 4 21 " 2 2 + "13 " 3 4 "31 " 3 2 " 4 4 "41 " 4 2 fl,4

"21 " 2 2 " 2 3 "31 " 3 2 " 3 3 "41 "42 " 4 3

Vrijednost determinante se ne mijenja, ako zaokrenemo determinantu oko glavne dijagonale (za 180);
"11 " 1 2 " 1 3 "21 " 2 2 " 2 3 "31 "32 " 3 3
=

" l i "21 "31 "12 "22 "32 "13 "23 "33

Ako su u determinanti dva retka ili dva stupca jednaka ili proporcionalna, vrijednost determinante jednaka je nuli:
" l i "12 "13 fl,, fl,2 fl,3 "31 " 3 2 " 3 3 "11 " 1 1 " 1 3 = 0 "21 "21 " 2 3

,, fl,2
= 0

kan
= 0

"21 " 2 2 * 2 2 "31 " 3 2 3 2

3 1 "31 " 3 3

24

APSOLUTNA I SREDNJA VRIJEDNOST Apsolutna vrijednost Definicija apsolutne vrijednosti \a\ realnog broja a glasi
r lal = a za a S 0
^ A

ALGEBARSKE JEDNADBE Jednadba n-tog stupnja fl^r" + an_| + . . . + b,j: + ,, = 0 fl == 0 t ima u opsegu kompleksnih brojeva n korijena. Korijene takve jednadbe odreujemo, u opem sluaju, poeljnom tonou metodama numerike matematike. Jednadba prvog stnpnja (linearna jednadba) ax + b = 0 a 4= 0 ima jedno rjeenje _ Jednadba drugog stnpnja (kvadratna jednadba)

y a za a < 0 Apsolutna vrijednost kompleksnog broja a definirana je jednadbom

lal = + V a = + Va lal = l - a l
2

ft2

a = a + b i a = a b i

Za proizvoljne kompleksne brojeve a i fi vrijedi

la/8l = lall/il |lal - l(3l|S la + S lal + 101

ax2 ima dva rjeenja Diskriminanta jednadbe

+ ,

bx

c =

0 fl=t=0 .,
)/2b

Poprene vrijednosti Za n realnih brojeva au a2, . . ., a bit e: - aritmetiki prosjek A A = (fli + fli + . . . + fl) - geometrijski prosjek G G = Vi fli - harmoniki prosjek H H = ( + n \ a, + "2 fl ' V
+

x u 2 = ( - f t Vft

- 4flc

, , A = b - 4ac Za 4 > 0 ima jednadba dva razliita realna korijena, za 4 = 0 ima jednadba dva jednaka realna korijena, za A < 0 su korijeni jednadbe konjugirano kompleksni brojevi. fl > 0
.,fl * 0

A k o su JC| i x2 korijeni jednadbe jc2 + px + q = 0, vrijedi q = xtx2 in p = -(*, + x2) Jednadbn vieg stnpnja (treeg, etvrtog . . .) rjeavamo jednostavno samo ako je moemo brzo rastaviti. Sistem dviju linearnih jednadbi s dvije nepoznanice (x, y) a
+ b ^ = c,

BINOMI (a b) = a (fl ft)

1 2 2 3

2ab + ft
2

2 2

a2x + b^v = c 2

= a

3a b + 3ab

ft

(fl ft)" = a" ( J ) fl"-'ft + . . . + < - l ) * ( l ) a " " V + . . . + ( - 1 ) " n \ k) n(n - 1) (n - 2) . . . (n - k + 1) 1-2-3 . . . k n = 1, 2 , 3 , . . . * fl2 + ft2 = (fl + ift) (fl - ift) a 2 - ft2 = (fl + ft) (a - ft) a3 ft3 = (fl ft) (fl2 + flft + ft2) 26
=

n!

k\(n

- k)\

n\ = 1 2 3 . . . n

Metode rjeavanja: a) Metoda supstitucije Iz druge jednadbe y = (c2 a2x)/b2 uvrtavamo u prvu jednadbu. b) Metoda komparacije Iz obiju jednadbi dobivamo nepoznanicu y = (ci a\x)lb\ = (c2 a2x)/b2. c) Metoda suprotnih koeficijenata Jednadbe mnoimo takvim brojevima, da dobijemo pri lanovima s istom nepoznanicom suprotne koeficijente, a potom ih zbrojimo. atb2x + b\biy = b2cx Rjeenje glasi
_ b2c\ - ft,c2

a2b\X b\biy = b\C2

fl[ft2 a2b! Na isti nain izraunavamo nepoznanicu y.

27

Sistem linearnih jednadbi Sistem n jednadbi s nepoznanicama *,, * 2 *

flll*l 4- "12*2 + . . . + a U t X n = ft, fl21*l + 022*2 + . . . 4- "2ir^n ~

TRANSCENDENTNE JEDNADBE Eksponencijalne jednadbe Jednostavna se eksponencijalna jednadba a1 = ft a > 0, a 4= 1 rjeava logaritmiranjem (naravnim ili dekadnim logaritmima). Rjeenje glasi * = l n ft/ln a Logaritamske jednadbe Jednostavna logaritamska jednadba loga x = b ima rjeenje x = a a > 0, fl 4= 1
b

fl,,!*] + a2*2 + . . . + fl* = bn

Sistem je homogen, ako je bi = b2 = . . . = bn = 0. Ako je ma i jedan bk == 0, sistem nije homogen. t Nehomogen sistem jednoliko je rjeiv, ako je determinanta sistema
" l i "12 "1,, "21 "22 "2

A =

== 0 1

Trigonometrijske jednadbe Za rjeavanje jednostavnih trigonometrijskih jednadbi, npr. sin (mx 4- n) a m + 0, potrebne su tablice vrijednosti trigonometrijskih funkcija ili odgovarajue raunalo. Za jednadbu sin (m* + n) = a traimo iz tablica kut u te dobivamo rjeenje mx + n u x (u n)!m

Rjeenje sistema glasi tada

. _ i /4 '

gdje su: b, " u

f>, u "l /4, =

"11 b, . . . ", 21 t>2 . . . a 2 A = "i b

. . ft,

A, = "2 ft

Nnmerino rjeavanje jednadbi U opem sluaju moemo korijene transcedentnih jednadbi odrediti metodama numerike matematike. Realne korijene jednadbe / ( * ) = 0 pokuavamo izraunati numerikim metodama tako, da funkciju y = / ( * ) , koja mora biti neprekidna, prikaemo tablicom ili grafiki. Korijene dobivamo pri vrijednosti y = 0. NEJEDNADBE Linearna nejednadba s jednom nepoznanicom ima dva rjeenja: * s * + ft S 0 -ft a za a > 0 * za fl < 0

Za nehomogen sistem dviju linearnih jednadbi s dvije nepoznanice fl, * + ft, y = c, a 2 * + ft, y = c2, za koje vrijedi A glasi rjeenje "i fti
" 2 ^2

= u, b2 - a2bt =t= 0, Kl
k^

M
M

Kvadratnu nejednadbu s jednom nepoznanicom b2 c, ft, c2 fl, ft, - fl, ft, fl, c2 - a2 c, fl, ft, - fl, ft. fl*: + ta + r ti moemo rijeiti grafom funkcije y = fl*2 + ft* + c tako, da iz slike ustanovimo intervale, gdje je y 0. 29

" i fi

28

ANALITIKA G E O M E T R I J A u ravnini Pravac Opi oblik jednadbe Ax + By + C = 0 Eksplicitni oblik jednadbe , . y = mx + b Segmentni oblik x/a + y/b = 1 Jednadba pravca kroz zadanu toku P, (*,, y,) uz prikloni kut a (priklonski koeficijent m) y - yi = m(x - *,) Jednadba pravca kroz dvije zadane toke P, (a, , y,) in P 2 (x2, y2) (y ~ yi) (*i - x i ) = Potencijalne krivulje Parabole kroz toku P 0 (x(], y<,) y = % n = 1 y = yo(x/x) n = 2 y = y0 (x/x0)1 n = 3 y = Xo (pravac) (kvadratna parabola) (kubna parabola) y0) ~ x{) (yi - y2) m = tan a . b odsjeak na osi y

unjosjenice Krunica Opa jednadba - za sredite u toki (jto, >"o) (x - x0)2 + (y - y0)2 = r2 Sredinja jednadba - za sredite u ishoditu (X0 =0,yo=0) x2 + yL = r1 Tjemenska jednadba - s ordinantnom osi kao tangentom (*o = r, y0 = 0) y2 = 2rx - x2 Elipsa a, b - poluosi (u smjerovima x, y) Sredinja jednadba x2la2 + y2/b2 = 1 Tjemenska jednadba y2 = (b2/a2) Konstrukcija elipse: x (2a- x)

a) Ako duinu, iju duljinu a + b toka P dijeli na krakove a i ft, pomiemo tako, da njene krajnje toke kliu po meusobno okomitim pravcima, opisuje toka P elipsu. b) Presjecita krunica s polumjerima a i ft iz zajednikog sredita 0 s proizvoljnim pravcem p odreuje toku P elipse. Parabola Tjemenska jednadba - s ordinatnom osi kao tangentom in s koordinatama arita F (p/2,0) 2px 2p parametar Za parabolu s osi u smjeru ordinate y su u jednadbi koordinate x i y zamijenjene. Jednadba parabole za tjeme s koordinatama (jc0, yo) (y - yof = 2p(x - x) Opi oblik jednadbe (za os u smjeru ordinate y) y = ax2 + bx + c Konstrukcija parabole: Simetrala udaljenosti to je presjeca proizvoljni pravac p kroz arite F s vodilicom v i paralela s osi parabole kroz presjecite odreuju toku P parabole.

Hiperbole kroz toku P 0 (X(], yxm = yax!r = konst Konstrukcija krivulje 1 + tan (i = (1 + tan a f Npr. za tan a = 0,25 je m 1,1 1,2 1,3 tan 0 0 278 0,307 0,336 30 1,4 0,367

Hiperbola (A - asimptote) Sredinja jednadba x2/a2 - y2lb2 = 1 Tjemenska jednadba y2 = (b2/a2) X (x - 2a) Kod istostrane hiperbole (a = b) su asimptote meusobno okomite i zatvaraju s koordinatnim osima kut 45

x = R(sin r - f cos r) y = R(cos f + r sin r) r = Rt cos a i = tan a <p = tan a a = inv a r, a(rad)

Evolventa (involuta) nastaje pri odmatanju oboda s krunice y

i
i 30' 0,006 798 0 008 234 0,009 866 0,011 709 0,013 779 0,016 092 0 018665 0^021 514 0,024 660 0,028 121 0,031 917 0,036 069 0,040 602 0,045 537 0,050 901 0,056 720

m *

\*

Evolverttrta funkcija inv a = tan a a a 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 0' 0,006150 0,007 493 0,009 025 0,010 760 0,012715 0,014 904 0,017 345 0,020054 0 023 049 0,026 350 0,029 975 0 033 947 0 038 287 0,043017 0,048 164 0,053 751 10' 0,006 361 0 007 735 0,009 299 0 011 071 0,013 063 0,015 293 0,017777 0 020 533 0 023 577 0,026931 0,030613 0,034 644 0,039 047 0 043 845 0,049 064 0,054 728 20' 0,006 577 0,007 982 0,009 580 0,011 387 0,013418 0,015689 0,018217 0 021019 0 024 114 0,027521 0,031260 0 035 352 0,039819 0,044 685 0,049 976 0,055717 40' 0,007 025 0,008 492 0,010 158 0,012038 0,014 148 0,016 502 0,019 120 0,022 018 0,025214 0,028 729 0,032 583 0 036 798 0,041 395 0,046 400 0,051 838 0,057 736 50' 0,007 256 0,008 756 0,010456 0,012 373 0,014 523 0,016 920 0,019583 0,022 529 0,025 777 0,029 348 0,033 260 0,037 537 0 042 201 0,047 276 0,052 788 0,058 765

Ciklike krivulje (trohoide) Cikloida nastaje pri kotrljanju krunice po pravcu x = r(i - sin r) y - r(l - cos r) r kut kotrljanja f(rad) y Epicikloida nastaje pri kotrljanju krunice po vanjskoj strani druge krunice x y m n = = = = r(m sin tj> - sin mip) r(m cos i/> cos mip) (R + r)/r = n + 1 R/r xj> = r/n

FUNKCIJE Ako je svakoj vrijednosti x za a%x%b pridruen tono odreen realni broj , kae se, da je u intervalu [a, ft] dana funkcija /, to se pie y = /(*) x argument ili neodvisna varijabla f(x) - funkcijska vrijednost [a, ft] definicijsko podruje funkcije Graf funkcije / (krivulja /(*)) je skup svih toaka (x, f(x)) Elementarne funkcije Polinom ili cijela racionalna funkcija n-tog stupnja je f(x) = ax" + an-\x"~l + + ajx + a (1 a -1= 0 Razlomljena racionalna funkcija je kvocijent dvaju polinoma + ft \X + ft| bmxm + bm^x" /(*) = + a\x + a 0 a^c + a-jx
4 - Strojarski prirunik 33

A '
/ /

Hipocikloida nastaje pri kotrljanju krunice po nutranjoj strani druge krunice x = r(m sin \p sin mip) y = r(m cos + cos m\p) m = (R- r)/r = n - 1 n = R/r tj> = r/n

u ravnini x, y.

32

Eksponencijalna i logaritamska funkcija Eksponencijalna y = a" funkcija

Krivulja priguenog titranja y = ce sin (u>x + ) = ce-"

a > 0, a == 1 t y 1 A = In
V,

T = 2r/(O Logaritamski dekrement a y,+i < y, i y,+1 su ordinate dvaju susjednih ekstrema.
X
11

0<o<l\ Ciklometrine fnnkcije Arkus sinus Arkus kosinus y = are cos x y = are sin x

Logaritamske su funkcije inverzne eksponencijalnim funkcijama. Kutne funkcije Kosinus

Arkus tangens y = are tan x

Arkus kotangens y = are cot x y , J T It 2

y=arc^an^^

X
0 1 it 2

Kotangens y = cot x

Ciklometrike su funkcije inverzija kutnih funkcija. Medu njima postoje slijedee veze: are tan (x) = are tan x are sin (x) = are sin x are cot (~x) = n are cot x are cos ( - * ) = it - are cos x are tan x + are cot x = n/2 are sin x + are cos x = Ji/2 Hiperbolne fnnkcije y = sh x = Sinus hiperbolni e - e' hiperbolni sh x e* - e y = th x = chx e* + e " ' Kotangens hiperbolni ch a: e ' + e" = cth x = sh x sh (x y) = sh x ch y ch x sh y ch (x y) = ch x ch y sh x sh y sh2jc = (ch 2 jc - l)/2 ch 2 * = (ch 2 jc + l)/2
35

Tangens

Pomaknnta sinusoida y = r sin q>

/ / >

y = ch x = r - amplituda 2n Za fazni kut e pomaknuta sinusoida V y\ = r sin (<p + e) / /

Kosinus i hiperbolni e" + e~'

Osnovne veze medu hiperbolnim funkcijama: ch2Jt - sh2Jt = 1 1 - th2JC = l/(ch 2 jc) cth2x - 1 = l/(sh 2 Jt) sh 2 jc = 2 sh * ch jc ch 2 * = ch 2 jr + sh 2 *

"t

i -UJ-

\ \

34

DERIVACIJA FUNKCIJE
/

Derivacija parametarski zadane funkcije Za funkciju a = x(t), y = y(t), gdje je t parametar, bit e y'(x) = y(t)lx(t) i / ' ( a ) = [i(r) y(t) - x(t) y(t)]/[x(t)]3, priem je tokom oznaena derivacija funkcije s obzirom na parametar t. Geometrijsko znaenje derivacije funkcije Derivacija funkcije f(x) jednaka je koeficijentu naklona tangente na krivulju /(a) U toki a = tan a Tangenta na krivulju /(a) v toki P, (x t , yt) y - yi = f'(x,)(a - a,) Normala na krivulju /(a) v toki P, (A,,

/l y

%/ /
iy iy Aal / 1 1 / * i

y- t(x) /

Derivacija funkcije y /(a) v toki x f(x + Ax) J1*L=AL >' = /'(.v) = lim Ax dr Osnovna pravila deriviranja \u(x) v(x)}' = u'(x) v'(x)
[c- u ( * ) ] ' = c u'(x)
*

c = konst

\u(x) v(a)]' = u'{x)v(x) + u(x)v'(x) {lt\v(x) \ } ' = H'(v) v'(x)

|(a)/V(A)]' = (u'(jr)v(jr) - (A)V'(A)]/|I.(A)]2

/'(a)

y*f(x)

Derivacija elementarnih funkcija y = c / = 0 y' = nx"~' n - realni broj y = x" y = v7 > ' ' = 1/(2V7) x y' = fl'ln a > = a y = e* v' e' y' = l/(* ln a) y = log^ v' = 1/(2.3026 a) y = IgA y' = l/A >' = ln a y = sin a V' = C S A O y = cos A y' = sin a 2 y = tan a = l/cos 2 A = 1 + tan x y' = 1 /sin 2 a" = - ( 1 + cot 2 a) y = cot A 2 y = are sin a = l/Vl - A y = are cos x = 2 y = are tan a y' = 1/(1 + A ) y = are cot a y' = - 1 / ( 1 + A2) Diferencijal fnnkcije y = / ( a ) U toki a je dy=f'(x)dx = Osnovna pravila pri raunanju diferencijala d(u(x) v(a)| = du dv d((*) v(a)] = u(x)dv + v(x)du djc (a)] = c du Derivacije viega reda Ako je f'(x) derivacija funkcije y = /(*), tada je derivacija drugoga reda (druga derivacija) /"(A) = in*)]' = >" = d2yldx2 Derivacija n-tog reda funkcije /(a) f\x) 36 = ir-"wr
= d"y/dr"

y - y i = l-i//'(a,)](A - A,)
Ekstremne vrijednosti funkcije /(a) bit e u toki, gdje je f'(x) = 0: maksimum (A): minimum (B): 'e /"(ac) = 0 in f'(xA) f'(xB) = 0 /"(aa) < 0 = 0 /"(ah) > 0
,C /

Infleksija funkcije f(x) e biti u toki (C), gdje /"'(xc) * 0 Za krivulju y /(a) SU: - polumjer krunice zakrivljenosti r = V(1 + Y ' 2 ) % " \ - koordinate sredita krunice zakrivljenosti P = x -[>>'( 1 + y'2)]ly"

\ *4 * XB C

q = y + (1 + y'2)ly"

Parcijalna derivacija Parcijalnu derivaciju funkcije z = f(x, y) - npr. po varijabli x - raunamo tako, da nezavisnu varijablu x deriviramo, dok nezavisnu varijablu y pritom smatramo konstantom. Parcijalna derivacija po x funkcije z = /(a, y) 8z_ Sx
=

d[i/(x)/f(x)l = [v(x)du

- u(x)dv\l\v(x)]1

Parcijalna derivacija po y funkcije z = /(a, y) 8z = lim /(*, y + Ay) 8y Ay>o Ay

j m

/(A + A a .

y) - f(x,

y)

/(a,

y)

Aa
= + -|2-dy cy

Totalni diferencijal funkcije z

iz

Derivacije implicitne funkcije y (x), zadane jednadbom <p(x,y) = 0 y\ a)

dx

_ = - a<v iI 8<p dx 8y
37

INTEGRAL Neodreeni integral J / ( x ) d x = l(x) + C, gdje je / ' ( x ) = f(x), C = konst \f(x)dx = {l(x)\

Odreeni integral = I(b)-I(a), kjerje l(x)

Upotreba odreenog integrala Proraunanje duljine luka krivulje i povrine lika 1. Krivulja je zadana jednadbom y = f(x), a-x%b. Duljina luka s krivulje J = J Vi + y'2 dt d$ = V d r 2 + d>-2 a Povrina A lika izmeu luka krivulje i osi x A = j f(x) dx

Osnovna pravila za izraunavanje neodreenog integrala Hu(x) v(x)]dx = j u'(x)dx J ( C u(x)]dx = C J u(x)dx S v(x)dx

Parcijalna integracija (integratia per partes) J u(x)dv = u(x) v(x) - J v(x)du

Neki osnovni integrali

J adx
J J J f

= ax + C (x"+,)l(n + 1) + C = lnx + C ax/\na + C e' + C n * -1

x"dx = (\lx)dx a'dx = e'dx =

2. Krivulja je zadana parametarski x=x(t), J (l/sin 2 x)dx = - c o t x + C J (1/cos 2 x)d x = tan x + C J ( l / V l - a 2 )dx = are sin x + C
f [1/(1 + x )] dx = are tan x + C
2

= y(t),

^SrSr2

j ln jc dx = x(\n x - 1) + C J sin x dx = - c o s x + C J cos a: dx = sin a: + C

f tan x d * = - l n cos a: + C

Duljina luka s krivulje s = f V i 2 + y2 dt Povrina A lika A =

'i

j cot jc dx = ln sin * + C

f (l/Vx 2 - a )dx = in(x + Vx2 - a) + C

(xy xy) dt

Uvoenje nove integracijske varijable * = x(t) Primjeri: 1. f (a + bxf dx = f l"(l/6)dt = (1 lb) (a + bx)"+,l(n + 1) + C a + bx = t dx = (1/ft) dr 2. J e"M* = (l/n) e" + C n x = t dx = (l/n) dr J sin n x dx = - ( l / n ) cos n x + C n * 1 dr = x(t)dt Sf(x)dx 3. Krivulja je zadana polarnim koordinatama = $ f{x(t))x(t) dt r = r(cp), <pH fl. Duljina luka s krivulje

i = | Vr2 + r'2 d<p

Povrina A isjeka A =

3. j l/(x2 + 4) dx = (1/4) f \l{(xl2)2 + 1] dx = (1/2) are tan (jc/2) + C x!2 = r 38

Izraunavanje povrine i volumena rotacijskih tijela Rotacijsko tijelo nastaje rotacijom krivulje y = f(x) '' Povrina A rotacijskog tijela oko osi x, a x ft. Dvostruki integral

Viestruki integrali

A = 2jif_yVl + y'~ dx
Volumen V rotacijskog tijela V = Guldinova pravila: yjJJx) Povrina A rotacijskog tijela jednaka je umnoku duljine luka v krivulje i opsega krunice to ga opisuje njeno teite T: A = 2n y0s y=fj*l Volumen V rotacijskog tijela jednak je umnoku povrine plohe A % ispod krivulje i opsega krunice to je opisuje teite T: V = 2ji yo Teita linija, likova i tijela vidi st. 106 do 108. njy2dx

Dvostruki integral funkcije f(x, v) na podruju D izraunavamo jednadbom k y2(x) tff(x,y)dxdy = f dx f f(x,y)dy D a y,(x) Transformacija dvostrukog integrala u polarne koordinate x = r cos <p y = r sin < p

'y

y = y2lx)

II f(x, y)dx dy = jj f(r cos (p, r sin cp)r dr dcp Povrina podruja D, A = JJ dx dy D Volumen tijela to ga nad podrujem D omeuju plohe, dane jednadbama: z = z,(x, y) gdje su: Zi(x, y) z,(x, y) (x, y)eD - zl(x,y)]dxdy in z = Z2(x, y)

Numerika integracija esto treba izraunati vrijednost odreenog integrala gdje je funkcija f(x) zadana u obliku tablice ili ne poznajemo njen neodreeni integral. Trapezna jednadba Interval [a, ft] podijelimo na n jednakih delova irine h = (ft - a)/. Konane toke fc-toga podintegrala su 1 = x0 + - 1)A xk = x0 + kh = yt, pa je
n

V Trostruki integral

= jj D

lz2(x,y)

Trostruki integral funkcije f(x, nadbom III f(x, v

y, z) na podruju V izraunavamo jed-

h V2(x) Z2(x. y) y, z)dx dy dz = I dx I dy I f(x, y, z)dz yj(x) Zi(x,y) y = r cos cp sin 0 z = r sin cp

pri emu vrijedi: jc0 = a, x = ft, f{xk) f(x)dx =

Transformacija trostrukog integrala u polarne (kugline) koordinate: x = r cos cp cos 0

+ >! + ..+ y-1 + \ y

III f(x, y, z ) d r dy dz = Hf^rcoscpcosO.rcoscpsind.rsincpj^coscpdrdcpdd 41

40

DIFERENCIJALNE J E D N A D B E Diferencijalna jednadba s rastavljivim varijablama f(x)dx = g(y)dy Ope rjeenje $f(x)dx Homogena diferencijalna = j" Cy)dy + c C = konst jednadba

VEKTORI Skalari su veliine potpuno odreene samo jednim podatkom (npr. vrijeme, masa, radnja, energija, temperatura itd ). Skalare oznaujemo simbolima, npr. a. Vektori su veliine, odreene intenzitetom (apsolutnom vrijednou) i smjerom (npr. sila, moment, brzina, ubrzanje itd.). Vektore oznaujemo znakom iznad simbola, npr, a ili debljim simbolom, npr. a; geometrijski ih prikazujemo orijentiranim duinama*. Vektori mogu biti s l o b o d n i ili v e z a n i . Slobodni se vektori mogu pomicati u svojem smjeru ili paralelno kamo god u prostoru, a njihovo hvatite moe biti svaka toka u prostoru (npr. moment para sila). Vezani se vektori mogu pomicati samo u svojem smjeru, a njihovo hvatite moe biti samo neka toka na pravcu u kojem djeluju (npr. sila, kutna brzina). - Vie sila koje djeluju u istoj toki su slobodni vektori, ali ako djeluju u razliitim tokama, to su vezani vektori. Apsolutna vrijednost vektora | a \ = a je duina kojom prikazujemo vektor. Ako je vektor zadan svojim komponentama (koordinatama) a = (ax, ay, aJ vrijedi I = Va2x + a2. + a2z Vektori a = (a,, ay, a,) i b = (b x , by, bz) su jednaki, ako su im jednake sve komponente ax = bx ay = bv az = b, Radij vektor je vektor, koji vodi od koordinatnoga ishodita 0 do toke P u prostoru, a oznaujemo ga sa r r= OP Njegove koordinate su i koordinate toke PU >-, z) r = (x, y, z) j r l = r = \!x2 + y2 +z2 Ako vektor r zatvara s osima koordinata kutove a, f! i bit e smjerni kosinusi vektora r cos a =
x

Ope rjeenje

Rjeavamo je supstitucijom y = ux,

H) i
y' = u'x + u

- dx =

/(") -

du+ C

Linearna diferencijalna jednadba 1. reda y' + g(x)y + h(x) = 0 Ope rjeenje

y

= _-<-() j h(x)e ">dx G(x) = { g(x)dx

+ Ce- >

ix

gdje je Homogena diferencijalna jednadba 2. reda s konstantnim koeficijentima y" + ajy' + atf = 0 Rjeenje pomou y = e*\ y' = ke1", y" = k2tkx otkuda proizlazi karakteristina jednadba k2 + a,k + a2 = 0 Ope rjeenje diferencijalne jednadbe ovisno je o korijenima k, i k 2 karakteristine jednadbe: ki, k 2 - razliiti realni brojevi y = f',e'" + f \ e '
t:

ku k2 - jednaki realni brojevi: k, = k2 = k y = (f, + C2x)tkx ku k2 - konjugirano kompleksni brojevi: k] 2 = a ift

v

= e'"(C, cos bx + C2 sin bx)

a cos p = JL

* cos y =

Nehomogene linearne diferencijalne jednadbe 2. reda rjeavaju se metodom varijacije konstanti. 42

* U ovom su priruniku vektori oznaeni sa a - u slikama, a sa a u tekstu (iz crtakih i tiskarskih razloga).

43

Zbrajanje i oduzimanje vektora Vektore zbrajamo i oduzimamo po zakonu paralelograma. Zbroj vektora
s

c) Vektorski produkt dvaju vektora a i b je vektor

c = a x b

s = a + b = " x + bx
, i.

Koordinate zbroja s == (sx, sy, s2) su

x

^ ^ -

sy = a, + by a = z + bz Razlika vektora d = a b Koordinate razlike d (dx, dy, dz) su dx = a

x

koji stoji okomito na ravninu vektora a i b. Njegova apsolutna vrijednost jednaka je povrini paralelograma, omeenoga vektorima a i b. Vektor c ima smisao, odreen po pravilu desnovojnog vijka. Koordinate vektorskog produkta c (cx, c v , c,) su:
c\ = aybz - azb, c\ a:bx a^b; f; = axbv avbx

f-*

-b

a x b = -b x a Za a = 0, ti za trokut A = 1/21 a x ftl

(a + b)xc = axc + bxc je a x b = 0 za paralelogram A = \a x ftl

dy = ay by dz = a z - b a + b = b + a
z

Povrina A, koju odreuju vektori a i ft, je a- a = 0 ) Mjeoviti produkt vektora a, b i c je skalar (a, b, c) = a(b x c) = (a x b)c Apsolutna vrijednost mjeovitog produkta jednaka je volumenu Kparalelopipeda, konstruiranoga nad vektorima a, b i c u prostoru V = l(a, b, c)l d) Rastavljanje vektora u ravnini i prostoru Ako vektori a = (a a a,) i b = (ft ft,, bz) nisu paralelni (o x A = 0), tada t = se svaki trei vektor c = (c x , c v , c 2 ), koji lei u njihovoj ravnini rastavlja u obliku c ma + nb gdje su m i n skalari, odreeni jednadbama: m =
' ax

(a + b) + c = a + (6 + c) 0 = 0 = (0, 0, 0) Mnoenje vektora

a) Mnoenje

vektora skalarom m, koji je proizvoljan realan broj ma

=

(max, may, MJ

Vektor ma lei na istom pravcu kao i vektor a, a njegova je apsolutna vrijednost ma| = j m | j a Za m > 0 vektori a i ma su istog smisla za m < 0 vektori a i ma su suprotnog smisla b) Skalarni produkt dvaju vektora a i b je skalar

c, b, c,

ab = axbx 4- ayby + a!b2 = \ a \ ] b \ cos a a je kut meu vektorima a i 6; dobivamo ga iz c o s a = ab/(\ a j j b j) ab = ba a = 0: a = TI/2: 44 (a + b) c = ac + bc ab = | a \ ab = 0
m

ft, at bx

ft,

ax cv ^^ ar

a, c, ft, - a, ft,

Ako vektori a,b \c nisu u istoj ravnini (mijeani produkt (a, b, c) + 0), tada svaki etvrti vektor d u prostoru rastavljamo u obliku d = ma + nb + pc gdje su skalari m, n i p odreeni jednadbama: (d, b, c) = (a,ilT b, c)
n =

(d, c, a) {a, b, c)

(d, a, b) P = (a, b, c) 45

Krivulje u prostoru Duljinu luka s prostorne krivulje x = x(t), y = y(t), a r S fS proraunavamo jednadbom P / s = jvx2 + y2 + i2 dr Ako je krivulja dana jednadbama y = y(x), z = z(x), bit e duljina luka j za a s x b jednaka s = J V i + y'2 + z'2 At Za krivulju danu u vektorskom obliku jednadbom r = r(r) = (x(t), y(t), z(t)) r bit e: lr x rl Irl3 z = z(t) za

Vektorsko je polje V potencijalno, ako je izvedeno kao gradijent skalarnoga polja u V = grad u Vektorsko je polje V solenoidalno (bez izvora), ako je div V = 0. Vektorsko polje V nema vrtloga, ako je rot V = 0. Bezvrtlono je vektorsko polje samo tada, ako je potencijalno. Vektorsko polje V je harmoniko (Laplaceovo), ako u njem nema ni izvora, ni vrtloga. Tada postoji takvo skalarno polje u kod kojega je 32u 8x2 A = r 8x2 8y2 8 u 8y2 8z2 8 u = Au = 0 8z2 Laplaceov operator

gdje je

82

= (i(0,

m m )

Derivacija i integracija vektorskih funkcija Definicije vektorske funkcije a(r) realne varijable r i njene derivacije su iste kao pri skalarnoj funkciji. Derivacija zbroja i razlike vektora [ma(t) nb(t)\ = ma'(r) nb'(t) Derivacija skalarnog produkta K 0 ( f ) ] ' = "'(')!>(') + " ( 0 ' W Derivacija vektorskoga produkta K O x b(t)\ = a'(t) x b(t) + a(r) x b'(r) Vektor a(t) s komponentama X, Y i Z (koje su skalarne funkcije) a(r) = [*(<), Y(0, Z(t)} ima derivaciju '(,) = [X'(t), Y'(t), Z'(t)] Funkcija a(r, s) ima dvije parcijalne derivacije

infleksijska zakrivljenost

torzijska zakrivljenost

J_ x

(f, f, r ) lr x rl 2

Skalama i vektoiska polja Skalarno polje u = u(x, y, z) Vektorsko polje V = (*(*, y, z), V(x, y, z), Z(x, y, z)) Operator derivacije (nabla): V = j " ^ - Gradijent skalarnoga polja u je vektorsko polje
g

j 8X 8Y 8z\ \ 8t ' 8t ' 8t _ i totalni diferencijal

/ 8X 8Y \8s ' 8s '

8Z 8s

, "

i 8u \~d7'

8u

8u\

Divergencija vektorskog polja V je skalarno polje, odreeno jednadbom div V

V

8x

8y

8z

Rotor vektorskog polja V je vektorsko polje, odreeno jednadbom rot V = V x V =

46

' 8Z _ 8Y_ 8y 8z

d)L __ _8Z_ _8Y_ _ \ 8z 8x ' 8x 8y

da = a,dr + a,ds Neodreeni integral vektorske funkcije a(r) = (X(t), V(r), Z(i)) dan je jednadbom Ja(r) dr = (fX(r) dr, fY(r) dr, JZ(r) dr) a odreeni integral za a < I < ^ jednadbom fa(r) dr = f*(r) dr,

Y(t) dr,

fz(r) dr
47

L A P L A C E O V A TRANSFORMACIJA Laplaceov transformat F(x) funkcije f(t) jednadbom F(x) = L{/(r)} = J e " " / ( 0 dt o Svojstva transformacije: L{fl/(') + b g(r)} = a L{/(;)} (za realni broj r) definiran je xeC

STATISTIKA Matematika se statistika bavi metodama vrednovanja pokusima dobivenih podataka, da bi ustanovila vjerojatne zakonitosti opaanih sluajnih pojava i veliina. Statistika vjerojatnost Relativna uestalost p dogaaja A odreena je omjerom m P = n gdje znae n broj ponavljanja pokusa m broj koliko se puta dogaaj A zbio. Relativna je uestalost uvijek Ogp 1 pri emu vrijedi zap za p Ako jednaka - a2) - a)2 + a2)2
2 2 2 2

+ b Lfe(r)}

Za L{/(0) = F(x) je: L{/(at)} L{e~"f(t)} = l/a F(xla) = F(x + a) a > 0

L{/'(r)) = xF(x) - f(0) L{/ ( "(r)) = x"F(x) - x"~'f( 0) - x"~2f( 0) - . . . i / " - 2 > ( 0 )
l{<"/(0) = ( - i r ^ ' M

Primjeri transformacije:

/(')
1 f e" sin at cos at

F(x) llx n\lx

n+l

M sh at ch at - a) + a2) + a)
2

F(x) a/(x 2 - a2) xl(x2 1l(x

2

= 0 j e m = 0: dogaaj nije mogu ni pri jednom opaanju, = 1 je m = n: dogaaj se zbiva pri svakom opaanju. je broj n vrlo velik, uzimamo, da je relativna uestalost p priblino statistikoj vjerojatnosti dogaaja A pri pokusu. Statistiki prosjek

V(x a/(x2 xl(x

2

te" t sin at t cos at

Najznaajnije karakteristike sluajnih veliina su prosjena vrijednosti varijanca. Prosjena vrijednost x je broj, oko kojeg su nanizane pokusima dobivene vrijednosti sluajne veliine * =

2ax/(x2 (x

- a )l(x

+ a)

Primjeri inverzne transformacije: F(x)

1

x, + x2 + ... + x
= -

1 -sr^
>

x,

/(<)
6(t) (impulsna funkcija) f~ll(n f-le"l(n a2] - 1)! - 1)!

gdje su n broj jednakih pokusa xt vrijednost sluajne veliine pri /'-tom pokusu. Ako su vrijednosti x t brojano velike, moemo odabrati priblinu prosjenu vrijednost X i raunati s razlikama n
i = jr + i ^ * '

Hx" U(x - a)"

1/(1 + ax)

Ma e~"
+

\!{(x

- b)2

l/a e 6 ' sin at e " cos at l/a e " sh at e " ch at

5 - Strojarski prirunik

2 2 (x ~ b)![(x - b) + a ]

H[(x

- b)2 -a2} - b)2 - a2]

Zbroj odstupanja vrijednosti vrijednosti x jednaka je 0

i=i sluajne =

veliine x t od njene prosjene 0

49

(x - b)/[(x 48

2(x,-x) i-1

Mjera rasapa s2 (varijanca) je pri n pokusa dobivena prosjena vrijednost svote kvadrata odstupanja sluajne veliine x, od njene prosjene vrijednosti x

Normalna

razdioba

Pri normalnoj razdiobi tee krivulja uestalosti po Gaussovu zakonu

I
Standardna devijacija s je realni korijen mjere rasapa s = +

i)'

VV2 71 gdje su: m - srednja vrijednost, a - standardna devijacija Gaussova krivulja protee se od - c o do a simetrina je s obzirom na vrijednost x = m, gdje je najvea uestalost x = m y m a k s = l/oVUT = 0,399/(7

y =

- ^ M
2

\ " '

Relativna standardna devijacija (koeficijent varijacije) je v =

X

(= 100%)
X

Od te vrijednosti krivulja vrlo naglo pada simetrino s obje strane i ima infleksiju u tokama x = m o, gdje je uestalost x = m o Nadalje vrijedi x = m 2a x = tn 3(7 y = 0,135 > w s = 0.054/a y = 0,011 y r a d k s = 0,004/ct V = 0,607 y m ., k s = 0,242!o

Ako pokusom izmjerimo dvije sluajne veliine* i y, a pri n mjerenjima dobivamo za njih vrijednosti: xl,x2. x in y2, . . ., y to e za veliine * i y biti karakteristian broj sx y (kovarijanca)
1

n - 1

2>.

* ) (y. ~ y)

Za vrlo veliki osnovni skup vrijedi ukupna devijacija

Kod manjih vrijednosti o krivulja je normalne razdiobe strma, a kod veih o je poloita. Cjelokupna povrina lika medu Gaussovom krivuljom i apscisnom osi iznosi

!r Z "
f -1

m ) 2

A =

y dr = 1

gdje su: N - kardinalni broj (brojnost osnovnog skupa), m - srednja vrijednost. Razdioba uestalosti Histogram je dijagram, koji pokazuje uestalost vrijednosti sluajne veliine. U njemu se na apscisu nanose mjerene vrijednosti, a na ordinatu uestalost. Iz grafikona razdiobe uestalosti (a) dobivamo spajanjem sredine vrhova izlomljenu crtu (b) koja se to vie pribliava neprekidnoj krivulji, to je sitnija podjela na apscisi. Pokusom dobiveni histogram je priblienje zakonu razdiobe sluajne veliine. 50

a povrine medu Gaussovom krivuljom i apscisnom osi u pojedinim intervalima iznose u intervalu m 0,67 o A = 0,5 u intervalu m o A = 0,683 u intervalu m 2 o A = 0,955 u intervalu m 3 <7 A = 0,997 Gaussovu krivulju (koja vrijedi za vrlo veliki broj pokusa N) moemo dovoljnom tonou upotrebiti i pri manjem broju pokusa n, ako u njoj ukupnu devijaciju o zamijenimo standardnom devijacijom s, a srednju vrijednost m prosjenom vrijednou i. Druge znaajnije razdiobe: binomna, Poissonova, Studentova, razdioba X2 >'d

Regresija i korelacija Krivulja koja spaja pokusom dobivenih n toaka, s apscisama jt ,, x2. ., x i ordinatama yu y2 y nazivamo regresijskom krivuljom odgovarajuih veliina x i y. elimo ustanoviti funkcionalnu zavisnost (korelaciju) y = f(x). Linearna korelacija Pravac regresije (p)
V = a + hx

SUSTAVI MJERNIH JEDINICA Veliinske jednadbe i koherentne jedinice V e l i i n a je svaki (fizikalni) pojam koji se moe mjeriti, npr.: put, brzina, teina, temperatura, elektrini otpor itd. Po srodnosti fizikalnih pojava s kojima su vezane, dijelimo veliine na geometrijske, vremenske, mehanike (masa, sila, rad i snaga), elektrine, magnetske itd. Fizikalni zakoni odreuju meusobnu zavisnost raznovrsnih veliina. Svaki matematiki izraz, koji pokazuje samo meusobno zavisnost veliina zovemo veliinskom jednadbom.* Veliine mjerimo usporeivanjem s odreenom vrijednou iste veliine, koju smo odabrali za mjeru. Izmeu razliitih mjera odabiremo najprikladniju jedinicu. Jedinice koje odgovaraju veliinskim jednadbama su d i m e n z i j s k i koherentne jedinice. Od dimenzijski koherentnih jedinica moemo samo neke odabrati po volji. Nazivamo ih o s n o v n i m j e d i n i c a m a . Sve ostale jedinice koje odreujemo iz osnovnih jedinica s pomou odgovarajuih veliinskih jednadbi (definicijske jednadbe) nazivamo i z v e d e n i m j e d i n i c a m a . Broj osnovnih jedinica veoma je malen. Za sve geometrijske veliine dovoljna je samo jedna osnovna jedinica: za duljinu. Kinematika treba ve dvije osnovne jedinice: za duljinu i vrijeme. U kinetici moramo tim dvjema dodati i treu: za masu, a elektrine i magnetske veliine trae jo i etvrtu: za jakost elektrine struje. Osim tih, potrebne su jo osnovne jedinice za temperaturu, svjetlosnu jakost i koliinu tvari (materije). Sve druge jedinice moemo izvesti iz tih osnovnih jedinica. S u s t a v i j e d i n i c a povezuju osnovne i izvedene jedinice u zajedniku dimenzijsku koherenciju. Novi m e u n a r o d n i s u s t a v j e d i n i c a (SI) odlikuje se dimenzijskom koherencijom za sve znaajnije veliine u fizici i tehnici. Brojane jednadbe Ako se pri izboru razliitih veliina ne bismo obazirali na jedinice ostalih veliina, mogli bismo fizikalne zakone prikazati samo jednadbama u kojima bi - kao parazitne koeficijente - trebalo uzimati u obzir i meusobne omjere razliitih jedinica. Takav matematiki izraz, prilagoen povoljno odabranim dimenzijski nekoherentnim jedinicama, nije vie veliinska jednadba, ve samo b r o j ana jednadba. Brojane se jednadbe upotrebljavaju samo kada se njima eli prikazati meusobni omjer veliina (npr. prema rezultatima mjerenja kod pokusa) kojih meusobna fizikalna ovisnost (jo) nije poznata. U svim sluajevima kad su fizikalne ovisnosti poznate, opravdane su samo veliinske jednadbe.
* U ovome su priruniku sve jednadbe pisane u veliinskom obliku.

a - odsjeak na osi ordinata, b - koeficijent smjera

b = (y a)lx tan a

Vrijednosti broja a i b odreujemo metodom najmanjih kvadrata, a otuda proizlazi

b = x,y, a = v - bx
x

>

Jednadbe regresijskog pravca

y - y " '-U - x)

T^CV

" 9)

Greke mjerenja Pri svakom se mjerenju - bez obzira na okolnosti - pojavljuje mjerna greka Ax, a to je razlika izmeu izmjerene vrijednosti i stvarne vrijednosti x Ax = x, - x Iz izmjerene vrijednosti, koju po potrebi valja popraviti (npr. greka mjernog ureaja) ili naknadno preraunati, proizlaziti mjerni rezultat. Sistematske greke pojavljuju se pod jednakim okolnostima i uvijek s jednakom vrijednou i jednakim predznakom. Moemo ih lako ustanoviti i odgovarajue raunski ispraviti (npr. netonost = greka mjernog ureaja). Sluajne greke javljaju se po mjestima i vremenu potpuno nesreeno, s razlinim vrijednostima i predznacima (npr. zbog istroenosti, trenja i si ). Ne moemo ih predvidjeti, a ne moemo ni popravljati mjerne rezultate. Zbog sluajnih greaka postaju mjerni rezultati nepouzdani. Ovu manu moemo smanjiti samo veim brojem mjerenja. U suprotnosti sa sistematskim i sluajnim grekama koje prate svako mjerenje, su mjerne greke, a to su mjerna odstupanja koja potiu od zabuna mjerioca, nepravilnog mjernog postupka, oteenog ili pokvarenog mjernog ureaja itd. Mjerne greke treba bezuvjetno izluiti pri ocjeni mjernih rezultata. 52

53

M E U N A R O D N I SUSTAV JEDINICA SI Godine 1799. u Francuskoj su uredovno ustanovljene jedinice: m e t a r za duljinu i k i l o g r a m za masu. Godine 1875. u Parizu je 17 drava potpisalo Meunarodnu metarsku konvenciju, kojoj su postupno pristupale nove drave lanice, tako da je konvencija nakon sto godina imala 43 lanice potpisnice (medu njima i Jugoslaviju), dok je metarski sustav upotrebljavalo ve vie od 120 drava. Za primanje zakljuaka Meunarodne metarske konvencije bile su zaduene Generalne konferencije za utege i mjere. Godine 1901. je prof. Giorgi predloio novi apsolutni sustav jedinica, koji je bio prvobitno sastavljen za potrebe elektrotehnike te je, osim jedinica metra i kilograma te s e k u n d e kao jedinice za vrijeme, povezivao sve najznaajnije elektrotehnike jedinice. Taj (Giorgijev) sustav jedinica je pokazao velike prednosti i na drugim tehnikim podrujima, napose u mehanici. Stoga ga je 9. generalna konferencija za utege i mjere u Parizu god. 1948. definitivno primila kao ope prikladan sustav jedinica, koji ima, osim osnovnih jedinica (metra, kilograma i sekunde) jo i etvrtu osnovnu jedinicu - a m p e r kao jedinicu za elektrinu struju, a nazvan je, po tim osnovnim jedinicama sustav jedinica MKSA. 10. generalna konferencija god. 1954. dodala je jo dvije osnovne jedinice: stupanj Kelvina (godine 1969. preimenovan u ke I v i n ) za temperaturu i k a n e l u za jakost svjetla. 11. generalna konferencija je god. 1960. odredila mnogokratnike jedinica i novome sustavu jedinica dala ima Meunarodni sustav jedinica SI (Systime International d'Unites). Na 13. generalnoj konferenciji god. 1967. ustanovljena je nova definicija za sekundu, a na 14. generalnoj konferenciji god. 1971 dodana je jo i sedma osnovna jedinica m o l kao osnovna jedinica za koliinu tvari* Osnovne jedinice meunarodnoga sustava SI su sada: za za za za za za za duljinu masu vrijeme elektrinu struju temperaturu jakost svjetla koliinu tvari metar kilogram sekunda amper kelvin kandela mol m kg s A K cd mol

Osnovne jedinice SI: Osnovna jedinica za duljinu - m e t a r (m), je bila najprije odreena razmakom dviju crtica na meunarodnom prametru od platine i iridija pri temperaturi 0 C. Prametar je bio odreen mjerenjem Zemljina kvadranta, i to kao njegov 10-milijunti dio, ali je kasnijim mjerenjima ustanovljeno neznatno odstupanje od te definicije (krai je za 0,2 mm). 17. generalna konferencija za mjere i utege u Parizu je g. 1983. odredila novu definiciju metra: to je duljina puta koju u vakuumu prevali svjetlost u 1/299792458 sekunde. Osnovna jedinica za masu k i l o g r a m (kg) - je odreena masom meunarodnog prakilograma od platine i iridija. Prakilogram je najprije bio odreen masom 1 d m 3 destilirane vode pri 4 C i tlaku 1,01325 bar. Kasnijim je mjerenjima ustanovljeno odstupanje i pri izradi prakilograma, koji stvarno odgovara masi od 1,000028 d m 3 vode pri 4 C. Osnovna jedinica za vrijeme - s e k u n d a ( s ) - prvobitno je bila odreena kao 86400. dio srednjeg Suneva dana. 13. generalna konferencija za mjere i utege 1967. god u Parizu utvrdila je i novu definiciju sekunde: to je trajanja 9192631770 perioda zraenja cezija l33 Cs. Osnovna jedinica jakosti elektrine struje - a m p e r (A) - je istosmjerna elektrina struja koja protjeui u vakuumu kroz dva ravna i meusobno 1 m udaljena paralelna vodia beskonane duljine i zanemarljivo malena presjeka uzrokoje meu vodiima po svakom metru duljine silu od 2 1 0 ' 7 N. Osnovna jedinica za temperaturu (termodinamiku) - k e 1 v i n (K) - je 273,16. dio temperaturnog intervala izmeu apsolutne nule i trojne toke vode. Osnovna jedinica za jakost svjetla k a n d e 1 a (cd) - je jakost svjetla jednovalnoga zraenja frekvencije 540 IO 1 2 Hz i snage 1/683 W/sr. (Hz, W i sr - vidi str. 57) Jedinica za koliinu tvari - m o l (mol) - jest ona koliina tvari sustava koja sadri toliko elementarnih estica koliko je atoma u 12 g ugljika l 2 C . Kad upotrebljavamo mol, moraju elementarne estice biti posebno oznaene. To mogu biti: atomi, molekule, ioni, elektroni i druge estice ili posebno oznaene skupine takvih estica. Broj estica u molu odreuje Avogadrova konstanta N A = 6,022045 IO 2 3 m o P '
55

U Jugoslaviji je meunarodni sustav jedinica SI uzakonjen g. 1976. Novi zakon o mjernim jedinicama i mjerama objavljen je u veljai 1984. s vanou od 17. svibnja 1984. 54

Izvedene jedinice SI Od osnovnih jedinica meunarodnog sustava jedinica SI izvedene su dimenzijski koherentne jedinice geometrijskih i vremenskih veliina: za povrinu - m2 za ubrzanje - m/s 2 za volumen - m3 za kutnu brzinu - l/s za brzinu - m/s za kutno ubrzanje - l/s 2 Jedinica za silu proizlazi iz Newtonova zakona, da je sila F jednaka umnoku mase m s ubrzanjem a(F=ma), iz kojeg slijedi dimenzijski koherentna jedinica za silu - kg m/s 2 = N Ta jedinica sile - nazvana njutn (N) - je ona sila koja tijelu mase 1 kg daje ubrzanje lm/s 2 . Iz definicije, da je rad W umnoak sile F s putem s (W = Fs) slijedi dimenzijski koherentna jedinica za rad - N m = J Ta jedinica energije (rada) nazvana dul (J) - je rad sile 1 N na putu od lm. U meunarodnom sustavu jedinica SI J je istovremeno i koherentna jedinica za toplinu, koja je samo poseban oblik energije. Definicija za snagu P, koja je rad W obavljen u vremenu t (P W/t) daje dimenzijski koherentnu jedinicu za snagu - J/s = W Jedinica za snagu - nazvana vat (W) je rad 1J, izvren u 1 s. Jedinica za energiju (rad) je dakle i J = Ws. * Na te glavne dimenzijski hoherentne jedinice meunarodnog sustava jedinica SI nastavljaju se jedinice elektrinih i magnetskih veliina. Iz zakona o snazi P istosmjerne elektrine struje, koja je umnoak napona U i struje I (P = UI), slijedi dimenzijski koherentna jedinica za napon - W/A = V Ta jedinica napona - nazvana volt (V) - je potencijalna razlika izmeu dviju toaka vodia u kojem se pri protoku istosmerne struje od 1 A troi meu tim tokama snaga od 1 W. Iz Ohmova zakona, po kojem je napon U jednak umnoku struje I i elektrinog otpora R (U = IR) slijedi dimenzijski koherentna jedinica za elektrini otpor - V/A = Q Ta jedinica elektrinog otpora - nazvana om (Q) - je otpor izmeu dviju toaka vodia meu kojima pri naponu od 1 V tee istosmjerna struja od 1 A. Slino su definirane i ostale koherentne jedinice meunarodnoga sustava jedinica SI. 56

Izvedene jedinice meunarodnoga sustava jedinica SI ime: za frekvenciju herc (hertz) za silu njutn (newton) za energiju dul (joule) za snagu vat (watt) za tlak paskal (pascal) za koliinu elektriciteta kulon (coulomb) za elektrini napon volt za elektrini otpor om (ohm) za elektrinu vodljivost simens (siemens) za elektrini kapacitet farad za elektrini induktivitet henri (henry) za gustou magnetskog toka tesla za magnetski tok veber (weber) za svjetlosni tok lumen za razsvijetljenost luks (lux) za radioaktivnost bekerel (becquerel) za apsorbiranu dozu zraenja grej (gray) za ekvivalentnu dozu zraenja sivert (sievert)

koje nose posebno 1 Hz 1 N 1J 1 w 1 Pa 1C 1V 1 Q 1S 1F 1 H 1T 1 Wb 1 lm 1 lx 1 Bq 1 Gy 1 Sv

= 1 S" 1

= = = = = = = = = = = = = =
=

1 kg m/s 2 lNm 1 J/s 1 N/m2 1 As 1 W/A 1 V/A in-' 1C/V 1 Vs/A 1 N/Am lTm2 1 cd sr 1 lm/m 2
lS"1

= 1 J/kg = 1 J/kg Koherentne jedinicc meunarodnoga sustava jedinica SI su i jedinice za kutove: za ravninski kut radijan 1 rad = puni ravninski kut/27t za prostorni kut steradijan 1 sr = puni prostorni kut/4?t Osim navedenih izvedenih koherentnih jedinica koje imaju posebna imena, koherentne jedinice meunarodnog sustava jedinica SI su i sve jedinice izvedene neposredno iz osnovnih jedinica mnoenjem ili dijeljenjem, npr. m 2 , m 3 , m 4 , s" 1 , s~ 2 , K " 1 m/s, m/s 2 , m 2 /s, m 3 /s, kg/s, kg/m 3 , kg m ili iz ve izvedenih jedinica s posebnim imenom, npr. N m , N/m 2 , N/m 3 , Ns/m 2 , rad/s J/kg, J/K, J/kgK, W/(m K), W / m 2 K , W / m 2 K 4 Pri jedinicama, koje su mnoenjem izvedene iz osnovnih jedinica ili izvedenih jedinica s posebnim imenom, valja meu umnoenim jedinicama ostaviti vidljiv prostor ili toku (znak za mnoenje), npr. kg m = kg m (ne: kgm), N m = N m W/m K = W/(m K) (ne: W/mK) Jednakovrijedni nain pisanja 1 = 1 W/m K = 1 W/(m K) = 1 W/(m K) = 1 W i r r ' K " ' m K
57

(ne: Nm),

Decimalne mjerne jedinice S obzirom na to da se mjerena veliina gdjekada mora izraziti neprikladno velikim ili malim brojem jedinica, ustanovljeni su u meunarodnom sustavu jedinica SI i d e c i m a l n i v i e k r a t n i c i j e d i n i c a obiljeeni posebnim predmetima: predmetak deka hekto kilo mega giga tera peta eksa znak da h k M G T P E vrijednost 10' 1 IO2}* 10 3 10 6 10 10' 2 10" 1018 predmetak deci centi mili mikro nano piko femo ato znak d c m M n P f a vrijednost IO" 1 ) IO"2/* IO" 3 106 IO" 9 IO" 1 2 IO" 1 5 io-'8

JEDINICE I MJERE VELIINA (dozvoljene jugoslavenskim zakonom o mjernim jedinicama i mjerilima) Geometrijske veliine 1. Duljina I, put s Jedinica SI 1 metar (m) 1 nm 1 (im 1 mm lem 1 dm 1 km = l(T9m = 10" 6 m = 10-3 m = 10" 2 m = 10"' m = 10 3 m = 1852 m = lO^mm = 10~ 3 mm = lOmm = 10cm Druge mjere nanometar mikrometar milimetar centimetar decimetar kilometar morska milja* 2. Ploha, povrina A, S Jedinica SI Druge mjere kvadratni kvadratni kvadratni ar hektar kvadratni Jedinica SI Druge mjere kubni milimetar kubni centimetar kubni decimetar litar" mikrolitar mililitar centilitar decilitar hektolitar 11 1 (il 1 ml lcl 1 dl 1 hl 1 mm3 = 1 0 _ 9 m 3 l e m 3 = 10" 6 m 3 1 d m 3 = 10 3 m 3 (1 L) = 1 0 ~ 3 m 3 = 1 d m 3 (1 (iL) = 1 0 ~ 9 m 3 = IO 61 (1 mL) = 1 0 " 6 m 3 = 10" 3 1 (1 cL) = 1 0 - ! m 3 = 1 0 2 1 (1 dL) = 1 0 " 4 m 3 = 10"'l (1 hL) = l O - ' m 3 = 10 2 1 1 kvadratni metar (ni 2 ) milimetar centimetar decimetar 1 1 1 1 1 1 mm2 = 1 0 - 6 m 2 cm2 = 1 0 " m 2 dm2 = 1 0 2 m 2 = IO2 i ha = 1 0 4 m 2 = 100a k m 2 = 1 0 6 m 2 = 100 ha

Ti se decimalni viekratnici dodaju svim osnovnim i izvedenim jedinicama s posebnim imenom, a piu se ispred tih jedinica i tik uz njih (bez razmaka), npr. km, mm, nm; dag, mg; ms, (is; mA kN, MN, mN; k j , MJ; kW, MW, GW, Pisanjem predmetaka tik uz mjerne jedinice, decimalne se mjerne jedinice razlikuju od izvedenih jedinica koje su umnoak osnovnih ili izvedenih jedinica s posebnim imenom, pri kojima se mora ostaviti razmak (vidi str. 57). Tako treba razlikovati npr. ms = milisekunda mN = milinjutn W/mK = vat po milikelvinu m s = m s = metar-sekunda mN = m N = metar-njutn W/m K = W/(m K) = vat po metar-kelvinu

kilometar

3. Volumen (obujam, zapremina) V 1 kubni metar (m 3 )

Pri svakoj je decimalnoj mjernoj jedinici mogu samo jedan predmetak, npr. 10~ 9 m = 1 nm (ne: = 1 nmm), 10 6 g = 1 Mg (ne: = 1 kkg) Decimalni se viekratnici ne dodaju jedinicama, izraenim potencijom (npr. jedinicama za povrinu, volumen, frekvenciju itd.) Dakle: I m m 2 = ( 1 0 _ 3 m ) 2 = IO~ 6 m 2 (ne: = I m (m 2 ) = ] 0 - 3 m 2 ) (10- 9 s)-' = 1 0 V (ne: = 1 n ( s " ' ) = 10" 9 s ') 1 ns 1 mm 2 /s = (10" 3 m) 2 /s = 1 0 - 6 m 2 / s (ne: = 1 m ( m 2 / s ) = 10~ 3 m 2 /s)
* Upotreba viekratnika da, h, d i c je ograniena; treba ih upotrebljavati samo u slijedeim sluajevima: dag, dalm, dl, dm, d m 2 , d m 3 ha hl, cl, cm, cm 2 , cm 3 , cm 4

Mjere za volumen tekuina (i sipkih tvari) (10^ L) (10~ 3 L) (10" 2 L) (lO-'L) (10 2 L)

* Smije se upotrebljavali samo za oznaivanje udaljenosti u pomorskom, rijenom i zranom saobraaju. - ** Oznake za liiar: I i L su jednakovrijedne.

58

59

4. Ravninski kut a, a Ravninski kut je dio ravnine izmeu dva pravca koji se sjeku u vrhu kuta. Merimo ga duljinom luka medu sjecitima pravaca i krunice sa sreditem u vrhu kuta i to omjerima duljine luka i opsega krunice ili duljine luka i polumjera krunice (m/m = 1). Prirodna jedinica za ravninski kut je I p u n i k u t * . Puni kut je kut pri kojem je luk jednak opsegu krunice. Openito su u upotrebi mjere za kut a: kutni stupanj 1 = puni kut/360 kutna minuta I' = I/60 kutna sekunda 1" = l'/60 = l/3600 Druge kutne mjere: gradus ili gon l 8 = puni kut/400 pravi kut = puni kut/4 Jedinica SI za lunu mjeru (= analitiki ravninski kut) a je 1 r a d i j a n (rad). Radijan je kut, pri kojem je luk jednak polumjeru krunice. 1 rad = puni kut/2 u = 360 o /2tt = 57,29578 = 57 17'45" Zbog razlikovanja su u ovom priruniku oznaeni: kutovi, mjereni u stupnjevima, oznakama a, fi, y lune mjere, mjerene u radijanima, oznakama a, jl, y . . , Pretvaranje radijana u kutne stupnjeve
rad 0,01 0,02 0,04 0,06 0,08 0,10 0,12 0,14 0,16 0,18 0,20 0,22 0,24 0,26 0,28 0,30 O 0,573 1,146 2,292 3,438 4,584 5,730 6,875 8,021 9,167 10,313 11,459 12,605 13,751 14,897 16,043 17,189 rad 0,32 0,34 0,36 0,38 0,40 0,42 0,44 0,46 0,48 0,50 0,52 0,54 0,56 0,58 0,60 0,62 O 18,335 19,481 20,626 21,772 22,918 24,064 25,210 26,356 27,502 28,648 29,794 30,940 32,086 33,232 34,377 35,523 rad 0,64 0,66 0,68 0,70 0,72 0,74 0,76 0,78 0,80 0,82 0,84 0,86 0,88 0,90 0,92 0,4 O 36,670 37,815 38,961 40,107 41,253 42,399 43,545 44,691 45,837 46,983 48,128 49,274 50,420 51,566 52,712 53,858 rad 0,96 0,98 1,00 1,02 1,04 1,06 1,08 1,10 1,12 1,14 1,16 1,18 1,20 1,22 1,24 1,26 O 55,004 56,150 57,296 58,442 59,588 60,734 61,879 63,025 64,171 65,317 66,463 67,609 68,755 69,901 71,047 72,193 rad 1,28 1,30 1,32 1,34 1,36 1,38 1,40 1,42 1,44 1,46 1,48 1,50 1,52 1,54 1,56 1,57 O 73,339 74,485 75,630 76,776 77,922 79,068 80,214 81,360 82,506 83,652 84,798 85,944 87,090 88,236 89,381 89,954

Pretvaranje kutnih stupnjeva, minuta i sekunda u radijane 1 = 0,017453 rad

1 ' = 0,000291 rad

rad

1 " = 0,000005 rad

rad 0,959 9 0,977 4 0,994 8 1,012 1,030 1,047 1,064 1,082 1,099 1,117 1,134 1,152 1,169 1,187 1,204 1,222 1,239 1,256

rad 0,017 0,034 0,052 0,069 0,087 0,104 0,122 0,139 0,157 0,174 0,192 0,209 0,226 0,244 0,261 0,279 0,296 0,314 5 9 4 8 3 7 2 6 1 5 0 4 9 3 8 3 7 2 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

rad 0,645 0,663 0,680 0,698 0,715 0,733 0,750 0,767 0,785 0,802 0,820 0,837 0,855 0,872 0,890 0,907 0,925 0,942 8 2 7 1 6 0 5 9 4 9 3 8 2 7 1 6 0 5

rad 1,274 1,291 1,309 1,326 1,344 1,361 1,379 1,396 1,413 1,431 1,448 1,466 1,483 1,501 1,518 1,536 1,553 1,571

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

0,331 0,349 0,366 0,384 0,401 0,418 0,436 0,453 0,471 0,488 0,506 0,523 0,541 0,558 0,576 0,593 0,610 0,628

6 1 5 0 4 9 3 8 2 7 1 6 0 5 0 4 9 3

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54

55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72

73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90

Pretvaranje kutnih minuta i sekunda u decimale kutnih stupnjeva

^
I 2 3 | : 0,017 0,033 0,050

4 5 6

0,067 I 0,083 | 0,100

7 8 9
"

. 0,133 0,117 0,150

10 20 ' 30
" |

0,167 0,333 0,500

40 50 60
"

0,667 0,833 1,000

1 2 3

0,000 ' 0,001 j 0,001

4 5 6

0,001 0,001 0,002

7 8 9

0,002 0,002 | 0,003

10 20 30

0,003 0,006 0,008

40 50 60

0,011 0,014 0,017

Pretvaranje decimala kutnih stupnjeva u kutne minute i sekunde

"

0,01 0,02 0,03 0,04 0,05

,
0'36" 112" I '48" 2-24" 3'

'

"

0,001 0,002 0.003 0,004 0,005

4" 7" 11" 14" 18"

0,006 0,007 0,008 0,009 0,010

22" 25" 29" 32" 36"

0,06 0,07 0,08 0,09 0,10

3'36" 4'12" 4'48" 5'24" 6'

0,1 0,2 0,3 0,4 0,5

6' 12' 18' 24' 30'

0,6 0,7 0,8 0,9 1,0

36' 42' 48' J4' 60'

5. Prostorni kut
* Predloena je (po DIN-u), no meunarodno jo nije usvojena, oznaka: pla (lat. plenus angutus = puni kut). Jedinica puni kui potpuno odgovara jedinici jedan okretaj (vidi str. 62).

Jedinica za prostorni kut je 1 steradijan (sr) I sr = puni prostorni kut/4 u 61

60

Vremenske veliine Vrijeme t Jedinica SI Druge mjere 1. Masa m 1 sekunda (s) milisekunda 1 kilosekunda 1 minuta 1 sat (hora) 1 dan (dies) 1 godina (annus)*l Jedinica SI ms ks min h d a = = = = = = 10"3 s IO 3 s 60 s 60 min = 3600 s 24 h = 86 400 s 8760 h = 31 536 ks Druge mjere

Masene veliine 1 kilogram (kg) miligram centigram decigram gram dekagram megagram tona kilotona megatona atomska jedinica mase* 1 1 1 1 1 1 1 1 1 mg = cg = dg = g = dag = Mg = t = kt = Mt = u = IO" 6 kg = 10" 3 g IO" 5 k g = I 0 " 2 g IO" 4 k g = 10 1 g 1 0 ' 3 kg 1 0 ' 2 kg = 1 0 g IO 3 kg = 1 t 10 3 kg = 1 Mg IO 6 kg = 1 0 3 1 IO 9 kg = 10" t 1,660531 1 0 " 2 7 kg

2. Brzina v, i Jedinica SI Druge mjere

1 metar u sekundi (m/s) metar u minuti 1 m/min kilometar u sekundi 1 km/s kilometar na sat 1 km/h vor (milja na sat) 1,852 km/h brzina svjetlosti c

= = = = =

1/60 m/s 10 3 m/s 1/3,6 m/s 0,5144 m/s 299 792,458 km/s

Duljinska masa mi Jedinica SI Druge mjere 3. 1 kilogram po metar (kg/m) kilogram po kilometru teks, tex** 1 kg/km = 1 0 ' kg/m 1 teks = 10 6 kg/m = 1 g/km

3. Ubrzanje, a, v Jedinica SI 1 metar u sekundi na kvadrat (m/s 2 ) Druga mjera zemaljsko ubrzanje g = 9,80665 m/s 2 4. Frekvencija f Jedinica SI Druge mjere 1 herc (hertz) (Hz = s~') kiloherc 1 kHz = 10 3 Hz megaherc 1MHZ=106HZ gigaherc 1 G H z = 10" Hz m 1 sekunda na minus prvu ( s _ 1 ) 1 okretaj u sekundi (okr./s)** okretaj u minuti 1 okr./min = 1/60 okr./s

Plona masa mA Jedinica SI Jedinica SI Druge mjere 1 kilogram po kvadratnom metru (kg/m 2 ) masa) 1 g/dm 3 1 g/cm 3 1 kg/dm 3 1 Mg/m 3 1 t/m 3 = 1 kg/m 3 ] | = 10 3 kg/m I j 1 kilogram po kubinom metru (kg/m 3 ) gram po kubnom decimetru gram po kubnom centimetru kilogram po kubnom decimetru megagram po kubnom metru tona po kubnom metru

4. Volumna masa, gustoa (specifina

5. Kruna frekvencija Jedinica SI 6. Brzina vrtnje n Jedinica SI Druga mjera

Specifini

volumen i 1 kubni metar po kilogramu (m 3 /kg) kubni decimetar po kilogramu 1 dm 3 /kg = 10" 3 m /kg

Jedinica SI Druga mjera

7. Kutna brzina w Jedinica SI 1 radijan u sekundi (rad/s) 8. Kutno ubrzanje e Jedinica SI 1 radijan u sekundi na kvadrat (rad/s 2 )
* S obzirom na prestupne godine vrijedi u prosjeku: 1 a = 8765,76h = 31 556,736ks * * Medunarodno je predloena, ali jo nije usvojena, oznaka: rev/s (lat. revoiutio = okretaj). Jedinica okretaj potpuno odgovara jedinici puni kut (vidi str. 60).

Moment tromosti mase J Jedinica SI Druge mjere 1 kilogram-kvadratni metar (kg m 2 ) gram-kvadratni metar kilogram-kvadratni milimetar 1 g m2 = I O - 3 kg m 1 kg m m 2 = I O - 6 kg m'

* Upotreba je dozvoljena samo u kemiji i fizici. " * Upotreba je dozvoljena samo za duinsku masu tekstilnoga vlakna ili konca.

Protone veliine 1. Pretok mase qm, q. Jedinica SI Druge mjere 1 kilogram u sekundi gram u sekundi gram u minuti gram na sat kilogram u minuti kilogram na sat tona u sekundi tona u minuti tona na sat (kg/s) 1 g/s 1 g/min 1 g/h 1 kg/min 1 kg/h 1 t/s 1 t/min 1 t/h = = = = = = = = 10" kg/s 1 0 ' 3 / 6 0 kg/s 1 0 ' 3 / 3 6 0 0 kg/s 1/60 kg/s 1/3600 kg/s 10 3 kg/s 10 3 /60 kg/s 10 3 /36 00 kg/s
3

2. Moment sile M, okretni moment T, M, Jedinica SI Druge mjere 1 njutn-metar (N m) milinjutn-metar 1 mN m = njutn-milimetar 1 N mm = kilonjutn-metar 1 kN m = meganjutn-metar 1 MN m = 10-3 N m 10'3 N m 10 3 N m IO 6 N m

3. Tlak p, naprezanje o, r Jedinica SI Druge mjere 1 paskal, (pascal) (Pa = N/m 2 ) milipaskal 1 mPa 1 0 - 3 Pa kilopaskal 1 kPa 10 3 Pa megapaskal 1 MPa = IO 6 Pa kilonjutn na kvadratni metar 1 kN/m 2 = 1 kPa meganjutn na kvadratni metar 1 MN/m 2 = 1 MPa njutn na kvadratni milimetar 1 N/mm 2 = 1 MPa kilonjutn na kvadr. milimetar 1 kN/mm 2 = 1 GPa bar 1 bar = 10 5 Pa milibar 1 mbar = 10 2 Pa mikrobar 1 (ibar = 10 1 Pa standardni atmosferski tlak p a = 1013,25 mbar

Volumenski protok q V Jedinica SI Druge mjere kubni metar u minuti kubni metar na sat litar u sekundi litar u minuti litar na sat 1 kubni metar u sekundi (m 3 /s) 1 m 3 /min = 1 m 3 /h = = 1 l/s 1 l/min = = 1 l/h Veliine za silu 1. Sita F Jedinica SI Druge mjere 1 njutn, newton (N = mikronjutn 1 |iN mili njutn 1 mN kilonjutn 1 kN meganjutn 1 MN kg = = = = m/s ) IO-6 N 10 3 N 10 3 N IO 6 N
2

1/60 m 3 /s 1/3600 m 3 /s 10'3m3/s 1 0 ' 3 / 6 0 m 3 /s 1 0 ' 3 / 3 6 0 0 m 3 /s

p e je ralika apsolutnoga tlaka p i (nekog drugog ali redovno) atmosferskog tlaka p a : p = p - p a P> P a P <Pa pe > 0 pe < 0 pretlak podtlak

4. Impuls sile Ft, koliina gibanja mv Jedinica SI Druge mjere 1 njutn-sekunda (N s) = = 1 kilogram-metar u sekundi (kg m/s) milinjutn-sekunda 1 mN s= 1 0 - 3 N s = 1 g m/s kilonjutn-sekunda l k N s = 1 0 3 N s = 1 M g m/s

Upozorenje! Veliine teina i specifina teina nisu spomenute u jugoslavenskom zakonu o mjernim jedinicama i mjerilima. Teina G je sila, koja proistjee iz privlanosti Zemlje za masu m (G = = mg); mjerimo je dakle kao silu (N). U svakidanjem ivotu upotrebljavamo teinu za vaganjem ustanovljenu masu (g, kg, t).* Specifina teina y je (zbog prednosti nepromjenljive mase prema promjenljivoj teini) izgubila svoj smisao; stoga je treba u potpunosti zamjeniti gustoom p (y = pg).
' To je u smislu JUS A . A 1 . 0 2 5 (1980). Po DIN-u valja razlikovali teinu-silu (Gewkhtskraft), mjerenu u N, od leine (Ce>vicht), mjerene u kg. 64

5. Dinamika viskoznost r) Jedinica SI Druga mjera 6. Kinematika Jedinica SI Druga mjera

6 - Strojarski prirunik

1 paskal-sekunda (Pa s = N s/m 2 ) milipaskal-sekunda viskoznost v 1 kvadratni metar u sekundi (m 2 /s) kvadratni milimeter u sekundi 1 mm 2 /s = I O - 6 m 2 /s 65 1 mPa s = 1 0 ' 3 Pa s

Energetske veliine 1. Energija E, rad Vi\ toplina Q 1 dul (Joule) (J = N m) Jedinica SI 1 kj 10 3 J Druge mjere kilodul megadul 1 MJ = lu6 J gigadul 1 GJ = lu9 J vat-sekunda 1 W s = 1 J vat-sat 1 W h = 3600 J kilovat-sekunda 1 kW s = 1 kJ kilovat-sat 1 kW h = 3600 kJ 1 MW h = 3600 MJ megavat-sat 0,160 219 aJ elektron-volt 1 eV 2. Snaga P, toplinski tok <t>, Q 1 vat (watt) (W = J/s) Jedinica SI Druge mjere milivat kilovat megavat gigavat kilodul u sekundi kilodul na sat

Temperaturno raztezanje a, ft Jedinica SI Druga mjera 1 metar po metru i kelvinu m/(m K) = K " ' ) mikrometar po metru i kelvinu l|im/(m K) = I O - 6 K"

Brzina zagrijavanja i ohlaivanja T/t (ATIAt) Jedinica SI 1 kelvin u sekundi (K/s) Druge mjere kelvin u minuti kelvin na sat Specifini toplinski kapacitet c

1 K/min 1 K/h

= 1/60 k/s = 1/3600 k/s

Jedinica SI Druga mjera 5. Entalpija H Jedinica SI Druga mjera

1 dul po kilogramu i kelvinu (J/kg K) kilodul po kilogramu i kelvinu 1 kJ/kg K

10 3 J/kg K

1 mW = I O ' 3 W 1 kW = 103 w 6 1 MW

1 dul (J) kilodul

= 10 w 1 GW = 1 kW 10'w 1 kj/s = 1 kj/h = 1/3600 kW

1 kJ
1 kJ/kg

= 10 3 J

6. Specifina entalpija h Jedinica SI 1 dul po kilogramu (J/kg) Druga mjera kilodul po kilogramu 7. Entropija S Jedinica SI Druga mjera Specifina 1 dul po kelvinu (J/K) kilodul po kelvinu

10 3 J/kg

, _ Toplinske veliine 1. 1 emperatura Jedinica SI za (termodinamiku) temperaturu je 1 kelvin (K). Jedinica kelvin je 273,16. dio temperaturne razlike izmeu apsolutne nule i trojne toke vode Druga mjera za temperaturu je stupanj Celzija (C). Stupanj Celzija je 100. dio temperaturne razlike (pri tlaku od 1, 01325 bar) izmeu ledita i vrelita vode. Jedinica kelvin i stupanj Celzija su jednaki: 1 K = 1 C a) Temperaturna skala Apsolutna se temperatura T mjeri od apsolutne nule (0,00 K). Celzijeva se temperatura t mjeri od ledita vode (0,00 C). T(K) - t(C) = 273,15 Dakle vrijedi: T t apsolutna nula 0,00 K - 2 7 3 , 1 5 C ledite vode 273,15 K 0,00 C trojna toka vode 273,16 K 0,01 C vrelite vode 373,15 K 100,00 C b) Medu istim je temperaturama temperaturna razlika A T, mjerena u kelvinima (K), jednaka temperaturnoj razlici Ar, mjerenoj u stupnjevima Celzija AT(K)
66

1 kJ/K

= IO 3 J/K

entropija s 1 dul po kelvinu i kilogramu (J/K kg) kilodul po kelvinu i kilogramu 1 kJ/K kg = IO 3 J/K kg

Jednota SI Druga mjera

9. Ogrjevna mo gornja ffs, i donja H} Jedinica SI 1 dul po kilogramu (J/kg) Druge mjere kilodul na kilogram megadul po kilogramu 10. Toplinska vodljivost A Jedinica SI Druga mjera 11.

1 kJ/kg 1 MJ/kg

= 10 3 J/kg = 10 6 J/kg

1 vat po metru i kelvinu (W/(m K) kilovat po metru i kelvinu 1 kW/(m K) = 10 3 W/(m K ) 1 vat po kvadratnom metru i kelvinu (W/m 2 K) kilovat po kvadratnom metru i kelvinu 1 kW/m 2 K = 10 3 W/m 2 67

Toplinski prijelaz a, toplinski prolaz k Jedinica SI Druga mjera

= Af(C)

Molne veliine 1. Molna masa mm Jedinica SI 1 kilogram po molu (kg/mol) 1 g/mol = I O ' 3 kg/mol Druge mlere gram po molu 1 kg/kmol = I O ' 3 kg/mol kilogram po kilomolu 2. Molni volumen Vm Jedinica SI 1 kubni metar po molu (m 3 /mol) 3 Druga mjera kubni metar po kilomolu 1 m 3 /kmol = 10 /mol 3. Koncentracija tvari (molarnost) VVm Jedinica SI 1 mol po kubnom metru (mol/m 3 ) 3 3 Druga mjera kilomol po kubnom metru 1 kmol/m 3 = 10 mol/m 4. Molni toplinski kapacitet c m Jedinica SI 1 dul po molu i kelvinu (J/mol K) Druge mjere dul po kilomolu i kelvinu 1 J/kmolK = 10 J/molK kilodul po kilomolu i kelvinu 1 kJ/kmolK = 1 J/mol K kilodul po molu i kelvinu 1 kJ/mol K = IO 3 J/mol K 5. Molna entalpija hm Jedinica SI 1 dul po molu (J/mol) 1 0 ' 3 J/mol Druge mjere dul po kilomolu 1 J/kmol 1 J/mol kilodul po kilomolu 1 kJ/kmol 10 3 J/mol kilodul po molu 1 kJ/mol 6. Molna entropija s m Jedinica SI 1 dul po kelvinu i molu (J/K mol) Druge mjere dul po kilomolu i kelvinu 1 J/K mol = 10 'J/Kmol kilodul po kilomolu i kelvinu 1 kJ/K kmol = 1 J/K mol kilodul po molu i kelvinu 1 kJ/K mol = 10 3 J/K mol Veliine zraenja 1. Aktivnost radioaktivnoga izvora A = dN/dt (broj jezgri /Vraspalih u vremenu t) Jedinica SI 1 bekerel, becquerel (Bq = s " 1 ) 2. Apsorbirana doza ionizirajuega zraenja D = E/m (energija zraenja E, dovedena tijelu mase m) Jedinica SI 1 grej, gray (Gy = J/kg) 3. Ekvivalentna doza ionizirajuega zraenja BD = (bioloki uin raznih vrsta zraenja s obzirom na rendgensko zraenje: 8 = 1 ; npr. za zraenje a je B = 10 Jedinica SI 1 sivert, sievert (Sv = J/kg) 4. Ekspozicijska doza ionizirajuega zraenja Qlm (ionizacijom izazvan naboj Q u zraku mase m) Jedinica SI 1 kulon po kilogramu (C/kg) 68

Elektrine veliine 1. Elektrina struja l Jedinica SI Druge mjere 1 amper (ampere) nanoamper mikroamper miliamper kiloamper (A) 1 nA 1 fiA 1 mA 1 kA = = = = 10- A IO" 6 A 10~3 A 10 3 A

Koliina elektriciteta (elektrini Jedinica SI Druge mjere milikulon kilokulon amper-sekunda amper-sat

naboj) Q 1 mC 1 kC 1As 1 Ah = = = = IO" 3 C 10 3 c 1 c 3600 c

1 kulon (coulomb) (C = A s)

Elektrini napon U Jedinica SI Druge mjere 1 volt (V = W/A) mikrovolt milivolt kilovolt megavolt 1 [J.V 1 mV 1 kV 1 MV = = = = IO" 6 V io-3 V 10 3 V IO 6 V

4. Elektrina jakost polja E Jedinica SI Druge mjere 1 volt po metru (V/m = N/C) milivolt po metru 1 mV/m = I O - 3 V/m kilovolt po metru 1 kV/m = 10 3 V/m volt po milimetru 1 V/mm = 10 3 V/m

5. Elektrini otpor R Jedinica SI Druge mjere 6. Specifini 1 om (ohm) (2 = V/A) miliom kiloom 1 mi 1 kii = io-3 a = 10 3 1

(elektrini) otpor o 1 om-meter (Q m)

6 om-kvadratni milimetar na metar 1 Q m m 2 / m = 1 0 Q r

Jedinica SI Druga mjera

1. Elektrina vodljivost G Jedinica SI 1 simens (siemens) (S = l/U) 69

Kapacitet C Jedinica SI Druge mjere

1 farad (F = C/V) pikofarad nanofarad mikrofarad milifarad

1 pF 1 nF 1 (J.F 1 mF

10~ 12 F IO- 9 F IO" 6 F IO 3 F

STARE JEDINICE I M J E R E (ukljuivi i anglosaske mjere) Zakonom o mjernim jedinicama i mjerilima (1984) ove su jedinice z a b r a n j e n e z a j a v n u u p o t r e b u u Jugoslaviji. Z a ua struna podruja doputene su iznimke (koje proizlaze iz meunarodnih ugovora Jugoslavije). 1. Za duljinu ongstrem, (angstrom) mikron palac, col, inch stopa, foot jard (yard) fadom, fathom 2. Za povrinu barn square inch square foot square yard Za volumen cubic inch cubic foot cubic yard registarska tona Za brzinu foot per minute foot per second yard per second 1 1 1 1 1 1 A = 0,1 nm (i = 1 (im in. (") = 25,4 mm ft. (') = 12" yd. = 3' = 2 yds. fm.
10 m IO" m

9. Induktivitet L Jedinica SI 1 henri (henry) (H = Vs/A) 1 pH Druge mjere pikohenri nanohenri 1 nH mikrohenri 1 |xH milihenri 1 mH

: IO12 H IO"' H = IO" 6 H = IO 3 H

= 0,025 4 m = 0,3048 m 0,9144 m

1,8288 m

10. Gustoa magnetskoga toka (magnetska indukcija) B Jedinica SI 1 tesla (T = N / A m = W b / m 2 ) Druge mjere nanotesla 1 nT = IO" 9 T mikrotesla 1 |xT = 10"6T 3 militesla 1 mT = 10 T 11. Magnetski tok 0 1 veber (weber) (Wb = T m 2 ) miliveber 1 mWb = IO" 3 Wb 1 amper po metru (A/m) miliamper po metru 1 mA/m = I O - 3 A/m kiloamper po metru 1 kA/m = 10 3 A/m amper po milimetru 1 A/mm = 10 3 A/m Svjetlosne veliine 1. Jakost energetskoga zraenja Jedinica SI 1 vat na steradian (W/sr) 2. Jakost svjetla I Jedinica SI 1 kandela (candela) (cd) 3. Luminancija Jedinica SI 4. Svjetlosni tok Jedinica SI 5. Rasvijetljenost Jedinica SI B 1 kandela na kvadratni metar (cd/m 2 ) 1 lumen (lm = cd . sr) E 1 luks (lux) (lx = lm/m 2 ) Jedinica SI Druga mjera Jedinica SI Druge mjere

lb = 1 0 0 fm 2 = 10"28 m2 1 sq. in. = 6,4516 cm 2 = 645,16 1 0 " 6 m 2 1 sq. ft. = 9 , 2 9 0 3 dm 2 = 1 sq. yd. = 0,83613 m 2 1 1 1 1 cu. in. = 16,387 cm 3 = 16,387 I O ' 6 cu. ft. = 28,32 d m 3 = 28,32 I O ' 3 n cu.yd. = 0,76455 m 3 R.T. = 100 cu. ft. = 2,832 m 3 0,00508 m/s 0,3048 m/s 0,9144 m/s = 0,01 m/s 2 0,3048 m/s 2 0,9144 m/s 2 = 100 kg = 9,80665 kg = 0,453 59 kg = 1 0 1 6 , 0 5 kg = 0,2 g 27680 kg/m 3 16,017 kg/m 3 0,59328 kg/m 3
71

12. Magnetska jakost polja H

1 ft./min. 1 ft./sec.

1 yd./sec. 5. Za ubrzanje gal foot per sec. per sec. 1 ft./sec. sec. cm/s 2 1 Gal =1 yard per sec. per sec. 1 yd./sec. sec. 6. Za masu kvintal,metrika centa 1 hyl 1 funta, pound (libre) 1 long-tona, long ton 1 karat (metriki) 1 q hyl lb. L/T k

= 2240 lb.

7. Za gustou pound per cubic inch 1 lb./cu. in pound per cubic foot 1 lb./cu. ft. pound per cubic yard 1 lb./cu. yd.

70

8. Za silu milipond pond kilopond megapond din sthne pounda] 9. Za tlak i naprezanje fizikalna atmosfera tehnika atmosfera stupac ive (0C) stupac vode (4C) kilopond po kvadratnom metru po kvadratnom centimetru po kvadratnom milimetru barye pize hectopize inch of mercury inch of water pound per square inch pound per square foot pound per square yard long ton per square inch long ton per square foot 10. Za dinamiku centipoaz poaz (poise) dekapoaz 11. Za kinematinu centistoks stoks (stokes) stupnjevi po E mm 2 /s E mm 2 /s viskoznost

mp P kp Mp dyn st Pd.

= 10"3p = 10'kp = 10 3 kp = 10 |iN

= 9,80665- IO" 6 N = 9,80665 10" 3 N = 9,80665 N = 9,80665 . 10 3 N = IO" 3 N = 10 3 N = 0,138254 N = = = = 101325 98066,5 133,323 9,80665 Pa Pa Pa Pa

atm = 760 mm Hg at = 1 kp/cm 2 mm Hg mm H 2 0 = 1 k p / m 2 kp/m 2 kp/cm 2 kp/mm2 barye pz hpz in. Hg in. H 2 0 p. s. i. p. s. f. p. s. y. L/T s. i. L/T s. f. cP P daP

= 1 mm H 2 0 = 9,80665 Pa = 1 at = 98066,5 Pa = 9806650 Pa 2 = 0,1 N / m = IO"1 Pa = 1 kN/m2 = 10 3 Pa = 1 bar = 10 3 Pa = 3 386 Pa = 249,1 Pa = 6895 Pa = 47,88 Pa = 5,320 Pa = 15444151 Pa = 107251 Pa = 10" 3 Pa s = 10 1 P a s = 1 Pas = 1 mm2/s = IO" 6 m 2 / s = IO" 4 m 2 / s 2,0 11,8 10,0 76,0

12. Za energiju, rad, toplinu 1 kp m = 9,80665 J kilopond-metar 1 KM h (KS h) = 2, 648 10" J konjska snaga-sat 1 cal = 4,1868 J kalorija 1 kcal = 4186,8 J kilokalorija 1 1 at = 98,0665 J litar-atmosfera = 10' 7 J 1 erg erg 1 ft.-lb. = 1,3558 j foot-pound 1 HP h = 2,685 10 6 J horse power-hour 1 BTU = 1,055 IO 3 J british thermal unit Za snagu, toplinski tok kilopond-metar u sekundi 1 kp m/s = 9,80665 W 1 KM (KS) = 735,499 W konjska snaga 1 cal/s = 4,1868 W kalorija u sekundi kilokalorija na sat 1 kcal/h = 1,163 W erg u sekundi 1 erg/s = io-7 W foot-pound per second 1 ft.-lb./sec. = 1,3558 W horse power 1 HP = 745,7 W british thermal unit per hour 1 BTU/h = 0,293 W 14. Za temperaturu stupanj Fahrenheita (F) je definiran temperaturama: ledite vode 32 'F, vrelite vode 212 F. Preraunavanje na temperaturnoj skali * F = 4 " (* - 32) C = i r (X 32

+ 2 7 3 K

viskoznost cSt St

Engleru E: 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,8 1,00 1,82 2,82 3,92 5,08 6,25 7,41 9,66 2,5 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 16,7 21,1 29,5 37,4 45,2 52,9 60,8 68,4 Iznad 10E = 7 6 m m 2 / s treba za svaki 1E dodati 7,6 mm 2 /s.

15. Za elektrine veliine 1 gauss za gustou magnetskoga toka 1 maxwell za magnetski tok 1 oersted za magnetsku jakost polja 16. Za svjetlosne veliine 1 hefnerova svijea za jakost svjetla 1 medunarodna svijea = 1 sb za luminanciju stilb nit = 1 nt = 1 ph za rasvijetljenost phot 17. Za veliine zraenja za aktivnost = 1 Ci curie radioaktivnoga izvora za apsorbiranu dozu = 1 rd ionizirajueg zraenja rad za ekvivalentnu dozu = 1 rem rem ionizirajueg zraenja za ekspozicijsku dozu rontgen ioniziranoga zraenja = 1 R

= IO" 4 T = IO' 8 Wb = 10 3 /4n A/m = = = = = 0,917 cd 1,02 cd IO 4 cd/m 2 1 cd/m 2 10" lx

= 3,7 IO 1 0 Bq = 0,01 Gy = 0,01 Sv = 2,58- IO"4 C/kg 73

72

POSEBNE M J E R E 1. Standardni (normni) kubni metar je masa plina koja pri standardnom stanju (pri temperaturi 0 C i tlaku 1,013 25 bar) zaprema volumen od 1 m\ To je masa plina (kg) koja je brojano jednaka njegovoj gustoi (kg/m 3 ) pa ima stoga za svaki plin drugu vrijednost, npr.: 1,2505 kg duika 1,4290 kg kisika 1,9768 kg ugljinog dioksida Volumen standardnoga kubnog metra je za razliite temperature veoma razliit pa iznosi za idealni plin pri temperaturi C volumen m3 -100 0,634 0 1 100 1,366 1000 4,663

TVARI SASTAV TVARI Tvar (materija) se sastoji od kemijskih elemenata ili njihovih spojeva. Sve spojeve moemo rastaviti na elemente koje dalje ne moemo rastavljati nikakvim kemijskim sredstvima. Dio elementa koji dalje ne moemo vie dijeliti nazivamo atom. (Promjer atoma iznosi po redu veliine priblino 0,1 nm = 1 0 1 0 m . ) Nuklearna je fizika po svojim otkriima razvila (Bohrov) model o zgradi atoma, prema kojem se sastoji atom svakoga elementa od jezgre, gdje su sabrani nukleoni, tj. pozitivno nabijeni protoni i elektriki neutralni neutroni, a jezgru okruuju negativno nabijeni elektroni. U jezgri atoma (promjera reda veliine w 1 0 ~ l 4 m ) skupljena je gotovo sva masa atoma. Mase i naboji nukleona i elektrona iznose: naboj masa proton 1,672 1 0 2 4 g + 0,160- IO-"As 0 neutron 1 , 6 7 5 - I O " 2 4 g elektron 0,9108 l C H ' g - 0 , 1 6 0 - IO-' A s

(Pritom nije uzeto u obzir odstupanje realnih plinova od ponaanja idealnih, niti njihova disocijacija pri visokim temperaturama.) Standardni kubni metar je nepregledna, zastarjela mjera (u jugoslavenskom zakonu o mjernim jedinicama i mjerilima uope nije spomenuta). 2. Baume-ova areoinetarska skala slui za odreivanje gustoe kapljevina pomou stupnjeva Baume-a (Be). a) Za kapljevine gustoe p 1 kg/dm 3 odreena je Baumeova skala vrijednostima N N = 0 Be pri p = 1,0 kg/dm 3 N= 66Be pri p = 1,8427 kg/dm 3 Za preraunavanje vrijedi p = 144,32/(144,32 - N)
3

p -- protoni, n = neutroni, e = elektroni

(kg/dm 3 )

b) Za kapljevine gustoe p 1 kg/dm odreena je Baumeova skala vrijednostima N N = 10 "Be pri p = 1,0 kg/dm 3 N = 90 B pri p = 0,6434 kg/dm 3 Za preraunavanje vrijedi p = 144,32/(134,32 + N) (kg/dm 3 ) 3. Beaufortova skala oznauje brzinu vjetra (u meteorologiji) pomou posebne mjere bofor - u ovisnosti o brzini vjetra v: bofor
1 . 6 .

v km/h 5 11 lahor 19 28 vjetri 38 49 jai vjetar

bofor

u km/h 61 50 . 74 olujni vjetar 62 . 88 75 . 102 vihor 89 . 117 103 . > 117 orkan

Naboj jezgre odreen je brojem protona koji je jednak rednom broju Z elementa. Tim su nabojem odreena kemijska i fizikalna svojstva elementa. Ukupan broj nukleona, tj. protona i neutrona, daje maseni broj A (relativnu atomsku masu) elementa. Npr. uranov atom (Z = 92) relativne atomske mase A = 238 sastoji se iz 92 protona i 146 neutrona. Pri elektriki neutralnim atomima je broj elektrona jednak broju protona (= rednom broju Z). Elektroni krue oko atomske jezgre po odreenim stazama (krunim odnosno eliptinim) koje teku po energetski razmjetenim ljuskama K, L, M, N, O, P i Q (kojih se polumjeri odnose kao kvadrati cijelih brojeva, tj. I 2 : 2 2 : 3 2 : . . . ) . Broj elektrona u svakoj ljusci je ogranien (2 n 2 ): ljuska najvei broj elektrona K. 2 L 8 M 18 N 32 O (50) P (72) Q (98)

12 .
20 .

29 . 39 . 74

9 10 11 12

Elektronima su sasvim popunjene samo ljuske K, L, M i N. 75

Kemijski Simbol, redni (atomski) broj Z ( = broj atomska masa A (s obzirom na ugljikov izotop 1 2 C ) Element vodik helij litij berilij bor ugljik duik kisik fluor neon natrij magnezij aluminij silicij fosfor sumpor klor argon kalij kalcij skandij titan vanadij krom mangan eljezo kobalt nikal bakar cink galij germanij arsen selen brom kripton rubidij stroncij itrij cirkonij niobij molibden tehnecij rutenij rodij paladij 76 Simbol H He Li Be B C N O F Ne Na Mg A1 Si P S Cl Ar K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Z 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 A 1,008 4,003 6,939 9,012 10,81 12,01 14,01 16,00 19,00 20,18 22,99 24,31 26,98 28,09 30,97 32,06 35,45 39,95 39,10 40,08 44,96 47,90 50,94 52,00 54,94 55,85 58,93 58,71 63,54 65,37 69,72 72,59 74,92 78,96 79,91 83,80 85,47 87,62 88,91 91,22 92,91 95,94 (99) 101,1 102,9 106,4 K 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 L M N O

elementi protona u atomu), relativna i raspored elektrona po ljuskama (K do Q) Element srebro kadmij indij kositar antimon telur jod ksenon cezij barij lantan cer praseodim neodim prometij samarij europij gadolinij terbij disprozij holmij erbij tulij iterbij lutecij hafnij tantal volfram renij osmij iridij platina zlato iva talij olovo bizmut polonij astat radon francij radij aktinij torij protaktinij uran Simbol Ag Cd ln Sn Sb Te J Xe Cs Ba La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Hf Ta W Re Os lr Pt Au Hg Ti Pb Bi Po At Rn Fr Ra Ac Th Pa U Z 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 A 107,9 112,4 114,8 118,7 121,8 127,6 126,9 131,3 132,9 137,3 138,9 140,1 140,9 144,2 (145) 150,4 152,0 157,3 158,9 162,5 164,9 167,3 168,9 173,0 175,0 178,5 180,9 183,9 186,2 190,2 192,2 195,1 197,0 200,6 204 4 207,2 209,0 (210) (210) (222) (223) (226) (227) 232,0 (231) 238,0 K 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 L 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 M 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 N 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 20 21 22 23 24 25 25 27 28 29 30 31 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 O 1 2 3 4 5 6 7 8 8 8 9 8 8 8 8 8 8 9 8 8 8 8 8 8 9 10 11 12 13 14 15 16 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 20 21 P Q

1 2 3 4 5 6 7 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8

1 2 3 4 5 6 7 8 8 8 9 10 11 13 13 14 15 16 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18 18

1 2 2 2 2 1 2 2 2 2 1 2 3 4 5 6 7 8 8 8 9 10 12 13 14 15 16 18

1 2 2 2 1 1 1 1 1

1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 3 4 5 6 7 8 8 8 9 10 9 9

1 2 2 2 2 2 77

Transurani su umjetno dobiveni (radioaktivni) elementi, kojih u prirodi nema:

Element neptunij plulonij amcricij kirij (curij) berkelij kahlornij ajntajnij fermij mendelevij nobelij lavrcncij kuratovij hanij (borij) Simbol Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lw Ku Ha(Bo) Z 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 A*
=

Periodini sistem elemenata (po Mendeljejevu) Brojevi povrh simbola su redni brojevi Z. Oznaka -I : elementi (kovine), koji tvore samo pozitivne ione (katione). Oznaka : elementi (neko.vine), koji tvore samo negativne ione (anione). Glavna skupina I 1 2 3 4 5 6 7 1 H 3 Li 11 * Na 19 K
+

(237) (242) (243) (247) (247) (249) (254) (253) (256) (253) (257) (261) (262)

11

III

IV

VI

Vll

VIII 2 He 10 Ne 18 Ar 36 Kr 54 Xe 86 Rn

4 Be 12 + Mg 20* Ca 38 Sr
+

5 B 13 Al 31 Ga 49 In 81 TI

* Podaci se iz raznih izvora znatno razlikuju, a vrijede za najstabilniji izotop.

Pri jednakom rednom broju Z (tj. pri jednakom broju protona) mogue su razliite atomske mase A (zbog razliitog broja neutrona). Elemente s jednakim rednim brojem (s jednakim nabojem jezgre), ali s razliitim relativnim atomskim masama (masenim brojevima), nazivamo izotopima. Izotopi se vladaju kemijski potpuno jednako; razlikuju se samo po fizikalnim svojstvima. Pri vodiku npr. poznamo tri izotopa: vodik H = 'H (s protonom i bez neutrona), deuterij D = 2 H (s protonom i jednim neutronom) i tritij T = 3 H (s protonom i dvama neutronima). Prirodni se elementi sastoje veinom od stalne mjeavine svojih izotopa, (Samo 22 prirodna elementa sastoje se od samo jednoga izotopa, npr. F, Na, Al, P, Co itd.). Na primjer: prirodni uran sadri 99,280% izotopa 2 3 8 U , 0,714% izotopa 2 3 5 U i 0,006% izotopa 2 3 4 U . Pri jednakom pozitivnom naboju jezgre (tj. pri jednakom broju protona) broj elektrona moe biti vei ili manji. Takav atom, koji nije vie elektriki neutralan, nazivamo ion. Pozitivni ioni (kationi) nastaju od atoma, koji mogu odavati elektrone, tj. od takvih, koji imaju na vanjskoj ljusci samo jedan ili dva elektrona (pri elementima s veim brojem protona i vie). To su tipine k o v i n e (dobro vode elektrinu struju). Veina kemijskih elemenata su kovine. Negativni ioni (anioni) nastaju od atoma, koji mogu primati elektrone, tj. od takvih, koji imaju na vanjskoj ljusci sedam ili est elektrona (pri elementima s malim brojem protona i manje). To su tipine n e k o v i n e (ne vode elektrinu struju). Meu elementima, koji formiraju samo katione ili anione, postoje elementi, koji pod odreenim okolnostima formiraju jedne ili druge atome. Elementi sa etiri elektrona u vanjskoj ljusci samo ponekad formiraju ione.
78

37 + Rb 55 Cs 87 + Fr

56 Ba 88 * Ra

6 C 14" Si 32 Ge 50 Sn 82 Pb

7 ~ N 15P 33 As 51 Sb 83 * Bi

8 O 16S 34Se 52 Te 84 Po

9 F 17C1 35Br 53J 85At

Lijevo i pod debelom crtom kovine; desno i iznad debele crte nekovine. Sporedna skupina 1 29 * Cu 47* Ag 79 Au 2 30 Zi. 48 Cd 80 Hg
+

Period

3 21 Sc 39 Y 57 * La 89 Ac

4 22 Ti 40 Zr 72 Hf 104 Ku

5 23 V 41 Nb 73 Ta 105 Ha

6 24 Cr 42 Mo 74 W

7 25 Mn 43 Tc 75 Re 26 Fe 44 Ru 76 Os

8 27 Co 45 * Rh 77 * lr 28 Ni 46 * Pd 78 Pt

6 7

Z = 58. .. 71: lantanidi*, Z = 90. . . 103: aktinidi U sporednoj skupini su svi elementi samo kovine. 79

Svojstva Element skupina simbol Promjer atoma

0,169

elemenata Element skupina Halogeni vit Vll F Cl Br J 0,136 0,194 0,226 0,270 1 1, 7, 5 1, 5 1, 5, 7 0 0 0 0 0 223 101 7,2 114 271,4 248,6 189,4 157 112 188,2 -34,7 58 183 268,9 246,0 185,8 152 108 1,578 3,000 3 120 4 930 0,166 0,839 1,663 3,488 5,495 simbol Promjer atoma nm Valencija Talite
c

Valencija* 1 1 1 1 1 1

Talite
c

Vrelite
c

Gustoa (20 C) kg/m 3 0,084 530 970 860 1 530 1 900

Vrelite
c

Gustoa (20 C) kg/m J

259,4 186 97,7 63 39 28

252,7 1 370 892 770 680 690

Alkaine kovine Li Na 1 K Rb Cs Zemno-alkalne kovine 11 Be Mg Ca Sr Ba

0,313 0,383 0,476 0,502 0,540

. 0,225 0,320 0,393 0,429 0,448

2 2 2 2 2
3

1 280 650 850 770 704 2 300 660,1 29,8 156,4 300 3 700 1430 958 231,9 327,3 210,0 44,1 630,5 271,3 218,8 119,0 220 450

2770 1 110 1440 1 380 1 640 2 550 2060 2071 1 450 1 460 4 830 2 300 2 700 2 270 1 740 195,8 280 610 1 440 1 420 183,0 444,6 680 1 390

1 820 1 740 1 550 2600 3 500 2 300 2699 5910 7310 11 850 2 220 2 330 5 360 7 298 11 340

Plemeniti plinovi He Ne VIII Ar Kr Xe Kovine sporednih skupina Ti V Cr Mn Fe 4. period Co Ni Cu Zn Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd Hf Ta W Re Os lr Pt Au Hg

0,320 0,382 0,400 0,440

Borova skupina B Al 111 Ga ln TI Vgljikova skupina C Si IV Ge Sn Pb Duikova skupina N P V As Sb Bi Halkogeni O

V 1

0,282 0,270 0,314 0,342 0,154 0,234 0,279 0,316 0,349 0,106 0,216 0,250 0,323 0,364

3 3 3 1, 3 4, 2 4 4 4, 2 2, 4 3, 5, 3, 3, 3, 5, 2 3 5 5 5

0,293 0,271 0,257 0,250 0,252 0,250 0,249 0,255 0,275 0,319 0,294 0,280 0,267 0,270 0,275 0,288 0,304 0,317 0,294 0,282 0,275 0,270 0,271 0,277 0,288 0,310

3 4, 2 6, 2 3, 4 2 3 3 2, 1 2 4, 5, 3, 2, 3, 2, 2, 4 5, 6, 7 3, 3, 2, 1 2 4 5 6, 7, 4, 4, 4, 1, 2, 3 3, 5 4, 6 4 4

1 820 1735 1 930 1 245 1 539 1 492 1 453 1083 419,5 1 750 2415 2 625 2 500 1960 1 552 960,8 320,9 2 996 3 380 3 170 2 700 2443 1 769 1063 38,9

5100 3400 2 500 2 150 2 740 2900 2 730 2 600 906 5 050 3 300 4 800 4 900 4 500 4000 2210 765 3 700 6 100 5 930 5900 5 500 5 300 4410 2 970 356,6

4 540 6000 7 190 7 430 7 870 8900 8900 8 960 7133 6 500 8 570 10200 11460 12 200 12 440 12000 10490 8 650 11 400 16600 19300 20000 22 500 22 500 21 450 19 320 13 550 81

5. period 1,165 1 820 5 730 6 620 9 800 1,332 2070 4 810 6 240

!e Te

0,212 0,232 0,290

2 6, 4, 2 4, 6, 2 2, 4, 6'

6. period

* Valencija je broj vodikovih atoma koje atom elementa moe vezati u molekulu ili ih u njoj moe nadomjestiti. 80

4 4, 1 6 3, 6 2 3 1

7 - Strojarski prirunik

KEMIJSKI SPOJEVI Kemijske veze 1. Atomske veze (homeopolarne, kovalentne) Atomske veze su veze meu nekovinskim atomima. Zajedniki elektroni vie atoma tvore m o l e k u l e , i to od priprostih dvoatomnih do vrlo velikih molekula s vie stotina ili vie tisua atoma. Spojevi s atomskim vezama (molekularnu zgradu) obuhvaaju razmjerno manji broj anorganskih spojeva; posebno su znaajni organski spojevi. Anorganski spojevi s atomskim vezama su: preteno plinovite tvari (s niskim talitima i vrelitima), npr. nekovinski elementi (H 2 , 0 2 , N 2 ) , nekovinski oksidi i hidridi ( C 0 2 , S 0 2 , N H 3 , H 2 S ) i spojevi nekovina (SC12, PC1 3 ); tvari dijamantnog tipa (s visokim talitima i vrelitima) s vrlo jakim atomskim vezama (tvrdoa!), npr. dijamant (C) i nekovinski karbidi (SiC, B 4 C). Tima su slini takoer nekovinski nitridi (BN, Si 3 N 4 ). Organski spojevi seu od malih molekula, npr. priprostih ugljikovodika ( C H C 2 H 6 ) , do veoma velikih molekula, npr. polivinilklorida (C 2 H 3 C1). S porastom broja atoma u molekuli prelaze te tvari iz plinovitih u tekue i potom u krute. Ne vode elektrine struje. 2. lonske veze (heteropolarne, elektrovalentne) Ionske veze nastaju meu kovinskim i nekovinskim atomima na taj nain, da kovinski atomi odaju vanjske (valentne) elektrone (jednoga ili vie) te postaju pozitivnim ionima kationima, nekovinski atomi pak primaju vanjske elektrone i postaju negativnim ionima anionima. U plinovitom ili tekuem stanju (ili u otopini) su pozitivni i negativni ioni slobodno gibljivi, dok u krutom stanju formiraju skupnu kristalnu reetku. Ionske su veze karakteristine za kovinske okside (npr. N a z O ) i hidrokside (npr. N a O H ) a naroito za s o l i , koje su spojevi pozitivnih (kovinskih) i negativnih (nekovinskih) iona (NaCI = Na+ + Cl"). Soli imaju visoka talita i vrelita te su pravi elektroliti; u taljevini ili otopini vode elektrinu struju, pri emu su ioni nosioci naboja. 3. Kovinske veze Kovinske veze su veze meu kovinskim atomima. U kristalnim reetkama, koje tvore sve kovine, su atomi odavanjem valentnih elektrona pozitivno nabijeni, valentni elektroni pa se kreu meu njima u reetki razmjerno slobodno. Kovinske su veze karakteristine za sve kovine i njihove slitine, a odlikuju se naroito dobrom elektrinom i toplinskom vodljivou te tvrdoom i gnjetljivou (mogunost preoblikovanja, kovkost). 82

Kemijske reakcije Jednadbe kemijskih reakcija prikazuju koliinske odnose sudjelujuih tvari 2 H2 + O, = 2 H20 2 mola 1 mol 2 mola 2-2 g 1-32 g 218 g 3 3 U plinovitom stanju 2 m lm 2 m3 Pri eksotermikim reakcijama se toplina oslobaa (odvodi, ), pri endotermikim reakcijama se toplina troi (dovodi, +): C t co 124,0 kJ/mol T 2 O, = H 2 0 - 286,7 kj/mol H2 + H , 0 = Hi + 286,7 kJ/mol CO + O, = C 0 2 - 282,9 kj/mol

C + 0 2 = C 0 2 - 406,9 kj/mol Pri kemijskoj reakciji odvedena ili dovedena toplina nije ovisna o toku reakcije - po medustupnjevima ili neposredno (Hessov zakon). Reakcije redukcija - oksidacija (red-oks) nastaju iz djelominih reakcija redukcije (oduzimanje kisika spoju) i oksidacije (spajanje s kisikom). Hidridi Hidridi su binarni spojevi vodika s nekovinama ili nekim kovinama. Hidridi su plinoviti, tekui ili kruti (nekovinski su hidridi plinoviti ili tekui). Svojstva vodika i nekovinskih hidrida
Tvar Vodik H2 Hidridi HiO " H2Ot" NH, HF HC1 HBr HJ H2S H3P HCN 1 1
11 21 31

Relativna molekularna masa 2,016 18,02 34,01 17,03 20,01 36,46 80,92 127,91 34,08 34,00 27,03

Talite C -259,4 0,00 -89 -77,7 -92,3 -112 -88,5 -50,8 -82,9 -133,5 -14

Vrelite C -252,7 100,(1 152,1 -33,35 19,4 -83,7 -67,0 - 3 5 , 4 (4 bar) -61,8 -87,4 26

Gustoa kg/m 3 (0C) 0,090 1000,()(4C) 1465 0,771 987 1,64 3,50 5,66 1,54 1,53 688

Opaska

voda (H oksid) H peroksid amonijak fluorovodik klorovodik bromovodik jodovodik sumporovodik fosforovodik cijanovodik

Voda i vodikov peroksid su istodobno hidrid i oksid. Pozitivno nabijena jednovaletna skupina NH4 = amonij. Negativno nabijena jednovalentna skupina CN~ = cijan. 83

Oksidi Oksidi su binarni spojevi kisika s elementima te su plinoviti, tekui ili kruti. Elementi s vie valencija mogu imati i vie razliitih oksida. Svojstva kisika i oksida (pri p a = 1,01325 bar) Tvar Kisik 02 Relat. molek. masa | 32,00 Talite C = subl.) 218,8 207 78,5 s 102,3 161 9,3 103 30 s 75,5 16,8 23,8 250 s 1710 1275 350 2500 2572 1923 2050

Karbidi Karbidi su binarni spojevi ugljika s kovinama, te s nekovinama B i Si. Karbidi su tvrde (i vrlo tvrde) tvari visokog talita. Svojstva ugljika i karbida Tvar Ugljik grafit dijamant Karbidi B4C SiC CaC 2 Cr 3 C 2 Cr,C 2 Fe 3 C Mn,C MoC NbC TaC TiC VC WC W2C Relativna molek. masa 12,01 12,01 55,25 40,10 64,10 180,01 284,00 179,55 176,83 107,95 104,92 192,96 59,91 62,95 195,86 379,71 Talite C (s = subl.) 3700 > 3500 2350 2700 s 2300 1890 1665 1837

Vrelite C 183,0 ) 191,5 91,7 151 21,3 3,5

Gustoa kg/m' (0Q 1,429 1,250 1,977 1,978 1,340 1447 1447 2050 2,926 1923 1943 2387 2320 2270 2320 3550 3400 5720 4000

Opaska

Vrelite C 4830

Gustoa kg/m 3 (0C) 2220 3510 2515 3170 2220 6680 6950 7680 6890 8400 8200 13960 4250 5380 15700 16060

Opaska

Nekovinski oksidi 28,01 CO 44,01 co2 44,01 NjO 30,01 NO 46,01 NO, 76,01
NjOJ

\ gustoa amorfnoga C: j 1970 kg/m3 brusni materijal karborund s vodom: C 2 H 2 cementi t u elicima

N,O,

108,01

so2
SO,

64,06

p,o,
PjO, SiO, Kovinski Na,0 K2O MgO CaO BaO A1,0, CrO Cr20, CrOj Cu20 CuO FeO Fe,0, Fe,04 MnO Mn,0, Mn,04 MnO, PbO PbO, TiO WO, WO, ZnO 84

109', 141,94

80,06 60,08

10,0 44,5 173,1

2630

C monoksid C dioksid N (I) oksid N (II) oksid, N monoksid N dioksid N(1II) oksid, Ntrioksid N pentoksid S dioksid S trioksid P trioksid P pentoksid Si dioksid, kremen

3500

oksidi 61.98 94,20 40,31 56,08 153,34 101,96

s s

2570 3500 3877 3140 2830 2777 2857

5500 4300 3900

\ karbidni j tvrdi metali

magnezija peeno (iivo) vapno glinica, korund Cr (U) oksid Cr(III) oksid Cr(IV) oksid Cu(I) oksid Cu(II) oksid Fe(II) oksid Fe(III) oksid Fe(II), FeOII) oksid Mn(II) oksid Mn(lll) oksid Mn(II), Mn(III) oksid Mn(IV) oksid Pb(II) oksid Pb(IV) oksid W (IV) oksid W(VI) oksid cinkovo bjelilo

Nitridi Nitridi su binarni spojevi duika s kovinama, meu nekovinama pak naroito s B. Svojstva duika i nitrida Tvar Duik N, Nitridi BN A1N CrN Fe,N Fe 4 N NbN TaN TiN VN Relativna molek. masa 28,01 24,82 40,99 66,00 125,70 237,39 106,91 194,95 61,91 64,95 Talite C (s = subl.) 209,86 2730 s 2200 (4 bar) 1500 200

151,99 99.99 143,08 79,54 71,85 159,69 231,54 70,94 157,87

68,00

2000 2250

2200 196 1235 1420 1595 1538 1650 1080 1705 535 1750 1373 1700 s|

228,81
86,94 223,19 239,19 63,90 215,90 231,90 81,37

5210 2800 6000 6400 5990 5240 5180 5090 4500 4856 5026 9500 9365 5500 12110 7160 5606

Vrelite C 195,8

Gustoa kg/m 3 (0Q 1,251 2255 3050

Opaska

2050 3360 3220 2320

6350 6570 8260 14100 5190 5630

u elicima za nitriraoje

85

Sulfidi
Sulfidi su binarni spojevi sumpora s kovinama, a meu nekovinama naroito sa C (i H - vidi: hidridi, str. 83). Svojstva sumpora i sulfida
Tvar Sumpor amorfan kristalian Sulfidi CS; A1 2 S 3 CrS Cu,S CuS FeS FeS 2 MnS MoS, PbS SnS 32,06 256,48 76,13 150,12 84,07 159,20 95,63 87,90 119,96 86,99 160,07 239,27 150,76 248,04 97,44 120 f119,0 \ 112,8 -111,6 1110 1350 444,6 444,6 2046 1960 2070 1261 2020 4100 5600 5780 4600 5010 5000 4000 4800 7500 5080 7500 4087 monoklin ortoromban Relativna molekul. masa Talite C Vrelite C (s = subl.) Gustoa kg/m 3 Opaska

Kiseline i baze Kiseline su tvari, kojih molekule ili ioni lako odavaju protone (vodikove jezgre H+). Kiseline su vodene otopine spojeva vodika s halogenima ili drugim nekovinama (kiseline bez kisika), ili pak nastaju pri reakciji nekovinskih oksida s vodom (kiseline s kisikom), npr.: kiseline bez kisika fluorovodina vodena otopina HF klorovodina (solna) = vodena otopina HC1 bromovodina = vodena otopina HBr jodovodina = vodena otopina HJ sumporovodina = vodena otopina H 2 S fosforovodina = vodena otopina H 3 P cijanovodina = vodena otopina HCN kiseline s kisikom ugljina H2C03 ( c o 2 + H2O H2CO3) sumporasta H 2 S 0 3 <so2 + H 2 O - H 2 S 0 3 ) sumporna H 2 SO ( S 0 3 + H 2 O -->- H 2 SO) duina ( N 2 O S + H 2 0 -> 2 H N 0 3 ) HN03 fosforna (P2OS + 3 H 2 0 2 H3P04) H3PO4 Karakteristini sastojak svih kiselina je vodik, koji je u vodenoj otopini pozitivno nabijen ion H + , dok je drugi dio kiseline negativno nabijena nekovina ili atomska skupina: HCI = H + + cr 2 H 2 C O 3 = H 2 + + co3 ~ Baze (luine) su spojevi, kojih molekule ili ioni lako primaju protone. Baze su hidroksidi, koji nastaju pri reakciji odreenih kovina, kovinskih oksida ili amonijaka s vodom, npr. natrijev hidroksid
Opaska

46,3 1550 s
-

\ 1130
-

ruoo

ortoromban kubian pirit

220
-

1193 1171
-

1375 s
-

1185 1114 882

-

1240
-

WS2
ZnS

1850 (150 bar)

1200 s

Fosfidi Fosfidi su birani spojevi fosfora s kovinama. Svojstva fnsfnm i fnsfida

Tvar Fosfor crni crveni bijeli Fosfidi CrP Cu3P Cu,P2 SnP 5 Fe2P Fe,P MnP 123,92 123,92 123,92 83,03 221,73 252,75 211.76 142,70 198,54 85,95
-

Relativna molekul. masa

Talite C

Vrelite C

Gustoa kg/m 3

NaOH KOH

kalijev hidroksid
plamite 4 0 0 C plamite 725 C

610 (43 bar) 44,1

-

280
-

2690 2200 1820 5700 6700 6350 4100 6560 6740 5390

kalcijev hidroksid Ca(OH) 2 (gaeno vapno) amonijev hidroksid N H 4 O H

2 N a + 2 H 2 0 -> 2 N a O H H,t N a 2 0 + H 2 0 - 2 N a O H 2 K + 2 H 2 0 - 2 K O H + H 2 t K 2 O + H 2 O *2 K O H Ca + 2 H 2 0 Ca(OH) 2 + H 2 t CaO + H 2 0 - Ca(OH) 2 N H 3 + H 2 o -> N H 4 O H

415 1290 1100 1190

Karakteristina sastavina baza je negativno nabijena jednovalentna skupina OH~ hidroksil. Vodene otopine baza sadre pozitivne kovinske ione i negativne hidroksilne skupine (te su dobri vodii elektrine struje), to vrijedi i za taljevine
b a z a ;

NaOH=Na++OH87

86

Svojstva kiselina i baza Kiselina = vodena otopina HF HC1 HBr HJ HCN Tvar Kiseline h2so4 h5po4 HC10 4 Baze NaOH KOH Ca(OH) 2 NH4OH
HNOj

Soli koncentracija max.% 100 45 69 0,24 100 TaliSte L Kiselina = vodena otopina H2S H,P Topivost (0C) g/kg vode 6,7 0,4 3,4 228 Gustoa kg/m' (0C) 1834 1508 1834 1764 2130 2044 2239

Topivost (0C) g/kg vode

00

Soli nastaju pri reakciji kiseline s bazom: HC1 + N a O H -* NaCl + H 2 0 Soli nastaju i pri: djelovanju halogena na kovine Cl 2 + 2 Na -> 2 NaCl djelovanju nekovinskih oksida na kovinske okside ili baze S 0 3 + CaO -> C a S 0 4 C 0 2 + 2 NaOH -> N a 2 C 0 3 + H 2 0 H 2 S 0 4 + CuO - C u S o 4 + H 2 0 djelovanju kiselina na neplemenitu kovinu ili kovinski oksid 2 HC1 + Zn -* ZnCl 2 + H 2 f Nazivi za soli Imena soli iz kiselina bez kisika svravaju C a F 2 Ca fluorid Ca fluorid Cu3P NaCl Na klorid KCN AgBr Ag brom^d K4Fe(CN)6 KJ K jodid K3Fe(CN)6 PbS Pb sulfid Imena soli iz Na2C03 NaHC03 Na2S03 Na2S04 Na2S203 NaN03 Na3P04 Na2HP04 NaH2P04 na -id: Cu fosfid K cijanid K Fe(II) cijanid K Fe(III) cijanid H 2 C 0 3 + Ca(OH) 2 -* C a C 0 3 + 2 H 2 0

koncentracija max.% 0,67 0,04 0,34 18,6

823 2210 2,4

00

co2
SO; Vrelite C

Relativna molek. masa 98,08 63,02 98,00 100,47 40,00 56,11 74,10 35,05

Opaska

42,35 112 318,4 360,4 580 77

10,5 42

86 213 (39) 1388 1320

sumporna kiselina duina kiselina fosforna kiselina klorna kiselina (eksplozivna) vodene otopine: natrijeva luina kalijeva luina gaeno vapno amonijana vodica

Vrijednost pH Mjera za stupanj kiselosti vodenih otopina je vrijednost pH (= potentia hydrogenii), koja je definirana negativnim dekadskim logaritmom koncentracije vodikovih iona a (mol. M ) : pH = lga Otuda proizlaze vrijednosti: za kisele otopine a > I O - 7 pH < 7 za neutralne otopine (ista voda) a = 10~ 7 pH = 7 za bazine otopine a < I O - 7 pH > 7 ( . . . 14) Vrijednost pH mjerimo pomou elektrokemijskih mjerila, a moemo je ocijeniti raznobojnim indikatorima koji pri odreenoj vrijednosti pH promijene boju, npr.: Indikator metiloran metilno crvenilo lakmus bromtimol (modri) fenolftalein 88 crven crveno crven ut bezbojan pH 3 4,4 4,4 6,2 5 8 6 7,5 8 10 ut uto modar modar crven

kiselina s kisikom svravaju na -at (it): Na karbonat KCIO 4 Na hidrokarbonat K2Si03 Na sulfit K2Cr04 Na sulfat K2Cr207 Na tiosulfat KMn04 Na nitrat KA1(S0 4 ) 2 Na fosfat Na hidrofosfat Na bihidrofosfat

K K K K K K

klorat silikat kromat bikromat manganat A1 sulfat

Posebno znaajne alkalne soli Sol klorid karbonat sulfat nitrat Na NaCl kuhinjska sol NajCOj kalcinirana soda Na2SO< K KC1 k2co3 potaa k2so4 Ca CaCl 2 CaCOj vapnenac CaS0 4 sadra Ba BaCl2 BaCO, BaS0 4 barit NIV NH4C1 salmijak (NH 4 ) 2 CO, (NH 4 ) 2 S0 4 NH.NOJ 89

KNOJ NaNOj ilska salitra indijska salitra

Svojstva
1

soli Sol Relat. Talite Gustoa Vrelite kg/m3 molek. C C masa (s = subl.) (0C) 92

Sol BaCl 2 BaC03 BaS04 Ba(N03)2 BaCr04 CaCl 2 CaC03 CaC03 MgC03 CaS04 CaS04 2 H 2 0 Ca3(P04)2 CaHP04 2 H 2 0 CaCr04 2 H 2 0 CaSi03 CuCl 2

CuS

C u C 0 3 CU(OH) 2 CuS04 CuS04. 5 H 2 0 FeCl 2 FeCl 3 FeS04. H20 FeS04 7 H 2 0 KC1 KCN KHCOJ K2CO3 K2SO4 KNOj K3PO4 K2HPO4 KH2PO4

Gustoa Relat. Talite Vrelite kg/m' Opaska molek. C C (0C) masa :s = subl.) 962 3856 1560 208,25 4430 1380 197,35 4500 baritno bjelilo 1453 233,40 3245 595 261,35 4600 253,33 2152 782 110,99 1600 2711 vapnenac, kreda 100,09 898,6 s dolomit 184,41 2960 sadra (gips) 136,14 1450 2320 128 172,16 163 3080 1670 310,14 172,09 25 100 2316 200 192,10 2905 1540 116,16 3054 498 134,45 993 4600 103 95,60 220 4000 200 221,08 200 3600 159,60 650 2284 modra galica 249,68 110 150 126,75 162,21 169,92 278,02 74,56 65,12 100,12 138,21 174,27 101,11 212,28 174,18 136,09 138,55 154,29 158,04 194,20 294,19 672 282

Opaska stipsa (alaun) crvena krvna sol uta krvna sol magnezit gorka sol kuhinjska sol

K A l ( S O ) 2 . 1 2 H 2 0 474,39 K3Fe(CN)6 329,26 K ^ F e C C N j ^ H j O 422,41 MgCl 2 MgCOj MgSO MgS04-7H20 NaF NaCl NaBr NaJ NaCN NaHC03 Na2C03 Na2C03 10H20 Na 2 SO Na2S04 10H20 NaNOj N a 3 P 0 4 10 H 2 0 Na2HP04 2 H 2 0 NaH2P04 H20 Na2Si03 Na2S203 5 H20 NHC1 NHBr NHHCO3 (NH4)2C03 H2O NH4NO3 (NH4)2HPO4 NH4H2PO4 PbS PbS04 PbCr04 ZnCl 2 ZnS ZnCX>3 95,22 84,32 120,37 246,48 41,99 58,44 102,90 149,89 49,01 84,01 105,99 286,14 142,04 322,19 84,99 344,09 177,99 137,99 122,06 248,18 53,49 97,95 79,06 114,10 132,14 80,04 132,06 115,03 239,25 303,25 323,18 136,28 97,43 125,38

70 712 350 1124 150 993 801 756 665 563,7 270 860

1750 1894 1850 2316 30102660 1636 2790 2165 3203 3665

1412 900

200 1702 1449 1393 1300 1500

884

1023 315

64 776 634,5 150 896 588 337 1340

300 1417

2988 2894 3040 1898 1989 1560 2180 2267 2664 2100 2564

Fe(ll) klorid Fe (111) klorid zelena galica cijankalij K. bikarbonat pepeljika (potaa) indijska salitra

306,8 100 95 100 1088 48

380

200

70

1069 400

(NH4) 2 S0 4

542 s 107,5 60 100 169,6

2221 2533 1446 2698 1465 2267 2536 2066 1910 2400 1750 1527 2429 1573

soda bikarbona kalcinirana soda kristalna soda Glauberova sol ilska salitra

fiksirna sol salmijak (niador) bijela sol (fot.)

210

KCIO4

K2Si03 KMnO K 2 CrO K2Cr2Q7

90

252,6 610 976 240 968 236

300

2338 2525

500

2703 2732 2690

permanganat

1114 1000 844 283 1020 300

730

1770 1725 1619 1794 7500 6380 6300 2910 4102 4440

umjetno gnojivo

91

Organski spojevi U svim organskim spojevima sadran je ugljik. Meutim, u organske spojeve ne ubrajamo slijedee anorganske spojeve sa C: ugljine okside ugljinu kiselinu karbonate npr. karbide npr. CO, C 0 2 H2CO, CaCO, CaC 2 ugljini disulfid cijanovodik cijanide i si. CS 2 CN npr. KCN

Organske spojeve koji, osim C i H, sadre i druge elemente, moemo razvrstati s obzirom na karakteristine skupine atoma (prema kojima imaju i slina kemijska svojstva). Sistemske skupine organskih spojeva
Skupina ime alkani (parafini) alkeni (olefini) alkini (acetileni) sastav 1 metan

Broj atoma C u molekuli 2 3

Organski su spojevi najee sastavljeni od ugljika i vodika (ugljikovodici), esto jo i s N i S. U principu su u organskim spojevima mogui svi elementi. U organskim spojevima prevladavaju u prvom redu atomske veze. Nazivi organskih spojeva po broju atoma C u molekuli: 1 2 3 4 atom: metatoma: etatoma: propatoma: but5 6 7 8 atoma: atoma: atoma: atoma: pentheksheptokt9 atoma: 10 atoma: nondek-

CH2 + 2 CH2

CH 4

C,H*
etan

C,H
propan propen propin propanol (propilalkohol)

C,H 4
eten

C\H 6 C,H 4

c H 2 _ 2
(hidroksil)

CJH,
etin (acetilen)

alkanoli (alkoholi) alkanali (aldehidi) alkanske kisline (karbonskek.) alkanoni (ketonj)

OH

CH,OH
metanol (metilalkohol) metanal (formaldehid) metanska k. (mravlja k.)

C,H,OH
etanol (etilalkohol)

C,H 7 OH

CHO
(aldehidna skupina)

HCHO

CH,CHO
etanal (acetaldehid)

C.H.CHO
propanal

Za molekule organskih spojeva karakteristina je atomska struktura ugljika, koji se vee u lance (lanani = acikliki, alifatski spojevi) ili u kolute (kolutni = ciklini spojevi), Molekule jednakog sastava mogu imati razline strukture (izomeri). butan H H C4HIO H H izobutan H
'

COOH
(karboksil)

HCOOH

CH,COOH
etanska k. (octena k.)

QH,COOH
propanska k.

C 4 11 1() H
'

ciklobutan H
I

C4H8 H
I

CO
(karbonil)

(CH0;CO
propanon (aceton)

H
i

Primjeri znaajnih organskih skupina

Spoj eteri esteri epoksidi amini amidi nitrili Karakteristina atomska skupina O COO r v " zr O NH-> CONH-, CN Primjer O CHCOOCH, CH2C\HC\0^CH: C2HsNH. C,H,C'ONH, CH2=CHCN vini! dietileter metjletanat klorepoksipropan etilamin propanamid propennitril (vinilcianid)

H-CC-H 1 1 1 1 H H H H CH,CH 2 CH,CH,

H-CCC-H H I H H-C-H

H-CC-H H-C C-H H H

Ugljikovodici mogu biti: zasieni nezasieni. s dvojnim vezama s trojnim vezama

- alkani, npr. etan C H 3 - C H 3 - alkeni, npr. eten C H 2 = C H 2 - alkini, npr. etin C H s C H

Nezasieni ugljikovodici tee pretvorbi u spojeve sa stabilnijom vezom (u zasiene). Stoga su nezasieni ugljikovodici kemijski vrlo aktivni pa se takoe spajaju u velike molekule (polimeri). Alikili (opa oznaka -R) su atomske skupine koje imaju jedan vodikov atom manje nego li odgovarajui alkani, npr. metil CH, etil C 2 H S 92 propil butil C,H 7 C4H, pentil (amil)CsH n

Aromatini ugljikovodici (benzenskog tipa) . ^ C H - CH(fenil CH,) :CH ^ CH=CHQHsOH fenol C6H4(CH,)2 ksilol CftH,CH, toluol CH 4 (COOH), tereftalna CH,C 2 H, stirol kiselina C(,H,SO,H sulfonska kislina
93

benzen (benzol)

Svojstva nekih Spoj metan etan propan n-butan izobutan ciklobutan n-oktan izooktan eten propen buten ciklobuten etin propin butin metanol etanol propanol butanol metana! etanal propanal butanal metanska kiselina etanska kiselina propanska kiselina butanska kiselina
CH4

organskih spojeva Spoj Relat. molek. masa Talite C 97,7 96,7 63,5 22,6 111 155 127 139 160 80,2 5,5 42 6,2 116,3 15,6 261 146 226 s 159 104 14 Vrelite Gustoa kg/m' (0C) 1,785 1,336 1489 1595 1494

Relat. Talite molek. C masa 16,04 30,07 44,10 58,12 58,12 56,11 114,23 114,23 28,05 42,08 56,05 54,09 26,04 40,07 54,09 32,04 46,07 60,10 74,12 30,03 44,05 58,08 72,11 46,03 60,05 74,08 88,11

Gustoa Vrelite kg/m3 C (0-C) 0,717 1,356 2,019 2,703 2,668 703 764 691

Opaska

Opaska metilklorid metilenklorid kloroform

C2H6 C3H8 C4H10 C4HT0 C4H8 C8H18 C8HI8 C2H4 C3H6 C4H8 C4H6 C2H2 C3H4 C4H6 CH30H C2H5OH C3H7OH C4H,OH HCHO
CH3CHO

182,5 161,7 172 88,6 187,7 42,1 138,3 0,5 159,6 11,7 50 10* 125,8 57,0 107,4 99,3

C2H5CHO C3H7CHO HCOOH

CH3COOH

169 103,5 1,260 185,3 47,7 1,915 130 6,5 2,500 2** 733 1 81,5 83,6 1,171 102,7 23,2 32.2 27 693 97,8 64,7 792 -112 78,4 789 127 97,8 804 79,9 117 810 92 21 123,5 20,2 783 81 49,5 807 99 75,7 817 8,6 16 22 4,7 100,8 1220 118,1 1049 141,1 164 992 964

etilen propilenJ> butilen11 acetilen

13

metilalkohol etilalkohol propilalkohol butilalkohol formaldehid2'

mravlja kiselina octena kiselina

C2H5COOH C3H7COOH

maslana kiselina aceton glicerin

propanon ( C H 3 ) 2 C O 58,08 94,6 propantriol ( C H 2 O H ) 2 C H O H 92,09I 17,9

21

56,5 792 290 1260

Zastarjela imena! Rastopina formaldehida u vodi = formalin. 968 mbar. ** 972 mbar. 94

monoklor50,49 CH 3 C1 metan diklor84,93 CH 2 C1 2 metan triklor119,38 CHCI3 metan tetraklor153,82 CCI4 metan monofluor137,37 triklorm. C F C I 3 difluordi120,91 CF 2 C1 2 klormetan monofluor102,92 CHFCI 2 diklorm. monoklor64,52 C2H5Q etan monoklor62,50 C2H3CI eten naftalen 128,18 CioHg benzen C6H6 78,11 hidroksi94,11 C6H5OH benzen amino93,13 C6H5NH2 benzen eter 74,12 (C2HS)20 etandiol 62,07 C2H4(OH)2 fenol318,33 C20H14O4 ftalein celuloza (C6H10O5) (162,14) glukoza 180,16 c6H12o6 saharin 183,19 C7H5O3NS salicilna kis. H O C 6 R | C O O H 138,12 fosgen 98,92 COCL2 iperit 159,08 (Cz^Cl^S gliceril227,09 (02N0)3C3H5 nitrat trinitro< N O 2 ) 3 C 6 H 2 C H 3 227,13 toluen

24 40 61,2 76,8 24,9 29,2 14,5 13 12 217,9 80,1 182 184,4 34,6 197,4

R II freon 11 R 12 freon 12 R 21 etilklorid vinilklorid naftalin benzol fenol anilin glikol

1426 917 0,908 1145 879 1071 1022 708 1113 1299 1350 1544 1443 1,392 1279 1601 1654

dekstroza salicil

8,2 216 160 13,3 (20 mbar) 280 81 ekspl.

nitroglicerin trotil (TNT) 95

Pregled tvari

Polimeri
Polimeri (umjetni organski spojevi) su makromolekularni organski spojevi koji nastaju nizanjem molekula osnovnih tvari - monomera - u makromolekule s vrlo velikim brojem atoma (do 1000 i vie). Relativna molekulama masa polimera iznosi prosjeno oko 10 4 do 10 7 . Brojem molekula - monomera, od kojih se sastoji molekula polimera, je odreen stupanj polimerizacije. S porastom stupnja polimerizacije mijenjaju se i svojstva polimera (viskoznost, mogunost preoblikovanja, vrstoa, topivost itd.). Pojedine molekule polimera nisu jednake veliine. Stoga se stupanj polimerizacije moe smatrati samo prosjenim. Budui da je broj kemijski vezanih molekula (monomera) u molekuli polimera vrlo velik, to manje razlike u veliini makromolekula nee bitno utjecati na promjenu njihovih svojstava. Najobiniji oblik makromolekule proizlazi iz lananog nizanja monomera. Polimere dobivamo iz monomera sintetiki ili pretvorbom prirodnih tvari. Glavni postupci za dobivanje polimera su: a) Polimerizacija je organska kemijska reakcija spajanja jednakih ili razliitih nezasienih spojeva s malenim molekulama u makromolekulame tvari, i to bez nastajanja nusprodukata. b) Polikondenzacija je kemijska reakcija pri kojoj se osnovne tvari s malenim molekulama veu u makromolekule uz izluivanje nusprodukata (naroito vode, alkanola, halogenida). c) Poliadicija je organska kemijska reakcija spajanja razliitih spojeva s malenim molekulama u makromolekulame tvari, bez nastajanja nusprodukata. Kopolimerizacija je polimerizacija barem dvaju razlinih monomera, priem nastaju makromolekule koje sadre meusobno povezane monomeme molekule kao osnovne skupine. Kopolimerizacijom nastaju polimerne tvari ija svojstva mogu biti u irokim granicama prilagoena potrebama za njihovu primjenu. Primjeri najznaajnijih polimera: celuloza (C6H 1 0 O 5 ) naravni kauuk (C 5 H 8 ) sintetiki kauuk: - buna S (Ci2H14) - buna N (C 7 H 9 N) silikon (RSi0 2 ) 96 polietilen polipropilen polistirol polivinilklorid poliakrilnitril poliamid (C 2 H 4 ) (C 3 H 6 ) (C 8 H 8 ) (C 2 H 3 C1) (C 3 H 3 N) (C 6 H,,ON) iste tvari

elementi

isti elementi (samo jedan red atoma) mijeani elementi (najmanje dva izotopa) anorganski spojevi organski spojevi plinovite smjese (zrak) tekue otopine plinova ( C 0 2 u vodi) tekuina (alkohol u vodi) krutina (sol u vodi) krute otopine otopinski kristali (austenit) plinoviti dispergenti (aerosoli) tekuina (magla) krutina (dim, prah) tekui dispergenti plinova: koloidna pjena (sapunica) tekuina: koloidna emulzija (mlijeko) krutina: koloidna otopina kruti dispergenti plinova ) krute pjene tekuira j (plovuac) krutina: koloidni eutektik

spojevi homogene smjese (molekulama disperzija) veliina estica < 1 nm

(prave) otopine

heterogene Smjese smjese koloidne (disperzni jedna sistemi) tvar u raz- otopine nim fazama veliina (voda i led) estica 1 . . . 100 nm ili vie tvari (voda i ulje) veliina estica suspenzije > 1 nm veliina estica > 100 nm

Taloenje (sedimentacija) (estice se taloe zbog teine ili pomou centrifuge): - grubodisperzne suspenzije lako se taloe, - koloidne otopine taloe se pomou (ultra)centrifuge, - prave se otopine ne taloe. Filtriranje: - suspenzije se filtriraju kroz obine filtre (otvori oica 100 nm), - koloidi se filtriraju kroz specijalne filtre (otvori oica 1 nm), - prave se otopine ne mogu filtrirati.
8 - Strojarski prirunik

97

MEHANIKA Masa i teina M a s a m (kg) je svojstvo tijela koje se oituje u ustrajnosti protiv promjena gibanja i u uzajamnom privlaenju drugih tijela. Masu odreujemo usporeivanjem s drugim tijelima poznate mase (tj. vaganjem pomou utega). Masa se ne mijenja s promjenom poloaja. Masa je takoer vaganjem odreena koliina tvari. G u s t o a p (kg/m 3 ) je odnos mase m i volumena V: p = ml V. Gustoom izraena masa: m = gV. T e i n a G (N) je sila, kojom Zemlja privlai tijela. Odreena je masom m tijela i ubrzanjem zemaljske sile tee g = 9,80665 m/s 2 ; G = mg. Teina nije konstantna, ve se mijenja s promjenom ubrzanja g sile tee (koja se mijenja od ekvatora do polova od 9,78 do 9,83 m/s 2 ). U svakidanjem ivotu oznauje teina i vaganjem ustanovljenu masu (g, kg, t). (Vidi upozorenje na str. 64!) Gustoa tehnikih materijala (kg/m 3 ) isti elementi i spojevi Gustoa istih elemenata i spojeva sabrana je u podacima o tvarima: isti elementi str. 80, 81 kiseline, baze str. 88 hidridi, oksidi str. 84, 85 soli str. 90, 91 karbidi, nitridi str. 86 organski spojevi str. 94, 95 Tehnike kovine i spojevi aluminij - lijevani - kovani aluminijeve slitine bakar - tekui - elektrolitski - lijevani - kovani, valjani bijela kovina bronca - kositrena - aluminijska cink - tekui - lijevani - kovani elik - lijevani - valjani - brzorezni
98

Nekovinske asfalt azbest azbestna ljepenka boksit celofan celuloid cement grafit guma, tvrda gumeni proizvodi kauuk, sirovi keramiki proizvodi koks kolofonij korund kreda kremen (kvare) kremeno staklo kriolit led (HjO) mast pamuk papir 1050...1380 2100...2800 1200 2400 .. . 2600 1420 1380 2200 .. . 3250 2000...2500 1 1 5 0 . . . 1700 1000...2000 9 1 0 . . .930 1600...3900 1600...1900 1070...1090 3750.. . 4000 1800 .. . 2600 2100 .. . 2650 2200 2950 880 . . . 920 910 . . . 960 1480 700 . . . 1200

krutine pepeo pluto porculan smirak smola, prirodna staklo svila, umjetna amot eer krob tinjac treset, posuen troska ugljen ugljen, drveni ugljeni briketi vapnenac vapno ivo gaeno vosak vuna zemlja Zemlja (planet)* 1800 . . . 2 4 0 0 200 . . . 3 5 0 2150 . . . 2 4 5 0 4000 1250 . . . 1330 2400 . . . 3 0 0 0 1250 . . 1600 1800 . . . 2600 1610 1530 2600 . . . 3 2 0 0 800 . . 1600 2500 . . . 3 0 0 0 1200 . . 1 5 0 0 1400 . . . 1 5 0 0 1250 1500 . . . 1 7 0 0 900 . . . 1 3 0 0 1150 . . 1 2 5 0 980 . . 1040 1300 . . 1400 1300 . . 2 0 0 0 5530

* Ukupna masa Zemlje iznosi 5960 10" t. 8600 2800 1800 8800 7025 7200 8400 8400 . . . 8800 8580 10640 11340 2500 . . . 2650 7250 10400 . . . 10500 10500 . . . 10600 19250 Kapljevine (pri 15 C) benzin laki teki cilindarsko ulje katran iz kamenog ugljena smeeg ugljena katransko ulje iz kamenog ugljena smeeg ugljena laneno ulje morska voda nafta parafinsko ulje petrolej 680 . . . 720 < 760 930 1100 . . . 1200 8 5 0 . . . 910 1080 780...1040 940 1020...1030 7 0 0 . . . 1040 900...1020 7 6 0 . . . 860 plinsko ulje iz katrana 880 . .900 kamenog ugljena 1020 . . 1 0 8 0 nafte 860 . . 8 9 0 smeeg ugljena 880 . . 9 0 0 repiino ulje 911 . .918 ricinusovo ulje 959 . . 9 7 4 solna otopina (NaCl) - 10% 1071 terpentinsko ulje 860 ulje za loenje lako 890 . . 9 8 0 1020 . . 1 0 8 0 teko voda 999,13 99

2560 2750 2600 . . . 2900 8220 8900 . . . 8950 8300 . . . 8920 8800 . . . 9000 7500 . . . 10100 8730 . . . 8800 7400 . . . 8200 6480 6900 7000 . . . 7200 7850 7850 8100 . . . 9000

delta kovina duralumin elektron konstantan kositar - tekui - lijevani manganin mjed (mesing) monel kovina olovo - tekue - lijevano silumin sivi lijev srebro - lijevano - kovano zlato, lijevano

Gradiva zid od prirodnog kamena: granit, porfir mramor pjeenjak vapnenac - gust - porozan zid od umjetnog gradiva: obina opeka porozna puna opeka porozna uplja opeka uplja opeka buka: cement sadra 2600 2700 2400 2600 2200 1800 1100 1000 1450 2100 1200 vapno vapno-cement beton (od ljunka) drvo (prosueno) borovina brezo vina bukovina hrastovina javorovina jelovina lipovina smrekovina topolovina Sipke tvari briketi, ugljeni 750 . . . 1250 cement - rastresen 1200 . . . 1400 - nabijen 1900 . . . 2000 drvo u cjepanicama 3 3 0 . . . 520 koks 320 . . . 450 materijal za nasipavanje: ljunak - suh 1700 - vlaan 2000 1000 troska (ljaka) zemlja, pijesak, ilovaa - mokra 2100 - prirodno vlana 1800 - suha 1600 pijesak, ljevaoniki - rastresen 1200 - nabijen 1650 45 slama snijeg - svjee zapao 80 190 -mokar 200 . . . 800 cement grah, graak jeam, zob koks
100

1700 1900 2200 600 700 700 800 650 550 500 550 450 . . . ... ... ... ... . . . . . . . . . ... 700 800 800 900 750 600 600 600 500

Sila

STATIKA

Sila F (N) je uzrok promjeni gibanja i oblika tijela. Sila je vektor odreen veliinom, smjerom i hvatitem. Sila u ravnini F sila s hvatitem Fx, Fy komponente F=FX Fx Fcos a F = / Fj + Fy1 + y0) Vk

a kut to ga zatvara smjer sile F s osi r Fy Fy = F s i n a tan a = FyjFx

sol treset ugljen drveni - od meka drveta - od tvrda drveta ugljen, kameni - smei vapnenac vapno, gaeno - ivo zemlja ito, krumpir, voe brano, rastreseno jeam krumpir penica ra voe zob

1250 300 . . . 900 150 200 800 . . . 900 700 . . . 800 1400 1150 . . . 1250 1060 1600 . . . 2000 500 650 750 760 680 360 550

Sila u prostoru F sila s hvatitem ( x a , ya, z0) Fx, Fy, Fz komponente a, fi,y kutovi to ih zatvara sila F S osima x, y, z F=FX Fx = F c o s a F= ]/F} 4 Fy
2

+ Fy + Fz Fz = Fcos y + F}

Fy = Fcosfi

cos 2 a 4- cos 2 P + cos 2 y = 1 Sastavljanje dviju sila u ravnini Sile koje sastavljamo Kut meu silama Ukupna sila Grafiko rjeenje: paralelogram sila F,, F 2 komponente y R rezultanta

troki't sila

Analitiko rjeenje: R = F , + F 2 = \'RX2 + R/ 25 . . . 35 45 35 . . . 50 27 . . . 35 R = /F,2 Rx = F, + F2 cos y - F22 2 Fl F2

COS "/

Kutovi prirodnog pokosa 40 35 40 . . . 45 35 . . . 50 penica, ra ugljen, kameni - smei zemlja

Rx i Ry su projekcije rezultante R na osi ^ i y Ry = F2 sin y 101

Pri sastavljanju dviju paralelnih sila F, i F 2 dodajemo dvije jednake, ali suprotne sile +F' i F'.

o,. /f
iF

Statiki moment sile S t a t i k i m o m e n t s i l e M ( N m ) s obzirom na neku toku (pol 0) je umnoak sile F i njena kraka a (tj. okomite udaljenosti te toke od smjera sile F) M = Fa Po dogovoru moment je pozitivan ako njegovo djelovanje ima smisao suprotan smislu kazaljke na satu. Moment sile je vektor kojemu je smjer okomit na ravninu odreenu smjerom sile i kraka. Vektor momenta sile ima takav smisao da je moment, gledan u suprotnom smislu, pozitivan. Moment sile u ravnini Momenti komponenata sile F - M Moment sile F M = (Mx) + My = My Mx
x

Sastavljanje vie sila sa zajednikim

hvatitem

Grafiko rjeenje: poligon sila

Analitiko rjeenje

R = 2F,

Projekcija rezultante na os x(y) jednaka je zbroju projekcija svih komponenata na os x(y): n n Rx=JFix R, = lFiy R = + R1 t=l i l Hvatite rezultante je u hvatitu sila. Sastavljanje vie sila s razliitim hvatitima Grafiko rjeenje: verini poligon
\

= Fxy0 = Fyx0

Mr

Zbrajanje momenata s obzirom na istu toku (os) M = 2 Mi *R i i

Moment sile u prostoru (0 - po volji odabrani pol) Analitiko rjeenje R

=

2Fi

Momenti s obzirom na pojedine koordinatne osi x, y i z (vidi sliku: sile u prostoru - na str. 101): Mx = F2y0 Fyz0 ukupni moment My = Fxz0 F,x0 ,; ,, -M = yMx2 + My2 + Mz2 Mz = Fyx0 Fxy

Daljnje rjeavanje pomou projekcija kao u prijanjem primjeru. Rastavljanje sile F u vie komponenata (1, 2 i 3), koje se ne sijeku sve u istoj toki Grafiko rjeenje:

S p r e g s i l a (par sila) su dvije jednako velike, usporedne i suprotno usmjerene sile F i F s meusobnim razmakom a. Te se dvije sile ne mogu sastaviti u rezultantu. Moment sprega sila iznosi M = Fa
F

C. p. = Culmannov pravac spaja sjecite pravca djelovanja sile F i jednog od zadanih pravaca sa sjecitem ostalih dvaju pravaca. 102

Spreg sila moe se u istoj ili paralelnoj ravnini po volji premjetati ili zamijeniti drugim spregom sila koji ima isti moment. 103

Ravnotea sila Sile su u ravnotei ako kruto tijelo, na kojeg djeluju, ostaje u mirovanju (odn. ne mijenja stanje gibanja). Uvjeti ravnotee a) Rezultanta svih sila mora biti jednaka nuli
= i U = o i=i

Nosai Nosa na dva oslonca Reakcije u osloncima

A = FI

/ Xi

'- + F2

I x2

F l

F l

Stoga moraju biti i rezultante komponenata jednake nuli RX = IF,X = Q

R

i-1

iy

Pri grafikom rjeavanju poligon sila mora biti zatvoren (R = 0). b) Zbroj svih momenata mora biti jednak nuli

Zidni (okretni) nosa Reakcije u osloncima /

A* = B = F

= M, = 0 i-l

Zato moraju zbrojevi momenata s obzirom na pojedine koordinatne osi takoer biti jednaki nuli
Mrx
= 2 M, 1=1 M R =J.Miy "Ry

(C. p. = Culmannov pravac)

i-1

= 0

MRz 2 Miz
1-1

= 0

R e e t k a s t i n o s a (reetka) Reakcije u osloncima

A F = B =

U sila koje imaju isto hvatite nije potreban uvjet za momente. Stabilnost Tijelo je stabilno s obzirom na prevrtanje ako je 2 momenata stabilnosti > J momenata prevrtanja Pri tome raunamo sve momente s obzirom na brid prevrtanja. R e a k c i j e u o s l o n c i m a (smjer) Nepomini oslonac Pomini oslonac Njihajni oslonac

Cremonin plan sastavljen je od (zatvorenih) poligona sila koje djeluju u svakom voru, a nalaze se u ravnotei. Najprije odreujemo reakcije u osloncima A i B. Zatim crtamo plan tako da kod svih vorova uzimamo u obzir redoslijed sila kakav je na slici, pri emu treba usvojiti isti smisao promatranja (npr. AT).

-E 104

1+ vlano naprezanje\ [ tlano naprezanje / 105

Statika ueta Ue upeto na razmaku / s progibom /. Teina jedinice duljine P = A eg (N/m) A (ukupni) presjek ueta B gustoa materijala ueta g ubrzanje tee ( = 9 , 8 1 m/s 2 ). 1. M a l e n i progib y x 4f/l2 Duljina ueta 2s x I Progib fx pl2/HH Sile u uetu: komponente rezultanta 2. P r o i z v o l j n i p r o g i b Ue e poprimiti oblik lananice y = h/2- (e*'* + e"*"1) h
2

Teita likova 1. Trokut y = 2. Paralelogram. Teite je u sjecitu dijagonala. 3. Trapez

y

A NJ
a/2 a/2
bh bh

Ue e poprimiti (dovoljnom tonou) oblik parabole x2 5. Kruni isjeak Teina ueta G x pl Prikloni kut tan a 4 / / / V * pl/2 H x pl2/$f S x plji .}/(lffJ+~\6

o =

h 3

a + 2b a + b a/2 a/i

4. Pravilni viekut i krug. Teite je u sreditu.

2 sina y = -r 3 a a = = 90 2 yo y = ya -

a(rad) 4r^
377 ~

0,4244 r as 0,6002 r 0,6366 r

h = H/p x l2/8f G = 2ps tan a = s/h

Duljina ueta 2s = 2 ( / / + 2fh Teina ueta Progib / = A / 2 . ( e " 2 A + e-" 2 *) h Prikloni kut Sile u uetu: komponente V = ps H = ph rezultanta S = p(f + h) TEITA Teita linija

a = - = 45 4 a = _ = 30 6 6. Kruni odsjeak 2 3 2
y

4]/2
3u

2r ^ n

sin 3 a a sin a cos a R3 r 3 sina ' T~

a(rad)

1. Duina. Teite je na polovici duine. 2. Obod trokuta h 2 b +c a + b+c

7. Isjeak krunog vijenca

=

SLi

= -

a(rad)

3 '

3. Kruni luk s polumjerom r i kutom a

sina a

a(rad)

8. Sastavljeni lik Pojedine povrine A, koordinate teita

x

a = tt/2 = 90' ai = n/4 = 45 a = 7T/6 = 30 106

y = 2rjn x 0,6366 r y0 = 2r/n.fi y0 = 3r/nx x 0,9003r 0,9549r

o = 2 (AiX,)jA
i=J

i-i

>0 = 2 (A(y,)/A 107

TRENJE 1. Kocka i prizma. Teite je u sreditu. 2. Piramida i stoac Trenje je otpor pri klizanju dvaju tijela koja se dodiruju plohama. Sila trenja F t ovisi o hrapavosti i materijalu kliznih ploha, sredstvu za podmazivanje i o okomitoj (normalnoj) sili F n , kojom jedna ploha tlai drugu. 1. T r e n j e mirovanja F, = F Ma koeficijent trenja mirovanja

yo = 4 3. Kugla. Teite je u sreditu. 4. Polukugla 3 yo = -r

Sila trenja 2. T r e n j e gibanja

Sila trenja 3. K o e f i c i j e n t i Parovi materijala elik na elik elik na lijev, eljezo ili broncu kovina na drvo drvo na drvo koa na kovinu koa na lijevano eljezo

Ft = ft F trenja

H koeficijent trenja gibanja

5. Kuglin odsjeak (kalota) 3 (2 r h)1 y o: 4 (3r H) 6. Kuglin isjeak

fo
suho 0,12 . . 0,30 0,19. .0,20 0,50. .0,65 0,40 . .0,65 0,60 0,56 podmazano 0,10 0,10 0,10 0,16. . .0,20 0,20 suho 0,10 0,18 0,20 . . . 0,50 0,20 . . . 0.40 0,22 0,28

f
podmazano 0,01 . . 0,05 0,01 . .0,05 0,02. . 0,10 0,04. .0,16 0,12 0,12

y0=
7. Kuglina zona >0 =

(2 r - A )

3 (a4 6 4 ) 6 h(a
2

+ b1) + 2 h> (2r hb)

Koeficijent trenja /i za gumeni kota na dobroj cesti (asfalt, beton): suho: 0,5 . . . 0,65; vlano: 0,2 . . . 0,35; snijeg: 0,1 . . . 0.5; led: 0,05 . . . 0,15 4. T r e n j e tijela na kosini

a = ]/ha(2r-Jo
Sastavljeno tijelo Pojedini volumeni K, koordinate teita Xo = i(KXi)/V

b=

Sila okomita na podlogu F = G cos a F0 = G sin a Tijelo miruje zbog trenja u svakom poloaju kosine ako je i=i .F, > F 0 Mtt = tan a tang = ft o Po k
ut

G teina

Sila u smjeru podloge (niz kosinu)

i= 1

yo = 2(v<y,)lv i- I = i- 1 liV^IV

F, = Ut>F = fi0G cos a trenja mirovanja

Kut trenja t a n g 0 = Mo

e k u t trenja gibanja 109

5. T r e n j e

u klinastom utoru

pri djelovanju sile F na klin F = 2 F sin a

8. T r e n j e k o t r l j a n j a Kota (kolut, kugla, valjak), optereen silom (npr. teinom G), kotrlja se po ravnoj podlozi zbog sile kotrljanja F koja na nj djeluje odnosno zbog momenta kotrljanja M. Hvatite (prema sreditu kola uperene) sile otpora R pomaknuto je za krak / pred kotaem. Komponete sile otpora R: R = G Rt = F Trenje kotrljanja: / / r = Rt/R = FjG Sila kotrljanja i moment: F = fjr . G M = fG Kotrljanje poinje samo pri nagibu podloge tan a > f/r. Pri kotrljanju zbog momenta kotrljanja M mora biti koeficijent trenja izmeu kotaa i podloge (tranice, ceste) ft > f/r. Krak momenta kotrljanja f. kaljena elina tijela (kugle, valjci) na elinoj podlozi (kotrljajui leaji) f ~ 0,01 mm elik, elini lijev ili sivi lijev na eliku (vozila na tranicama) f == 0,5 mm drvo na drvetu / = 5,0 mm Trenje kotrljanja / / r za gumene kotae na cesti (automobili): asfalt s; 0,01; beton as 0,015; makadam s; 0,03; pijesak do 0,3. 9. K o l u t n o o b o d n o trenje Trenje ueta ili trake na obodu koluta Obuhvatni kut a (rad) = 180/71. a a) Trenje na unici = FF0 F> F 0 = F(e"' l)/e"s Najvea obodna tarna sila Najvei obodni tami moment Mlm a, = Ftmax r = Fr(e" l)/e"S b) Trenje na zavornom kolutu Tarna sila Ft = F F0 = F0(e"s 1) Tarni moment Mi = Ftr = F 0 r ( e s 1) 111 F> F 0

Trenje mirovanja F, =
fiu2F

= -&-F=^'F sin a

Koeficijent trenja klina /V = fi(/sin a 6. Trenje vijka a) Vijak s p l o s n a t i m navojem Srednji polumjer Kut uspona a Koeficijent trenja rm = tan ^
+

p 2rmJt

tan p = p

Djelovanje vijka nasuprot sili optereenja Q\ Sila gibanja bez trenja F0 = Q tan a Sila gibanja s trenjem F = Q tan (a + p) = Q Korisnost Sila samokonosti tj = FujF = tan a/tan (a + p) F = Q tan (a - p 0 ) P + 2 r m Ttfi 2rm Ti - n P

Uvjet samokonosti vijka a "i g0. b) Vijak s t r a p e z n i m navojem d Koeficijent trenja n' = ji/cos (P/2) Sav ostali proraun trenja isti je kao i za vijak s plosnim navojem. 7. Trenje u k l i z n o m l e a j u u kojem djeluje sila F na povrinu A Specifini pritisak p = F/A Moment trenja: za radijalni leaj promjera d (polumjera r) i duljine / M = fxr F M = 2/3 fipn(r3 1 10 p = F/ld - rn}) p = F/jt(r2 - r2) za aksijalni leaj s polumjerom rukavca r i polumjerom otvora u leaju r0

VRSTOA Naprezanja Pri deformacijama nastaju u materijalu naprezanja koja djeluju suprotno uzroku deformacija: - normalne sile F n djeluju okomito na promatrani presjek 5, i uzrokuju normalna naprezanja a o=FJS - tangencijalne sile F, djeluju u presjeku S samom i uzrokuju tangencijalna naprezanja r r = Ft/S a) N o r m a l n a n a p r e z a n j a a uzrokuju produljenje ili skraenje materijala (npr. kod vlaka ili tlaka). Pri tom se pojavljuje aps. produljenje aps. suzenje t = Arf/rfo d a prvobitna duljina odnosno promjer epruvete (bez naprezanja), d duljina i promjer epruvete pri naprezanju a. ejeq = m za kovine za sivi lijev Poissonov broj n = l/m m = 3 . 4 (za elik: 10/3) m = 5 ... 9 A/ = / / 0 A drel. produljenje rel. suenje e = A///J

b) T a n g e n c i j a l n a n a p r e z a n j a r uzrok su klizanju materijala (npr. kod smicanja). Pri tom se javlja tangencijalna deformacija y. Slino Hookeovu zakonu vrijedi za podruje u kojem je tangencijalno naprezanje r linearno proporcionalno klizanje (deformaciji y) Y= flT P - koeficijent smicanja x = yG G = 1//8 - modul smicanja Deformacijski rad W = ry/2. Odnos izmeu modula elastinosti E i modula smicanja G G = Em!2(m + 1) = El 2(1 + n) (Za elik je m = 10/3 pa je G = 0,385 . ) Geometrijske karakteristike presjeka S t a t i k i m o m e n t p l o h e s obzirom n a neku os jest suma umnoaka elementarnih povrSina te plohe i udaljenosti njihovih teita od izabrane osi Mx = ! yd5 = X y.s< a jednak je umnoku povrine S i udaljenosti ya njena teita T od osi x Mx = y0S Statiki moment plohe s obzirom na os kroz teite je nula. Moment tromosti plohe

H o o k e o v zakon vrijedi ako je rastezanje linearno proporcionalno naprezanju e = aa a koeficijent rastezanja a = eE E = l / a modul elastinosti Hookeov zakon vrijedi (do granice linearne proporcionalnosti) za elik, a praktino i za bakar aluminij i drvo. Deformacijski rad W = azj2. Potencijalni zakon (ustanovljen na temelju preciznih mjerenja) e = a a a " vrijedi osobito za sivi lijev, gdje je ao as l/E, dok je n = 1,08 za vlak a n = 1,04 za tlak. Za neke druge materijale je npr. n > 1 za lijevani cink, granit, beton ( = 1,14 . .. 1,16) n < 1 za kou (n = 0,7), uad od konoplje itd. Modul elastinosti E ( N / m m 2 ) elik 210000 elini lijev 200000 nodularni lijev as 180000 sivi lijev as 100030 karbidni tvrdi metali as 580000 112 Al i Al-slitine Mg i Mg-slitine bakar mjed drvo 70000 39000 125 000 as 90000 as 10000 as as

Aksijalni moment plohe je suma umnoaka elementarnih povrina i kvadrata udaljenosti njihovih teita od izabrane osi, npr. od osi x ili y: / , = J y 2 d5 = 2 > , 2 5, Polumjer tromosti i = Vi ly = J x2 d5 = X>, 2 S,

Polarni moment tromosti plohe je suma umnoaka elementarnih povrina i kvadrata udaljenosti njihovih teita od izabranog pola (0) /p = J Pri tom vrijedi Steinerovo q - x
2 2 e 2

d s = ^ ft 2 *, i /p = lx + Iy

+ y

Moment tromosti plohe uvijek je pozitivan. pravilo Aksijalni moment tromosti plohe s obzirom na os koja je paralelna s osi kroz teite iznosi / = /, + a2S
9 Strojarski prirunik

1 13

Vlak i tlak Optereenje F, koje zamiljamo da je jednoliko raspodijeljeno po presjeku S, uzrokuje naprezanje c F | ' kod vlaka +o = 5 - 0 _F 5 Deformacija kod vlaka (tlaka) - produljenje (skraenje) kod tlaka Al = al/E T e m p e r a t u r n a n a p r e z a n j a o T pojavljuju s e pri zagrijavnju ili ohlaivanju vrsto upeta predmeta Oj cE = E Al/l0 Al je linearno temperaturno produljenje (skraenje) (v. str. 157) Al = aTlAT gdje su: /0 - prvobitna duljina, AT - temperaturna razlika, aT - linearni koeficijent temperaturnog rastezanja ( K _ 1 ) (v. str. 158 i 159). o1 = EaT AT Slika optereenja

Momenti Moment savijanja Mm,. Fl

i progibi nosaa Progib a u O a F 7 ' 3 F El F 48 a2b2 3/ l+b-f/l 36 ' n '48)75 p

na mjestu

A (jc = 0)

Fl 4

C (x = 1/2)

Fab l

El

_ + bi b 3a

* =

6
3a

za a > b

3 Fl 16 Fl A B C Ql 2 Ql * i

f El

Temperaturna naprezanja ne zavise od dimenzija predmeta i mogu biti katkada vrlo velika. Savijanje Moment savijanja M uzrokuje naprezanje o, koje zamiljamo raspodijeljeno po presjeku razmjerno prema udaljenosti od neutralne osi n. Neutralna os prolazi kroz teite promatranog presjeka (na si.: kroz toku 0). Maksimalno naprezanje na savijanje om3ks pojavljuje se u toki koja je najudaljenija od M neutralne osi (za et, e2), i iznosi r + m a x = Me,// tfmaks f Ako je presjek simetrian s obzirom na n (ei = e2 = e), vrijedi <7max = Meti = Ml W I - moment tromosti presjeka S s obzirom na n W - moment otpora presjeka W = Ile Progib nosaa f slijedi iz diferencijalne jednadbe elastine linije y" = -MIE1 M m , / , /, W za najee sluajeve dani su na str. 115 i 116. 1 14
'/ Il2 IC BV"
C 8 K

j/
C (x = 1/2)

[3 ' '92 A (jc = 0)

JK.77

El Q El Ql El Q[ 12 A B Q El

8 5/3 384

C (* = 1/2)

mSm 1

185 /3 384

x =0,4215/

C ( * = //2) 115

Momenti tromosti Ix i momenti otpora W, Presjek ah3 12 a4 12 bh3 36

5 /3.r4 = 16 = 0,5413 r4

Smik (Odrez) WY ah2 6 Poprena sila F, koja djeluje u samom presjeku, a zamiljamo je jednoliko raspodijeljenom po presjeku S, uzrokuje naprezanja na smik r s = F/S Naprezanja na smik uvijek su vezana s naprezanjem na savijanje. U kratkih svornjaka i zakovica moemo naprezanje na savijanje zanemariti i izvriti proraun samo na smik. Meutim, im se smicanju pridrui i moment savijanja, naprezanja na smik se raspodijele po presjeku nejednoliko. Zbog toga se pojavljuje najvee naprezanje na smik: kod pravokutnog presjeka kod okruglog presjeka kod okruglog prstena s tankom stijenkom r s m a x = (3/2) F/S smax = (4/3) F/S

bh2 24 r3

r s m a x = 2 F/S

Torzija (Uvijanje) Moment torzije T

71 d4 64 32

r = Fa uzrokuje torziono naprezanje koje zamiljamo jednoliko razdijeljeno po presjeku i razmjerno prema udaljenosti od teita. Najvee torziono naprezanje pojavljuje se u toki najudaljenijoj od teita (r) W D4 d4 = i.T/Iv)r = T/Wv

0,0238 d1 = 0,006 86 d4 7 T
n

D4 d4 D

64

(D4 d4)

32

/p - polarni moment tromosti presjeka W p - polarni moment otpora presjeka P = V' 3 3 / p = Jirf 4 /32 = 0,1 rf 4 W f = jirf /16 < 0,2 d <p(rad)
W

Za tanke stijenke s = (D - d)l2 r = (D + d)/2

as u s r

<s nsr
2

Za kruni presjek je npr. Kut torzije <p

iab 4

i ai 4

<p = Tl/GIp Kut torzije sveden na jedinicu duljine

Momente tromosti i momente otpora za standardne eline profile vidi u poglavlju: Oblici kovinskih poluproizvoda (str. 426 do 430). 116

= r/G/p d(rad/m) Polarni momenti otpora i kutovi torzije svedeni na jedinicu duljine sabrani su za najvanije presjeke na str. 118. 117

Polarni momenti otpora i kutovi torzije Presjek Polarni moment otpora Wv Kut torzije na jedinicu duljine 5 (rad/m)

Optereenje i progib opruga a - normalno naprezanje r - tangencijalno naprezanje F- optereenje f - progib F = bh2 6 4/ ' F = E1 ji_bfr_ 61 4/< G 21 2 3h 3

16

d3

32 ud*

T G

Jh1

111 ih

71 >4 rf 4 16 Za tanke stijenke s = (D d)j 2 r = (D + d)/2 D

32 7t(>4 rf4)

2 71 sr1

1 2tt sr3
1 2

n - broj lamela n 1 2 3 4 5 10 y> 1,000 1,160 1,234 1,283 1,315 1,390 1,500 G F= T G bh2 F
= ~ET

ab1

1 7r

a + b a3b3

/=
=

, 2

0,208 a3

7,11 a4

T G

12 = E TJF

o E

(rad) <P ji 16 64r d4

3

''

ab

1 c^ab 0,630 n 0,65 1 + n3

3

T G

F=

d3 r

' F G

c2 1 / c, = - 1 3\ c2 = 1 '

32/r2 Jtrf 4 X G

F G

,052 0,052 \ n
5

2/r 4 Jt nr2 x rf d G n - broj zavoja opruge I - duljina ice opruge

(Te jednadbe vrijede samo ako je promjer ice vrlo malen prema promjeru opruge!)

118

Izvijanje Najmanja sila pri kojoj se pojavljuje izvijanje je s i l a i z v i j a nj a Ft. Djelovanje te sile na nosa presjeka S uzrokuje u njemu n a p r e z a n j e i z v i j a n j a t\ <\ H. S Sila izvijanja F^ i naprezanje izvijanja c\ ovise o v i t k o s t i A
/

T e t m a j e r o v e jednadbe za naprezanje r\ pri neelastinom izvijanju kojima se sluimo pri gradnji strojeva: Materijal sivi lijev elini lijev elik: - mekan - tvrd - CrNi drvo E N/mm 2 100000 200000 210000 210000 210000 10000 F = N/mm 2 7 7 6 - 12,0 X + 0,053 A2 303 - 1,29 A 310 - 1,14 A 335 - 0,62 A 470 - 2,30 A 29,3 - 0,194 A ft QkS v = 8 . v = 6 . Vitkost X A < 80 A < 112 A A A A < 105 < 89 < 86 < 100

gdje znae: l a - slobodnu duljinu izvijanja, / - polumjer tromosti Slobodna duljina izvijanja l a za razliite sluajeve optereenja na izvijanje iznosi:

Doputeno optereenje

Faktor sigurnosti v iznosi: za manje strojeve za vee strojeve

. 10,

P o s t u p a k a) upotrebljavamo za eline i drvene konstrukcije. Naprezanje u nosau odreujemo izrazom F ~~=

= V/min/< f\ gdje je S presjek nosaa, a / m j njegov najmanji aksijalni moment tromosti. E u 1 e r o v a jednadba za elastino izvijanje
r

gdje su: S - presjek nosaa, F - tlana sila kojom je optereen, a- naprezanje (normalno), a - koeficijent izvijanja ovisan o vitkosti A i materijalu nosaa. Koeficijenti za elik A 360 510 A 360
510

izvijanja) N/mm 2 (o)36-,) i 510 N/mm 2 (o) 5 1 1 ): 30 40 50 70 80 60 1,08 1,14 1,21 1,30 1,41 1,55 1,11 1,19 1,28 1,41 1,58 1,79 130 140 160 180 200 220 2,85 3,31 4,32 5,47 6,75 8,17 4,28 4,96 6,48 8,21 10,13 12,26 20 1,05 20 1,03 30 1,11 30 1,08 40 1,22 40 1,14 50 1,39 60 1,42 60 1,67 80 2,07 70 2,21 100 3,22 90 1,71 2,05 240 9,73 14,59 100 1,90 2,53 250 10,55 15,83 100 5,45

It

Elmin

Odatle slijedi naprezanje a k za elastino izvijanje ft F (\= - k - -X ^ E IT' 5 /o S

min _

Te dvije jednadbe vrijede samo za elastino tlano podruje, tj. kod elika za vitkost A > 105. Stvarnu silu F kojom moemo opteretiti nosa odreujemo pomou faktora sigurnosti v p F = v Faktor sigurnosti v iznosi: za sivi lijev v = 8, za elik v = 5, za drvo v = 6 . . . 12. 120

_2 E

t'f

t-/,

vrstoe 360 20 0 1,00 1,04 1,00 1,06 110 120 2,11 2,43 3,06 3,65 10 1,01 10 1,01

za sivi lijev A 0 Cl) 1,00 za drvo A 0 Cl) 1,00

90 80 3,50 4,43

120 140 150 4,64 6,31 7,25 121

Sloena optereenja savijanje Nosa optereen na vlak silom F koja djeluje na nj ekscentrino na udaljenosti a od osi nosaa dodatno je optereen momentom M = Fa. Naprezanje zbog vlaka o = F/S Najvee naprezanje zbog savijanja +a, = M e , / / = FaeJI Oj = MerfI = Fae2/I Najvea ukupna naprezanja o r ] = o + o, = F/S + Fae,/I or2 = o - o2 = F/S - Fae2/I b) Tlak savijanje Tlana sila F koja djeluje na nosa u udaljenosti a od osi nosaa uzrokuje optereenje na tlak i dodatno optereenje momentom M = Fa. Naprezanja zbog tlaka o = F/S Naprezanje zbog savijanja = M e , / / = Fae-,/1 -o2 = -Me2/l = -Fae2/I Najvea ukupna naprezanja arl = a + Oi = F/S + Fae\/1 oT 2 = o o2 = F/S Fae2/I Nosae koji su razmjerno vitki (velike duljine s obzirom na presjek) treba proraunati i na izvijanje. * to se hvatite sile F vie udaljuje od osi nosaa, dakle to se udaljenost a poveava, to se vie smanjuju tlana naprezanja u rubu nosaa koji je nasuprot hvatitu sile F. Ta tlana naprezanja poprimaju konanu vrijednost jednaku nuli kad a naraste do vrijednosti a = //Se,. Povea li se udaljenost a iznad te vrijednosti, u suprotnom rubu nosaa pojavit e se vlana naprezanja. Sama tlana naprezanja (npr. kod materijala koji ne podnose vlana naprezanja) dobivamo ako sila djeluje na povrini j e z g r e presjeka koja je omeena polumjerom jezgre r r = I/Se, Polumjer jezgre r iznosi za razliite nosae: za kvadratni (sa stranicom h) - u smjeru stranice r = h/6 u smjeru dijagonale r = 0,1179 h za okrugli (s promjerom d) r = d/S za prstenasti (s promjerima d i D) r = D/8 [1 + (d/D) 2 ] 122

c)

Smik

torzija

Silu F k o j a djeluje na obodu epa promjera d moemo zamijeniti silom koja djeluje u sreditu epa i momentom para sila T = Fr = Fd/2. Sila kroz sredite uzrokuje naprezanje na smik r s ^ rs = (4/3) F/S = (16/3) F/nd2 Okretni moment dviju sila uzrokuje tangencijalno naprezanje r, r, = 16 T/ud1 = 8 FJtz d1

Najvee ukupno naprezanje iznosi W =i

s

fi,

= (16/3) F/nd1

+ 8 F/ud1

= 40F/3n:rf2

d) S a v i j a n j e i t o r z i j a Presjek nosaa je optereen istovremeno momentom savijanja M i okretnim momentom T. U okruglog presjeka (ili krunog vijenca) pojavljuju se najvee vrijednosti normalnog naprezanja a i tangencijalnog naprezanja r na rubu na istom mjestu. Okrugli presjek ima moment otpora polarni moment otpora Kruni vijenac ima moment otpora polarni moment otpora W = (TC/32) ( D 4 rf4)/ W v = (tt/1 6) ( D 4 rf 4 )/ = 2 W a = MjW r = T/lVp W =TT<Z3/32 Wv = TUD3/l6 = 2 W

'//////

Pojedinana naprezanja iznose normalna naprezanja zbog savijanja tangencijalna naprezanja zbog torzije U k u p n a su naprezanja tfman = i MjW gdje vrijedi po Bachu po Huberu (i dr.) p o Mohru 4 = 0,35 + 0 , 6 5 / 1 V (Oo TjM)2 i = \' I -,- 0,75 ( a 0 TjMf { = /T+ ^TjMf oo = < J d o p / l , 3 r d o p oo = <x d o p /l,73 r d o p ao = a ^ / 2 r d o p 7/2 W

U svim je sluajevima o d o p doputeno normalno naprezanje, a r d o p je doputeno tangencijalno naprezanje (vidi str. 532). 123

DINAMIKA D i n a m i k a je nauka o gibanju tijela. S obzirom na sile koje se javljaju pri gibanju, razlikujemo kinematiku, koja prouava gibanje tijela bez obzira na sile koje na nj djeluju, i kinetiku, koja prouava utjecaj djelovanja sila na gibanje tijela. Kinematika a) Pravocrtno gibanje materijalne toke Oznake: put poetni put vrijeme brzina poetna brzina ubrzanje V = l'o a = ds dr du dr

b) Krivocrtno gibanje materijalne toke Svako je krivocrtno gibanje ubrzano, jer se mijenja smjer brzine. Ubrzanje je uvijek usmjereno prema konkavnoj strani putanje. (Smjer ubrzanja ne podudara se sa smjerom brzine.) K o s i h i t a c ( u zrakopraznom prostoru) Poetna brzina ti u pod kutom a x = v0t cos a vx = v0 cos a Visina hica Domet hica y = ; 0 / s i n a gt1)2 vy =
CQ

sin a gt t h = ti 0 sin a j g A m a x = K 0 2 /2g pri a = 90 / m a x = v02/g pri a = 45 1/2

Trajanje uspona (vy = 0)

ds v = v0 = = konst (a = 0) dr Za s 0 = 0: 5 = S 0 -R Vt S = vt t =(s s 0 )/v t = s/r v = (s s0)/t v = s/t Jednoliko Ubrzanje + a i ubrzano gibanje a = dr dr d .s dr2
2

h = va1j2g s i n 2 a l = v02/g sin 2

c) Kruno gibanje Oznake: kut <p (rad) vrijeme r kutna brzina <o = Aip dt do> dr <p =

= konst

kutno ubrzanje e =

Jednoliko

kruno

gibanje

Trajanje 1 okretaja (period vrtnje) Kruna frekvencija Usporenje a Brzina vrtnje Obodna brzina (na polumjeru r) d) Harmonijsko titranje

dtp = = konst At T = 2tt/O> / = i/r n = o>/2n

(s- 1 ) (okr./s)

u = rw = 2 rnn

Harmonijsko titranje je pravocrtno gibanje amo-tamo pri kojem je ubrzanje razmjerno putu. i = i0 + ( + o)'/ 2 5 = 5 0 + (" 2 o 2 )/2 a s = s0 + v0t + at1! 2 v = vq + at Primjer slobodni pad Za s0 = 0. "o = 0 : s = u r/2 s = " l2a i = at1/2 v = at ubrzanje a=g = 9 , 8 1 m / s 2 dubina i =-- h t = v/g = }/2 h/g Otklon x = r sin q> r amplituda ^ (rad) = tat x = r sin cot Period (trajanje titraja) Frekvencija Brzina Ubrzanje / T = 2tc/O> = 1/7= co/2n v = r co cos cot a = ro> 2 sino>r = 125 (co = konst)

v =gt = l 2gh 124

Kinetika a) N e v v t o n o v z a k o n (osnovni zakon dinamike) Sila F je jednaka umnoku mase m i ubrzanja a F = ma Ako su vektori sile i ubrzanja istog smjera, vrijedi F = ma. Suma komponenta (Flx, Fiy, Flz) sile F, koja djeluje na masu m proporcionalna je s komponentama ubrzanja (ax, ay, az) T.Fix = ma, Y.Fiy =
m a

d) S n a g a P je rad obavljen u jedinici vremena t P = dlV dt d = Fv = F dt F = _ d< dt

U isto usmjerenih vektora F, v i s i pri konstantnoj snazi P vrijedi P = (f/r P = Fv P =Tw= Tlnn e) K o r i s n o s t Korisnost nekog procesa, stroja ili ureaja jest omjer izmeu korisno dobivene energije W (snage P) i utroene energije lVa (snage P0) 1 = WjWa = P/P0 < 1 f) K i n e t i k a e n e r g i j a (f k je energija mase u gibanju. Pri pravocrtnom gibanju izraavamo kinetiku energiju masom m i brzinom v , fVk = m v2j2 Pri krunom gibanju izraavamo kinetiku energiju momentom tromosti mase J (vidi str. 129) i kutnom brzinom u> Wk = J(o2/2 Za promjenu kinetike energije od potreban je rad Zamanjak WQ = mv02/2 + J(o02/2 na Wk = fflc!/2 + Jro2/2

TFiz

m a

Izraz (- ma) nazivamo silom tromosti. Mehaniki je sustav u dinamikoj ravnotei ako je suma svih vanjskih sila koje na nj djeluju i svih sila tromosti sustava jednaka nuli (D'Alembertov princip) = 0 b) Z a k r e t n i m o m e n t Obodna sila F = T/r T sile F na kraku r T = Fr

c) R a d (C sile F na putu i ili zakretnog momenta T pri zakretu za kut <p (rad) ili snage P u vremenu t iznosi f U

W = m (u2 v02)/2 + J(a>2 w02)/2

W = J Fds = f Fvdi F = konst W = Fs

W = f Td<p = { Tiodl T= konst W = Tip

Kad su vektori F, v i s istog smjera vrijedi: Rad pomaka

Nejednoliki zakretni moment T pogonskog stroja, koji se mijenja za vrijeme jednog okretaja (2n), poveava kutnu brzinu zamanjaka do a ) m a , (u toki 1) i smanjuje je do a> m j n (u toki 2). Prosjena kutna brzina Stupanj nejednolikosti a > m e d = (e.) m a x + o ) m i n ) / 2 <5 = (tom^ wmi)j(omca
2

* "

Wa

F = F0 = konst W = j Fds = F(s - s0) Elastini deformacijski rad F = ks k - konstanta elastinosti opruge W = Fds
=

Primljeni odnosno predani rad zamanjaka, koji ima moment tromosti mase J i prosjenu brzinu vrtnje n, iznosi W = Jito^2 <u mi 2 )/2 = /<u m e d 2 <5 = J 47T 2 n med <5 g) P o t e n c i j a l n a e n e r g i j a W v je energija poloaja (stanja). Tijelo masem, tj. teine G = mg, ima, s obzirom na neku ravninu, iznad koje se nalazi na visini h, potencijalnu energiju (energiju poloaja) Wv = mgh = Gh Osim toga primjera, potencijalna se energija pojavljuje i kao energija napete opruge ili komprimiranog plina, kao toplinska ili kemijska energija itd. 127

F + Fu (s - s 0 ) 2

126

h) I m p u l s s i l e F d r izraava djelovanje sile F u vremenu r, a jednak j e promjeni k o l i i n e g i b a n j a m v Fdt gdje je v 0 poetna brzina. Za F = konst vrijedi F / = m(t> t>0) Ako su vektori F i v istoga smjera, bit e Fl = m(v u0)
*

Momenti tromosti mase tijela (gustoe

g)

= mdv

Valjak

("Fdr = m (t> t>o) uplji valjak

J, = - m r 2 = d 4 h g 2 32 m = d2iz/4 hg / = i m(R2 + r2) = (D* d") h g 2 32 m = (D2 d2) n/4 hg

tankih stijena dm = (D + d)/2 i =(D d)j 2

Jz

Za sustav materijalnih toaka vrijedi 2

F

i = "o 2

st mrm2 = dm3shg 4 m as dmnshg

2 1 mr2 = J 5 d'g 60 m = k/6 d3g

gdje je a 0 ubrzanje teita. Teite sustava materijalnih toaka giba se kao da je u njemu zdruena sva masa sustava sa svim vanjskim silama koje na nj djeluju. Nema li vanjskih sila (odnosno ako su u meusobnoj ravnotei pa je njihova rezultanta jednaka nuli), vrijedi ^m^, = 0 2 m,t>, = konst i) M o m e n t i m p u l s a Tdt je moment koliine gibanja m r s obzirom na neku toku (pol) ili os Td t = rmdv - Jdm

Kugla
2r

, J, =

(os z kroz sredite)

uplja kugla D = 2R d =2r Jz~

2 R5 - = (D5 d5) g J, = - m 3 60 5 Ri m = Til6.(D3 d3)e 2 n - mrm2 = dm4 sg 3 6 m nrfm2ie m^R2 +

3

tankih stijena dm = (D + d)/2 s =(D d)/2 SS

J Tdt = rm(v v0) = J(a> cu0) gdje su: r okomita udaljenost toke (osi) od smjera vektora brzine v, J moment tromosti mase s obzirom na toku (os), w kutna brzina. Moment impulsa je vektor koji je okomit na ravninu vektora v i r. Pri rotaciji sustava materijalnih toaka oko neke osi vrijedi
J Tdt = j F r d r = 2 (#<i,u,-) 2 (rimiv,o) = J(<o a>0) Moment tromosti mase aksijalni (s obzirom na os v) Jx = Jr^dm rx2 = y1 4- z2 r2 = x2 + y2 + z2 J J = mD2/4 i2 = 47 polarni (s obzirom na pol) J = J^drn Polumjer tromosti i Zamani moment mD2 i = [/i/n i = DJ2

Prsten

r 2 j = 2n2Rr2^R2 +

/"2j(

m as 2 n 2 R r 2 g / = i. m(a2 + 6 2 ) = abh(a2 + h1) g 12 12 m = abhg

Steinerovo pravilo

Ja = J, + me2

moment tromosti tijela s obzirom na os kroz teite tijela J a moment tromosti tijela s obzirom na os koja je paralelna s osi kroz teite i od nje udaljena za e
10 - Strojarski prirunik

128

129

Centrifugalna sila F c mase m, koja rotira obodnom brzinom u odnosno kutnom brzinom to na polumjeru r 0 (udaljenost teita tijela od osi rotacije) iznosi rc = m idr{) m rtl or Dinamika ravnotea Osovina je u dinamikoj ravnotei ako na nju ne djeluju nikakve centrifugalne sile ili se utjecaji tih sila meusobno ponitavaju (slobodna osovina). Uvjeti dinamike ravnotee su: ^mrsina 0 ^mrcos = 0 ^mr/sina = 0 ^mr/cos = 0 Sudar je dodir dvaju tijela koji se zbiva u vrlo kratkom vremenu razmjerno velikim silama. Centralni sudar Mase m, i m2 koje se giblju po istom pravcu sudaraju se brzinama (prije sudara) v, odn. v2. Brzine masa m, i m 2 nakon sudara /i w ^ rtlj v, - (1 + )(u, - v2) U2 = V2 + (1 + )(t'i f:) Koeficient sudara = ( , - i)/(l'i - fi) Zbog gubitaka je (zvuk, deformacija, toplina) 0 < < 1: materijal obaju tijela staklo 0,95 elik 0 , 6 . . . 0,95 slonovaa 0,9 pluto 0,55 drvo 0,5

Titranje 1. Slobodno neprigueno titranje Giba li se materijalna toka periodino s frekvencijom / tako, da je sila F koja na nju djeluje razmjerna razmaku y od sredinjeg poloaja, a suprotna po smjeru, bit e gibanje harmonijsko F = cy c - konstanta opruge

Vlastita frekvencija / nepriguenoga harmonijskoga titranja / = 1/2 Jt Vhn Iz diferencijalne jednadbe nepriguenoga harmonijskoga titranja m(d2yldt2) + cy = 0 proizlazi rjeenje: - put y = ym s ' n ("A)' + f) ym - amplituda - brzina v = vm cos (a>t + <p) lt>m| = wym - ubrzanje a = -am sin (ai 0 t + <p) la m l = vrym gdje znae: t vrijeme <p faznu konstantu cuo = 2Kf - kruna frekvencija vlastitog titranja a),] = Vc/m aij, = V/T - pri obinom titranju - pn krunom titranju T = \lf = 2ji/&>(,

Period (vrijeme njihaja) 2. Prigueno slobodno titranje

Djeluje li na materijalnu toku to titra otpor R koji je razmjeran brzini, ali suprotan po smjeru, bit e titranje prigueno R = -k(dyldt) k = konstanta priguivanja

(f u eliku raste s tvrdoom) = 0 potpuno plastian sudar u, = u 2 ( m + m;jh)/(ffl] -f m2)

Za prigueno titranje vrijedi diferencijalna jednadba m(d2yldt2) + k(dyldt) + cy = 0 Uvoenjem izraza . X = k/2m = vj() dobivamo rjeenje diferencijalne jednadbe y = y0esin (a> t + <p) gdje je kruna frekvencija priguenoga titranja to = V(c/m) - A = cU|)Vl v2 v = 0 neprigueno njihanje v < 1 periodiko prigueno titranje Pri aperiodinom gibanju (v > 1) nema titranja pa se put y postupno pribliava nuli. 131 v = kl2\cm

= 1 potpuno elastian sudar = U] - 2(i>, - ih)mJ((ii| + m 2 ) u2 = v: + 2(i>, - v2)mj(m, + m2) Gubitak energije pri sudaru W = (1 130 - u 2 ) 2 m , m 2 / 2 ( m | + m2)

3. Prisilno titranje Na materijalnu toku koja titra djeluje osim otpora R j o i vanjska
s i l a / ?

HIDROMEHANIKA Zakone hidromehanike primjenjujemo za fluide (tekuine u irem smislu), tj. na sve kapljevine (tekuine u uem smislu) i na plinove do granice do koje ih jo moemo smatrati praktiki nestlaivima (inkompresibilnima), tj. do brzine strujanja oko 100 m/s. Iskljuene su tzv. neprave tekuine, kao npr. katran, asfalt, med i si. Kod nestlaivog fluida mase m jesu volumen V i gustoa p konstantni V = konst q = ml V = konst

-nPr'

F = F 0 sin cot + cy = F0 sin cor

Za takvo titranje vrijedi jednadba m(d2y/dt2) + k(dyjdt)

Pribliava li se kruna frekvencija co prisilnog titranja krunoj frekvenciji o>o vlastitog titranja, amplituda titranja se poveava i dostie maksimum (rezonancija) pri krunoj frekvenciji co = co0j/1 2v
2

odnosno, uz neznatno priguivanje pri kritinoj krunoj frekvenciji <ok k = o = ^ ej m Pri prisilnom titranju bez priguivanja postala bi amplituda kritine krune frekvencije beskonano velikom. 4. Kritina brzina vrtnje osovine Karakteristika je elastinog progiba osovine omjer c izmeu sile F i deformacije y c = Fjy Pri ekscentrinosti e teita osovine mase m djeluje na nju pri rotaciji sila F c , koja dodatno optereuje osovinu za vrijednost y. Centrifugalna sila, koja zahvaa u teitu, udaljenom za e + y od sredinjice osovine u mirovanju, iznosi pri rotaciji kutnom brzinom w Fc = mto2(e f y) = cy Progib osovine pri rotaciji iznosi y (meto2)j(c mro 2 ) Za kutnu brzinu kod koje bi bilo c = ma>2 (ne uzimajui u obzir priguivanje) bilo bi y = od. Tome odgovaraju kritina kutna brzina kritina brzina vrtnje = Vc/m n^ = o\l2x

U idealnom fluidu nema sila trenja. Takav fluid ne postoji, ali njime esto pojednostavljujemo raunske probleme. U realnom fluidu postoji trenje izmeu estica - fluid je viskozan. Viskoznost je otpor fluida protiv tangencijalnih sila ili kutnih deformacija estica. Dinamika viskoznost rj definirana je Nevvtonovim zakonom.
r =

d i' ''"d7

r je naprezanje na smik, dv je razlika u brzini slojeva na razmaku dy, tj je apsolutna (dinamika) viskoznost. Kinematika viskoznost v je omjer dinamike viskoznosti r] i gustoe p
V = JL e

Mjere za viskoznost - vidi str. 65 i 72. Brojane vrijednosti za kinematiku viskoznost - vidi u tablicama na str. 212 do 214. H1DROSTATIKA Hidrostatiki tlak p je tlak u tekuini, to ga uzrokuje teina. Ovisi samo o visini h razine (nivoa) tekuine iznad mjesta mjerenja i gustoi tekuine p /' = 'U>K gdje je g zemaljsko ubrzanje (= 9,81 m/s 2 ). Sila tlaka F na horizontalno dno posude ovisi samo o hidrostatikom tlaku p i o povrini dna A F = pA=hQgA Ta sila tlaka, meutim, ne ovisi o obliku posude (hidrostatiki paradoks), HH" * 133

Za odreivanje omjera c elastinog progiba moe se uzeti progib y n osovine u mirovanju to ga izaziva teina osovine G = mg: c = Gly0 = mglya Naraste li kutna brzina to iznad kritine ID^
CO > ID|(

= Vgiy~0

smanjit e se progib y osovine pri rotaciji (osovina e se sama centrirati). 132

Uz g o n F, je sila kojom tekuina djeluje okomito prema gore na tijelo uronjeno u tekuinu. Po veliini je jednak teini istisnute tekuine, a hvatite mu je u njezinu teitu (Arhimedov zakon) Fv = mg = QgV m je masa, V volumen istisnute tekuine (istisnine), a p njena gustoa. Sila tlaka na stijenke sijeanj srpanj godinji prosjek Godinje doba

Atmosfersko stanje Zrani tlak p a , temperatura t i gustoa p Viegodinji prosjek (po: Mende/Simon) Tlak p a mbar 0 1 019 1 015 1 016 2000 791 799 795 Temperatura t C na visini h (m) 0 2000 0 16 8 -3 7 0 Gustoa p kg/m 3 0 1,23 1,25 2000 0,996 1,008

Sila tlaka F tekuine gustoe p na ravnu stijenku posude kojoj je omoena ploha povrine A iznosi F = /i, egA h, je vertikalna udaljenost teita (T) omoene plohe od razine tekuine. Hvatite sile F j e , meutim, ispod teita plohe, na dubini h-rA gdje je 1 geometrijski moment tromosti omoene plohe s obzirom na njezin rub u visini razine tekuine (0). Pascalov zakon Narinuti tlak iri se po tekuini nesmanjeno i jednako u svim smjerovima. Tlak p na dno posude u kojoj je iznad povrine tekuine (visine h i gustoe p) tlak p0 p = p + hQg Tlak p na dno posude, uzrokovan u tekuini silom F na stap povrine A iznosi p-heg h,

1,28 1,026

Zbog vremenskih upliva mijenjaju se: zrani tlak za 5 % , gustoa zraka za 2 0 % , a relativna vlaga (vidi str. 193) meu 60 i 100%. Pri potpunoj zasienosti zraka (<p = 100%) zavisi apsolutna vlaga x o temperaturi r: C g/m 3 -20 0,883
-10

2,14

0 4,86

10 9,46

20 17,5

30 31,1

S t a n d a r d n e ( n o r m n e ) v r i j e d n o s t i zranoga tlaka p a , temperature t i gustoe p pri razliitim nadmorskim visinama h (po ICAO - International Civil Aviation Organization) h m 0 100 200 300 400 500 600 800 1 000 1 200 1 500 2 000 Pa mbar 1 013 1 001 989 978 966 954 943 921 898 877 845 795 t C 15 14,35 13,7 13,05 12,4 11,75 11,1 9,8 8,5 7,2 5,25 2,0 e kg/m 3 1,225 1,214 1,202 1,191 1,179 1,167 1,157 1,135 1,111 1,091 1,060 1,007 h m 2 3 4 5 6 8 10 12 15 20 25 30 500 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 Pa mbar 737 701 616 540 472 356 265 195 121 55 25 12 t C - 1,25 - 4,5 -11 -17,5 -24 -37 -50 -56,5 -56,5 -56,5 -56,5 -42,8 Q kg/m 3 0,945 0,910 0,819 0,736 0,660 0,526 0,413 0,314 0,195 0,0889 0,0406 0,0179

heg

Atmosferski tlak p a na povrini tekuine prouzrokuje u tekuini stvarni tlak koji je vei od hidrostatikog i iznosi P = Pa + heg Pri proraunavanju posuda s obzirom na tlak tekuine, atmosferski tlak u tekuini ne uzimamo u obzir jer on djeluje i s druge strane stijenke posude, pa se djelovanja, u odnosu na stijenke, meusobno ponitavaju. 134

Kinematika viskoznost v pri razliitim nadmorskim visinama h: h km v mm 2 /s 0 14,61 5 22,10 10 35,23 15 73,03 20 160,0 25 350,0 30 835,7 135

HIDRODINAMIKA Promatramo s t a c i o n a r n o strujanje, tj. ono, pri kojem brzina u odreenoj toki ne mijenja s vremenom ni veliinu ni smjer. Laminarno strujanje je ono, pri kojem se estice gibaju u beskonano tankim slojevima, to se kliu jedan po drugome bez mijeanja. Turbulentno strujanje je ono, pri kojem se estice gibaju nepravilno u svim smjerovima. U obzir uzimamo samo njihovo prosjeno gibanje u smjeru strujanja. J e d n a d b a k o n t i n u i t e t a glasi da je protok mase q m = konst, to moemo izraziti presjekom A, brzinom v i gustoom p qm A i>p = konst Za nestlaive fluide, za koje vrijedi p = konst, i volumenski je protok q v = = konst q v = Av = konst Bernoullijeva jednadba za stacionarno strujanje nestlaivog fluida (bez trenja) glasi, da je suma svih energija (poloajne + tlane + brzinske) u svakom presjeku (na svakoj strujnici) konstantna. Bernoullijevu jednadbu moemo izraziti (za dva promatrana presjeka 1 i 2) specifinom
7 S + Z i +

Bernoullijeva jednadba za sustav koji jednoliko rotira (s gubicima) Zipg + P\ + Qwi2/2 - P i 2 / 2 = z2Qg + Pi + Qw2I2 - p 2 2 / 2 + Ap, Osim oznaka navedenih na kraju str. 136, u ovoj jednadbi znae: >v, relativnu brzinu fluida (s obzirom na rotirajui kanal), u l obodnu brzinu rotacije sustava. Impulsni stavak Struja fluida protoka mase q m promijenit e pod utjecajem vanjskih sila (kojih je suma F) brzinu za Av F=qmA = qm(v1 ,) = R qmv sekundni impuls. Budui da su sile i brzine vektorske naravi, treba istaknuti da je smjer sile F (odn. R) identian sa smjerom promjene brzine A. Sila F kojom okoli djeluje na fluid, jest a k t i v n a s i l a , dok je sila R kojom fluid djeluje na okoli r e a k t i v n a s i l a . (Npr. u turbinama fluid djeluje na lopatice silom R, dok u p u m p a m a lopatice djeluju na fluid silom F.) Pritisak mlaza na p l o h u Protok mase mlaza je qm, brzina mlaza je v. Ravna ploa smjetena okomito na smjer mlaza izvrgnuta je pritisku mlaza R = qmv Ravna ploa o koju udara mlaz pod kutom fl izvrgnuta je pritisku mlaza R = qmv cos fi Konveksna ploa o koju udara mlaz u sredini i otklanja se od prvobitnog smjera pod kutom fi izvrgnuta je pritisku m l a z a R = qmv(\ cos/?) Konkavna ploa o koju udara mlaz u sredini i skree unatrag pod kutom /? izvrgnuta je pritisku R = qmv(l + cos/?) R = 2qmv Za kut fi = 0 pritisak mlaza iznosi

e n e r g i j o m s obzirom na jedinicu mase

y

i +, J 2

= z2g +

= e = konst

t l a k o m (energijom za jedinicu volumena) Zi eg + Pi + = z2eg + P: + g-^j- = p = konst

tlanom

v i s i n o m (energijom z a jedinicu teine) + = + + = konst

2 eg s ' eg -g Bernoullijeva jednadba za stacionarno strujanje realnog fluida uzima u obzir gubitke (od presjeka 1 do 2), koje izraavamo gubitkom tlaka Apt

zipg + P i + >ili gubitkom tlane visine A/i,

= ziog + p? + e

+ Apt

+ A ht pg 2g eg 2g U tim su jednadbama: z, - geodetska visina nad po volji odabranim horizontom, p, = h,Qg statiki tlak u fluidu (gdje je h, tlana visina), p - gustoa i v, - brzina strujanja. Gubitak tlaka Ap, ili tlane visine Ah t raunamo s pomou Darcyjeve formule (str. 141). 136

Konkavna ploa o koju udara mlaz pod kutom fii i skree unatrag pod kutom fi 2 izvrgnuta je pritisku mlaza R = qmv(cosfil + cos fi2) R = 2qmv Za kutove /?, = fi 2 = 0 pritisak mlaza iznosi

R e a k c i j a m l a z a koji izlazi s protokom mase q m i brzinom v kroz izlazni otvor presjeka A iz posude gdje vlada tlak p iznosi R=qmv = 2Ap 137

Brzina istjecanja Teoretska brzina istjecanja kroz maleni otvor iz otvorene posude u kojoj je stalna razina tekuine visine h iznad izlaza (Torricellijeva formula) va=f2jh gdje je g ubrzanje sile tee. Teoretska brzina istjecanja iz posude u kojoj je iznad tekuine gustoe e pretlak Ap o = lf2(gh + A pje) Ako visinu h ne treba uzeti u obzir (kod plinova i para), teoretska brzina istjecanja pri pretlaku Ap /

Protok 1. Za odreivanje protoka kroz cjevovod slue: prigunice sapnice 0,301,0 Venturijeve sapnice (gore - krai, dolje - dulji oblik)

Zbog trenja u mlazu i o sapnicu bit e stvarna brzina manja v ipv o U dobro zaobljene sapnice koeficijent je brzine cp = 0,95 ... 0,99. Koliina istjecanja a) Koliina istjecaja kroz otvor presjeka A izraena protokom mase q m iznosi q, = Avg gdje je v izlazna brzina i q gustoa fluida. Zbog kontrakcije mlaza u i uzimajui u obzir koeficijent brzine cp dobivamo lm = -Av0g a je koeficijent istjecanja koji zdruuje koeficijente kontrakcije i brzine: a = pcp. Pri istjecanju tekuine iz otvorene posude je q, = a.Ag^2gh Za istjecanje iz zatvorene posude u kojoj je iznad povrine tekuine pretlak Ap vrijedi qm = aA 0 \ 2(gh + Ap/g) Za h = 0 (to vrijedi za plinove i pare) dobiva se lm = <** e AP b) Koliina istjecanja kroz otvor presjeka A izraena volumenskim protokom fluida qv iznosi 1v = lm/e = a. A v 138

jjao.oao

<) 0,130

Protjee li najuim otvorom presjeka A fluid gustoe p, nastat e pad tlaka Ap. Protok izraavamo: protokom mase q m volumenskim protokom q v qm

= cM V2p Ap
Aplg

qv = cMV2

Koeficijent protjecanja a odreen je za svaku vrstu mjernog ureaja u ovisnosti o omjeru m = (d/D)2, gdje je D promjer cijevi, a d promjer otvora protjecanja kojemu je prosjek A(= d 1 jt/4). Gubitak tlaka u prigunici odnosno sapnici Apt ovisan je o omjeru m:

-(*)'
0,05 0,10 0,15 0,20 0 25 0 30 0,35 0,40 0,45 0,50 0,55 0,60 0,65 Ap,

Koeficient a za prigunice 0,598 0,602 0,608 0,615 0,624 0,634 0,645 0,660 0,676 0,695 0,716 0,740 0,768 (1 - m) Ap sapnice 0,989 0,993 0,999 1,005 1,015 1,029 1,043 1,060 1,081 1,108 1,142 1,183 (1 -m)/(l + m)-Ap venturijeve sapnice 0,989 0,994 1,001 1,010 1,020 1,032 1,048 1,067 1,091 1,120 1,155
-

= (1,1 A p 139

2. Protok u otvorenim kanalima mjerimo s pomou preljeva. Za pravokutni preljev visine h i irine b vrijedi qv = ^nhb]/lgh

Otpori strujanja u cijevima i armaturama Gubitak tlaka zbog otpora pri strujanju fluida gustoe e brzinom v daje Darcyjeva formula { je koeficijent gubitaka, koji za ravne cijevi krunog presjeka iznosi f = Ujd

Koeficijent p ovisan je o visinama H i h te iznosi h( m) 0,025 H H H H = 0,6m = l,0m = l,6m =2,4 m 0,639 0,638 0,638 0,638 0,050 0,629 0,628 0.627 0,627 0,100 0,630 0,624 0,622 0,622 0,200 0,652 0,630 0,623 0,620 0,400 0,666 0,636 0,626 0,800

X je koeficijent trenja, / je duljina cijevi, d je promjer cijevi. 1. Koeficijent trenja X Koeficijent trenja X ovisi o Reynoldsovoj znaajci Re i relativnoj hrapavosti cijevi k/d, gdje je k apsolutna hrapavost (prosjena visina izboina) stijenke. U l a m i n a r n o m p o d r u j u (do .Re < 2320) X ovisi o obliku cijevi i o Re. te iznosi X = <p 64/Re tp je faktor oblika cijevi. Za okrugle je cijevi ep = 1 pa je X = 64/Re = (Avjvd Pri t u r b u l e n t n o m strujanju (Re > 2320) razlikujemo: a) Hidrauliki glatke cijevi. Cijevi smatramo hidrauliki glatkima do Rex d/k lg(0,l d/k) x 2d/k Za proraun A g slui Prandtl-Karmanova formula ] / \ / T s = 2 lg(o,398 Vrijednosti Xg za razliite Re: Re Xt 2320 0,04725 IO4 0,03089 I0 5 0,018 10 6 0,01165 IO7 0,00811 I08 0,005945

0,693 0,650

Zakoni slinosti strujanja Promjene pri strujanju ne moemo obuhvatiti samo teoretskim sredstvima, ve ih treba i mjeriti. Strujanja, meutim, ne moramo mjeriti na predmetima u naravnoj veliini, ve to moemo nainiti i na geometrijski slinim modelima (manjima ili veima). U tu svrhu se mora osim geometrijske postii jo kinematika i dinamika slinost strujanja. R e y n o l d s o v a z n a a j k a Re je najvie upotrebljavani kriterij za slinost strujanja nestlaivih tekuina u potpuno ispunjenim cijevima gdje teina ne utjee na profil brzine. Reynoldsova znaajka (bezdimenzijska) jest omjer sila tromosti i sila trenja i iznosi ^ Re = v gdje su: v brzina strujanja, / karakteristina linearna dimenzija, v kinematika viskoznost. Kinematika viskoznost v iznosi (pri 20 C) za vodu 1,01 mm 2 /s, za zrak pa 15,7 mm 2 /s. Kinematika viskoznost za vodo, zrak i druge fluide pri razlinim temperaturama sabrana je na str. 212 do 214. Kod okruglih je cijevi promjera d: Re = vdjv Openito vrijedi: Re = vd'/v d' je tzv. hidrauliki promjer d' = 4A/0 gdje su: A presjek voda, O fluidom omoeni opseg. Reynoldsovom znaajkom razgraniujemo laminarno i turbulentno strujanje. Z a strujanje u cijevima vrijedi R ( , , 2 n o _ l a m i n a r n o s ( r u j a n j Re > 2320 turbulentno strujanje 140

Za praktiko raunanje sluimo se eksplicitnom, aproksimativnom Colebrookovom formulom ^ = 0 , 3 l / ( l g 0,143 Re)2 U cijelom praktiki uporabivom podruju Re = 5 I 0 3 . . . 10 8 iznosi odstupanje 1 % . b) Prelazno podruje, u kojem vrijedi Colebrookova formula
e

\/yi

= 21g

(o,2

k/d+2,511Re\/x)

praktiki zavrava kod Re x 400 d/k lg ( 3 , 7 1 5 ^ ) K 10 3 d/k. 141

Za praktiko proraunavanje slui eksplicitna, aproksimativna Peornikova formula A = 0,25/[lg(15//?e + 0,269 k/d)]2 koja vrijedi s maksimalnom pogrekom od x 6% za Re = 4 1 0 3 . . . 10 8 i relativne hrapavosti kjd 10 2 . . . 5- 10~ 6 . c) Podruje potpune hrapavosti (koje obuhvaa vrijednosti Re > AOOdjk lg(3,715rf/Ar), u kojemu odreujemo po Nikuradseovoj formuli 4 =0,25/[lg(3,715rf/it)p Vrijednosti Ah za razliite d/k: djk Ah 10 0,1014 40 0,0529 60 0,0453
*

2. Koeficijenti gubitaka C Ulazna ua konina ( konfuzor) otra sa stijenkom i = 0,50 otra bez stijenke i = 1,00

zaobljena r > 0,5 d ( = 0,05

f = 0,20
hU

100 0,0378

200 0,030 3

500 0,023 4

1000 0,0196

f
rjd i

K r u n i l u k o v i polumjera zakrivljenosti r, s krunim ili kvadratnim presjekom i kutom skretanja S = 90 : 1,0 1,5 2 3 4 5 6 10 0,27 0,20 0,15 0,13 0,10 0,10 0,10 0,11

Sa stanovitim ogranienjima (k[d < 0,01 in X < 0,05) i s neto manjom tonou ( 5 % ) vrijedi u podruju Re = 4 IO 3 .,. 10 7 (dakle u svim podrujima) Moodyjeva formula A = 5,5 10 3 ( l + 10Wk/d - M 0 l j R e ) U glatkom podruju je kjd = 0, dok je u potpuno hrapavom podruju Re x oo pa formula prelazi u oblik 4 = 5,5 10~3 + 0,15 ]/kJd Apsolutne prosjene visine hrapavosti k (po Richteru) Materijal i stanje cijevi Vuene cijevi od bakra, mjedi, bronce, aluminija, stakla, umjetnih tvari itd. Vuene eline cijevi nove malo zarale jako inkrustirane Zavarene eline cijevi nove nove, prevuene bitumenom rabljene, jednoliko zarale nakon viegodinje uporabe malo inkrustirane jako inkrustirane Zakovane eline cijevi (prema nainu izvedbe) Pocinane eline cijevi nove Cijevi od lijevanog eljeza nove nove, prevuene bitumenom rabljene, malo zarale inkrustirane Drvene cijevi, nove (uporabom postaju glade) Betonske cijevi sirove zaglaene 142 mm . . 0,002 0,02 . . 0,10 . .0,40 .. 3 0,04 . . 0,10 a; 0,05 0,15 0,5 ^ 1,5 2 . .4 0,5 . . 10 0,07 . .0,15 0,25 . . 1 0,1 . .0,15 1 . . 1,5 1,5 . .4 0,2 . . 1 1 ..3 0,3 . .0,8

Navedeni f vrijede za tehniki glatke cijevi (npr. lim), dok za tehniki hrapave cijevi (npr. sivi lijev, zie i si.) uzimamo dvostruke vrijednosti. Za kutove 5 = 0 . . . 180 treba vrijednosti za f mnoiti s faktorom n : 5 n 30 0,4 Koljena 6 i, Ch 15 0,04 0,06 30 0,13 0,17 45 0,24 0,32 60 0,47 0,68 60 0,7 90 1,0 120 1,3 150 1,5 180 1,7

Vrijednosti Cg vrijede za glatke, a vrijednosti Ch za hrapave stijenke cijevi. I z l a z n i o t v o r i (otvori u stijenkama)

provri u stijenki (otri rubovi)

t = 1,8

cilindrini nastavak C = 0,5

konini nastavak f = 0,25

zaobljenje s nastavkom

C = 0,1
143

Odvojci Volumenski protoci: qv\ = q\n + ln qv2 - u dovodu 2,

u

Sastavci Volumenski protoci: dovodu 1, - u odvojku 3 Ivi

=

Ivi + i / n

u odvodu 1, u prikljuku 3

Gubici - u odvodu 2: A p 2 = t2gv2l2 - u odvojku 3: Ap 3 = 3 Q v2I2 v - brzina u dovodu 1 Odvojci jednakog krunog presjeka (dt qn\qv\ 6 = 90 d = 45 0 0,2 -0,08 0,88 -0,06 0,66 0,4 -0,04 0,89 -0,04 0,47 0,6 0,07 0,96 0,07 0,33 0,8 0,21 1,10 0,20 0,29 1,0 0,35 1,29 0,33 0,35

qyi u dovodu 2,

Gubici - u dovodu 2: A p 2 = t,2Qv2/2 - u prikljuku 3: A p3 = 3 Q v2l2 v brzina u odvodu 1 Sastavci jednakog krunog presjeka (d, = d2 = <3) 0 0,2 0,18 -0,40 0,17 -0,37 0,4 0,30 0,10 0,18 0,00 0,6 0,40 0,47 0,05 0,22 0,8 0,50 0,73 -0,20 0,37 1,0 0,60 0,92 -0,57 0,38

3 ? 3
2

0,05 0,96 0,04 0,90

6 = 90 6 = 45
Okomiti

2 3 2

0,06 -1,04 0,05 -0,90

Odvojci jednakog kvadratnog presjeka qn\qv 1 6 = 90

2

0,2 0,00 0,75 0,03 0,65

0,4 0,05 0,70 0,05 0,47

0,6 0,15 0,74 0,14 0,32

0,8 0,28 0,79 0,29 0,20

1,0
0,42 0,84 0,49

s a s t a v c i ( T - komadi) krunog ili kvadratnog presjeka A ^ za otre rubove A, = A2 = A} A2 = A-* = 0,5/1,

3
2
3

0,04 0,91

Protok od 2 prema 3; 1 zatv. od 1 prema 2 i 3* od 1 prema 2; 3 zatv.* smanjenje t, pri zaobljenju (r) za

6 = 45

0,10
0,88

0,18

R a v e (Y - komadi) s krunim ili kvadratnim presjekom povrine A Volumenski protok: Gubici: u dovodu 1: qv Ap = Zgv2/2 Protok J za otre rubove A, = Ai = / t 3 Ai = A} = 0,5.4, od 1 prema 2 i 3 od 1 prema 2; dok je 3 zatvoren smanjenje pri zaobljenju (r) za 0,55 0,50 0,75 1,35

0,50 1,00 1,40 =20 %

0,50 1,90 3,70 =60 %

* t, vredi za brzinu v u dovodu 1. K o s i c i j e v n i p r i k l j u c i (45) krunog presjeka, povrine A pri sastavljanju odnosno razdvajanju tokova (pribline vrijednosti): Protok od od od od od od 1 prema 2; 2 prema 1; 1 prema 3; 3 prema 1; 2 prema 3; 3 prema 2; 3 3 2 2 1 1 zatv. zatv. zatv. zatv. zatv. zatv.

A, = A2 = A3 0,15 0,05 0,50 0,50 3,0 3,0 145

= 40%

= 40%

se odnosi na brzinu v u dovodu 1. 144

11 - Strojarski prirunik

P r o m j e n e p r e s j e k a od povrine A, na povrinu A 2 Prijelaz okruglog presjeka u kvadratni (ili obrnuto) jednake povrine C = 0,1 . . . 0,2. Postupno proirenje (difuzor) za kut proirenja a = 8 . . . 14 t, =(0,2...0,4)[1(/1,//12)2] Gubitak se odnosi na brzinu ti,. A2IA, 1 , 2 5 . . . 1,75 2 , 0 0 . . . 2,50 tt= 1 0 . . . 15 0,05 Ci " 0,10 20 . . . 30 0,15 0,30

Otpori gibanja a fluida

Otpor gibanja tijela u fluidu (aerodinamiki otpor) iznosi F, = C,APk gdje znae: C r - koeficijent otpora (bezdimenzijski broj), A - povrinu projekcije tijela na ravninu okomitu na smjer gibanja, p k - kinetiki tlak. Kinetini tlak pri gibanju tijela relativnom brzinom v u fluidu gustoe e
lzn0Sl

p k = p ir/2

Koeficienti otpora Ct Predmet*

Naglo proirenje C, = (1 AtjA2)2 A\jA2 0 0,2 0,4 0,6 0,8 Ci 1,00 0,64 0,36 0,16 0,04 Gubitak se odnosi na brzinu j. Postupno suenje (konfuzor) za kutove suenja of do 45: C =

0,00
2 krune ploe

10 ,

kruna ploa Ud = 1 1,5 2 3 Re > ( 1 , 5 . . . 4) 10 5 Re < ( 1 , 5 . . . 4) 10 5 bez dna s dnom bez dna s dnom

Naglo suenje za otre rubove A1jAx 0,2 0,4 0,5 0,6 Ci 9,4 1,8 0,9 0,34

0,7 0,25

0,8 0,9 0,16 0,10

kugla polukuglakonveksna polukuglakonkavna

Gubitak se odnosi na brzinu j. Za pravilna zaobljenja (r) je: f 0,05.

P r i g u n i c e i s a p n i c e (vidi str. 155) Gubici u prigunici ili sapnici ovise o omjeru povrine njezina otvora Aj i povrine cijevi A2, a odnose se na brzinu u cijevi v Prigunice Sapnice m = A^/Ai

0,1
249

0,15 102

0,2
53

0,25 31

0,3 19

0,4 9

0,5 4

fTT
valjak

Re < 9 - 10 ; l/d = 1 2 5 10 40 00 Re > 5 -10 5 ; Ud = O O Re > IO5 Ud =

m = AilA2

Venturijeve sapnice m = Al/A2 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 1 7 3 17 t 2 Armature Normalni ventili 3,9 2 , 5 . . . 3,4 Poboljani ventili 0,6 Ventili s nesmetanim prolazom (eliptini presjek) 0,2 Zaklopke (Ieptiraste) otvorene 0,05 Zasuni (pravilno izvedeni) otvoreni

0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 81 16 5,4 2,25 1,0 0,44 0,18 0,06 0,4 0,5 0,5 0,3

aerodinamiki profil

' Strelica na skici pokazuje smjer djelovanja otpora - suprotno smjeru relativne brzine lijela u fluidu. 147

146

HIDRAULIKI STROJEVI SISALJKE (PUMPE, CRPKE) Sisaljke slue za prenos kapljevina s niega na vii poloaj ili s niega na vii tlak ili za oboje. Kadto slue i tome da - posebnim ureajem (mlaznicom) - postignemo znatniju izlaznu brzinu iz cijevi (npr. trcaljke). Dobavna visina (napor) Sisaljke poveavaju specifinu engergiju e (J/kg) kapljevine gustoe p, od ulaza u sisaljku do izlaza iz nje. To poveanje energije redovno izraavamo visinom stupca crpljene kapljevine, a nazivamo je d o bavnom visinom H

Doputena usisna visina o tlaku p, (apsolutnom) u pri temperaturi tekuine 7", cima h p sisaljke (ovisnim o

(geodetska) /is d o p za kapljevine gustoe g ovisi donjoj (usisnoj) posudi, tlaku p T zasiene pare gubicima u usisnoj cijevi h,s i o posebnim gubivrsti sisaljke)
-PIPT

eg

hr,

hp

Ako je donja posuda otvorena (/>, = p a ), doputena geodetska usisna visina ovisi o zranom tlaku p a , koji se mijenja s nadmorskom visinom. Za vodu su tlane visine zraka A a ( = p a / p ^ ) u ovisnosti o nadmorskoj visini: nadmorska visina Aa 0 10,3 100 10,2 300 9,9 500 9,7 1000 9,2 2500 m 7,7 m

-D
P - sisaljka M pogonski stroj
Hc/

g (g - zemljino ubrzanje) Potrebnu dobavnu visinu H odreujemo karakteristikom prikljuenoga cijevnoga sistema H c H = Hc = ?! + h+ht + ^~ g

Tlak zasiene pare pT ovisi o vrsti kapljevine i njenoj temperaturi 7". Kod vode je tlana visina zasiene pare hT( = pTjgg) u ovisnosti o temperaturi 7": T hT 5 0,09 10 0,12 20 0,24 50 80 4,83 100 C

1,26

10,33 m

eg

gdje su: p, i p 2 - tlakovi u usisnoj i tlanoj posudi; h = h s + h, - ukupna geodetska (usisna i tlana) hr visina, hr - gubici u cijevnom sistemu; t)j - izlazna brzina. (Ulazna je brzina zanemarena, dok je izlazna brzina katkad znatna, npr. pri trcaljkama.) P 2 - P, \ Q9 Karakteristika cijevnog sistema mijenja se s protokom. Poveanje specifine energije u sisaljci iznosi e = gH = -ei^a- + g(h + Ar) + Ako su tlakovi />, i p2 jednaki zranome pa (Pi = P2 = Pi) ~ kao npr. pri trcaljkama - vrijedi e = g(h + hT) + Kad je izlazna brzina malena, zanemarujemo zadnji lan. 148

Gubitak tlaka u usisnoj cijevi raunamo prema Darcyju (str. 141). Posebni gubici u sisaljci su ovisni: pri stapnim sisaljkama od otvaranja usisnog ventila i utjecaja usisnog vjetrenika, pri turbopumpama od pojave kavitacije. U dijagramu (desno) prikazana je usisna visina vode na povrini mora u ovisnosti od temperature vode. Zbog navedenih utjecaja ne moe geodetska usisna visina A, u vode s temperaturom od 15 C biti vea od 7 m, dok pri temperaturi od 70 C voda mora sisaljki pritjecati. Lako hlapive kapljevine moraju uvijek pritjecati sisaljki. (Kod benzina, npr. time sprijeavamo nastajanje lako upaljivih para!)

a teoretska krivulja b stvarna krivulja 149

Snagu, potrebnu za pogon sisaljke proraunavamo na temelju prirasta specifine energije e odn. dobavne visine H. Za kapljevinu gustoe q pri masenom protoku q m odnosno volumenskom protoku q v iznosi: teoretska snaga unutarnja snaga n, efektivna snaga P
=

Dobava sisaljke, tj. stvarni volumenski protok qv, iznosi zbog volumetrijskih gubitaka (kod stapa, ventila itd.) samo qv = A qv, gdje je stupanj dobave A = 0 , 9 3 . . . 0,98.

P = q

qmgH P 1, lm

ivegH

lm JjL. T)
=

Dobava q v je kod stapnih sisaljki nejednolika. Ona se mijenja ve prema poloaju (kutu a) osnaca stapnog mehanizma.
=

T)

JmSJL T)

IvegH T)

gdje su: t)j - unutarnja korisnost, t) m - mehanika korisnost, t) - efektivna korisnost, koja iznosi 1 = li ' lm Korisnosti za razliite vrste sisaljki i ventilatora iznose: stapne sisaljke turbopumpe ventilatori li 0 , 9 0 . . . 0,95 0 , 5 5 . . . 0,90 Vm 0 , 8 8 . . . 0,95 0,95 0 , 8 0 . . . 0,90 0 , 6 0 . . . 0,85 0 , 5 0 . . . 0,90

Dobava q v odgovara, prema si. a, jednoradnoj stapnoj sisaljci; prema si. b dvoradnoj, odnosno jednoradnoj, ali sa 2 cilindra (s osnacima pod kutom od 180). Nejednolikost stapnih sisaljki ublaava se vjetrenicima (zranim komorama) ili veim brojem cilindara (npr. kod triju cilindara su osnaci meusobno razmaknuti za 120, si. c). Vjetrenici na usisnoj strani poveavaju usisnu visinu, a na tlanoj strani su zatita protiv hidraulikog udara. Brzina vrtnje stapnih pumpi iznosi 0,75 . . . 4,7 okr./s (= 45 . . . 280 okr./min). Pri konstantnoj brzini vrtnje (i nepromijenjenom stapaju) bit e dobava konstantna. Usisna visina h % rauna se pri stapnim pumpama do tlanog ventila i iznosi: - pri pumpama s usisnim vjetrenikom
h

2Jt S"

Te korisnosti vrijede za najpovoljnije pogonske uvjete. Pri promenljivim uvjetima djelovanja (promjenljiv protok, promjenljiva dobavna visina ili brzina vrtnje) korisnosti se mijenjaju, i to osobito znatno kod turbopumpi (vidi str. 152). Stapne sisaljke Stapne su sisaljke izgubile svoj nekadanji znaaj (male brzine), ali se upotrebljavaju i nadalje za male dobave ili veoma visoke tlakove. V o l u m e n s k i p r o t o k iznosi teoretski: - kod jednoradnih stapnih sisaljki promjera cilindra d, stapaja J i brzine vrtnje n JI d
2

=konst J M radna toka

"sdop =

<

Pt-PT
^

"rs

_h

_h
"v

gdje su: h - gubitak visine u usisnoj cijevi; /i v - gubitak visine pri otvaranju usisnog ventila (= 2m); - pri pumpama bez usisnog vjetrenika

iPznrM:
150

kod dvoradnih sisaljki s promjerima stapajice d b l i db2 Ivo = dbl2 db22)sn gdje su: a = 4,82 s 2 /m, n - brzina vrtnje (okr./s), r - radij osnaca, l5 - duljina usisne cijevi, A - korisni presjek cilindra pumpe, A<: - presjek usisne cijevi. 151

Turbopumpe Turbopumpe su skupno ime za radijalne i aksijalne (rotacijske) pumpe koje djeluju po Eulerovim zakonima za turbostrojeve. U praksi se esto sve turbopumpe (radijalne i aksijalne) nepravilno nazivaju centrifugalnim pumpama, iako su zapravo samo radijalne pumpe centrifugalne. B r z o h o d n o s t (specifina brzina vrtnje) n q 1v ]/H\ ]/H pokazuje koju bi brzinu vrtnje morala imati geometrijski slina pumpa, izvedena za dobavnu visinu H (m), protok (dobavu) q v (m 3 /s) i brzinu vrtnje h, da bi pri dobavnoj visini / / , = 1 m dobavljala qvl = 1 m 3 /s. (Prividna nekoherentnost veliina u toj jednadbi otpada, ako pod simbolima H i q v razumijevamo bezdimenzijske omjete H/H, i qvjqv\ ) Sve geometrijski sline turbopumpe koje imaju sline protone uvjete (geometrijski sline trokute brzina) imaju i jednaku brzohodnost. Ona iznosi za razliite turbopumpe: radijalne aksijalne (propelerne) n q = 0,23 . . . l,7okr/s= 14 . . . lOOokr/min n q = 1,7 . . . 1 0 okr/s = 1 0 0 . . . 600 okr/min

Pri promjeni brzine vrtnje od n, na n 2 mijenjaju se za jednu te istu sisaljku protok qv, dobavna visina H i snaga P po zakonu afiniteta qn "i "2 H i H2 Pi

Usisna visina A s je vertikalna udaljenost osi pumpe (pri ulaznoj povrini rotora) od povrine kapljevine u usisnoj posudi (crpilitu). Doputena usisna visina iznosi lisdop <-i .
ri

_EJ_

eg

h,s -

oH

gdje je kavitacijski koeficijent a za pumpe (po Stepanovu) ovisan o brzohodnosti n q (okr./s) a = 0,287 n q (Prividna nesuvislost u toj jednadbi ne postoji, ako pod n q razumijevamo bezdimenzijski omjer n^n,, pri emu je n, = 1 okr./s) Turbopumpne redovno ne mogu same usisati tekuinu, ve se mora usisna cijev napuniti tekuinom. Da bi usisna cijev i za vrijeme pogonskog prekida ostala napunjena tekuinom, ugrauje se na njezinu dnu odbojni (noni) ventil ili zaklopka. - Ima, meutim, i tzv. samousisnih sisaljki u kojih je prigraen poseban ureaj da mogu usisati tekuinu i kad je usisna cijev napunjena zrakom. Ventilatori Ventilatori slue za transport plinova i para pa su zapravo sisaljke za plinove i pare u podruju njihove nestlaivosti. Kao turbostrojevi, oni se pokoravaju istim zakonima kojima i turbopumpe, samo to prirast specifine energije e, odnosno dobavnu visinu H izraenu u stupcu fluida, obino izraavamo prirastom (skokom) tlaka (naporom) AP Ap = e q = H eg gdje je p - gustoa dobavnog fluida. Karakteristika cjevovoda A p c (= Hcpg) naelno je jednaka onoj za pumpe s razlikom to - zbog male gustoe plinova - ne uzimamo u obzir geodetsku visinu h 2 Ap c : P 2 Pi + a p r + e - ^ Ventilatore dijelimo takoer prema brzohodnosti na: radijalne n q = 0 , l . . . 1,67 okr./s = 6 . . . 100 okr ./min aksijalne (propelerne) n q = l , 1 7 . . , 1 0 okr./s = 70 . . . 600 okr ./min Karakteristike ventilatora u naelu su sline karakteristikama turbopumpi (vidi str. 152). 153

Manjoj brzohodnosti n q odgovara manja brzina vrtnje, manji protok i vea dobavna visina. Za visokotlane sisaljke kojima je brzohodnost n q < 0,23 okr/s (odn. < 14okr/min), izabiremo sisaljke s vie stupnjeva. K a r a k t e r i s t i k e turbopumpi (i ventilatora) Pri konstantnoj brzini vrtnje n dobavna visina H, korisnost rj i snaga P potrebna za pogon sisaljke ovise o dobavi q v (koju moemo mijenjati priguivanjem). U dijagramu radijalne sisaljke H = f(qv) odgovaraju toke: a - radu pri potpuno zatvorenom izlaznom otvoru (qv = 0); sva se snaga pretvara u toplinu (porast temperature kapljevine!); b - radu pri optimalnim uvjetima ( r j m a x ) ; c - stvarnom radu pri prikljuku pumpe na cjevovod (H = Hc); d - radu na prazno (H = 0; samo teoretski!). 152

VODNE TURBINE Vodna snaga P0 dana je raspoloivim protokom vodne mase qm ili volumenskim protokom qv i korisnim padom H Po = 1mgH = qv9gH gde je e gustoa vode. Protok je ovisan o karakteristici rijeke kojoj pripada odreeno oborinsko podruje. Visokogorske rijeke (a npr. Drava) imaju najvei protok u kasno proljee i rano ljeto, kad se u visokim planinama tope ledenjaci. Primorske rijeke (b npr. Neretva) imaju najvei protok u doba zimskih kia. Srednjogorske rijeke (c npr. Sava) imaju po dva maksimuma u proljee i ujesen. i n III iv v vivnvmixx xi jcn Protok je, osim toga, ovisan o vlanosti mjeseci godine (sune i vlane godine). Pri ocjenjivanju protoka uzimamo u obzir njegov prosjek kroz dui niz godina (npr. 35 godina). Radi prosuivanja rentabilnosti postrojenja i izbora turbine ustanovljujemo osim najveeg i najmanjeg protoka (<?^, ma i Qy, min) jo i protoke koji godinje traju (ukupno) 3 mjeseca (qy,i), 6 mjeseci ili 9 mjeseci tfojonj lu matama) Nejednolikost protoka izravnavamo akumulacijom vode u vrijeme veeg protoka odnosno manjeg potroka. Akumulacija moe biti dnevna ili tjedna (brane) ili godinja (dolinske brane). U posebnim sluajevima vikom energije u vrijeme malog optereenja crpimo vodu u visoko smjetene akumulacijske bazene, da je odatle u vrijeme vrnog optereenja iskoritavamo. Korisni pad H ovisi o geodetskom padu h (tj. o razlici vodenih razina na najviem mjestu i na izlazu iz turbinskog postrojenja) te o gubicima hr u dovodu (cjevovod, armature itd.) Ha h h. Tono odreivanje raspoloivog pada H je za razne vrste turbinskih postrojenja definirano u meunarodnim propisima za primopredaju vodnih turbina. Geodetski pad h mijenja se s promjenom protoka. Poveani protok izaziva porast vodenih razina, a osobito razine na izlazu, zbog ega se smanjuje geodetski pad. Pri razmjerno malom padu njegovo je smanjenje vrlo osjetljivo i moe unato poveanom protoku prouzroiti smanjenje vodne snage P0. 154

Snaga turbine Teoretska snaga P 0 turbine jednaka je raspoloivoj vodnoj snazi Pa = qme = qmg H = qvggH gdje qm, odnosno q v znai maseni odnosno volumenski protok kroz turbinu. Unutarnja snaga P, smanjena je za unutarnje gubitke koje uzimamo u obzir unutarnjom korisnou r), P, = 1, Po Unutarnja korisnost turbina (umnoak hidraulike korisnosti t) h i volumetrijske korisnosti rj v ; r), = r/ h r/ v ) jako ovisi o njenoj brzini vrtnje pa je dobra samo pri odreenim brzinama vrtnje ('), za koje su izvedene turbinske lopatice. Efektivna snaga P smanjena je jo za mehanike gubitke (ukljuivi gubitke za pogon pomonih ureaja, regulatora itd.), to uzimamo u obzir mehanikom korisnou t) m odnosno efektivnom korisnou r) = r),rj m P = nmP, = nPa za manje turbine za vee turbine P = nqme = nqmgH = T]qvegH 7) = 0,75 . . .0,85 7) = 0 , 8 5 . . . 0,95

Efektivna korisnost turbina iznosi:

Efektivna korisnost ovisi o promjeni optereenja P, i to razliito za razliite turbine s raznovrsnim sistemima regulacije. Ovisnost r] = f(P) pri konstantnoj brzini vrtnje n prikazana je dijagramom u kojem krivulje znae: P F' F' pr K - peltonove turbine - sporohodne francisove turbine - brzohodne francisove turbine - propeleme turbine kaplanove turbine

Brzohodnost turbina (specifina brzina vrtnje) n q " \ Qy "" " Vh V v s

pokazuje kakvu bi brzinu vrtnje morala imati geometrijski slina turbina, graena za korisni pad H{m), protok q v (m 3 /s) i brzinu vrtnje n, da bi pri korisnom padu Ht = 1 m gutala koliinu vode qvl = 1 m 3 /s. (Koherentnost veliina nije naruena ni ovdje ako pod simbolima H i q v razumijevamo bezdimenzijske omjere HtIH i qv!qn.) 155

Ima li turbina vie (/) sapnica (kod peltonovih turbina) ili vie rotora na istoj osovini (kod peltonovih i francisovih turbina), bit e brzohodnost "q i = Geometrijski sline vodne turbine imaju, uz sline protone uvjete (sline trokute brzina), istu brzohodnost n q . Vodne turbine za velike padove imaju manju brzohodnost, a one za manje padove veu brzohodnost. Podruja upotrebljivosti pojedinih vrsta vodnih turbina: Vrste turbina Peltonove - s jednom sap. 1 - s vie sapnica I Francisove - sporohodne - normalne - brzohodne Propelerne Kaplanove 1 > H m 2000.. 500.. 105.. 55.. 35.. 100 okr./s 0,02. 0,08. .0,16 .0,37 q okr./min 1,2. .9,5 5. .22 20. 45. 70. .45 .70 . 100

TOPLINA Specifini toplinski kapacitet Toplina dQ mijenja tijelu mase m temperaturu za AT AQ = cmAT c je specifini toplinski kapacitet tijela (J/kgK). U idealnih je plinova - u najpriprostijem sluaju - konstantna, inae openito ovisi o temperaturi i o tlaku. Smatramo li c konstantnim, piemo Q = CM(TI - 7",) Vrijednosti specifinog toplinskog kapaciteta pojedinih tvari razabira se iz tablica na str. 163 i 212 do 217. Pri promjenljivom specifinom kapacitetu raunamo katkada s prosjenim specifinim kapacitetom izmeu temperatura 7', i T 2
c

med

\cATI(T2

7",)

105 0 , 3 3 . . 0 , 7 5 55 0 , 7 5 . . 1,17 35 1 , 1 7 . . 1,67 5 1,67. .5,80

S prosjenim specifinim kapacitetom raunamo kao da je konstantan. Entalpija je odreena izrazom ^ = u + py U tom je izrazu U - unutarnja energija, a pV - vanjska energija (energija prostora, p - tlak, V - volumen). Specifina entalpija A je entalpija jedinice mase s obzirom na - po volji odabrano - ishodite (npr. 0C), gdje je h = 0. Mjerimo je u J/kg. Vrijednosti specifine entalpije za pare sloene su u tablicama na str. 169 do 191, a za vlani zrak na str. 194 do 197. Temperaturna raztezljivost (dilatacija) L i n e a r n o t e m p e r a t u r n o r a s t e z a n j e zbog povienja temperature za dT iznosi Al = al0AT gdje su: a - linearni koeficijent temperaturnog rastezanja ( K 1 ) , l 0 - prvobitna duljina. Smatramo li da je koeficijent a konstantan, vrijedi 1 = / 0 [1 + a(T 7"0)] Koeficijent raztezanja a pri viim temperaturama raste. Njegove su vrijednosti za vrste tvari dane na str. 158 i 159. K u b i n o t e m p e r a t u r n o r a s t e z a n j e zbog poveanja temperature za d7" iznosi AV = f) V0AT gdje su: kubini koeficijent temperaturnog rastezanja ( K _ 1 ) , V 0 - prvobitni volumen. Smatramo li koeficijent ft konstantnim, bit e V= Voli + fl(T - 7"o)] I kubini koeficijent rastezanja ft pri viim temperaturama raste. Njegove su vrijednosi za tekuine i plinove dane na str. 159. 157

100. .350

Izbor turbine ogranien je kavitacijom. Brzohodnost n q odreuje se (na temelju dijagrama ispitivanja) u ovisnosti o minimalnom doputenom koeficijentu kavitacije a m l n (Thominog broja) "q = /(min) min = (P-Jeg ~ h)/H

gdje su: p a - zrani tlak, /i d - visina difuzora. B r z i n a v r t n j e vodnih turbina prilagouje s e traenoj brzini vrtnje gonjenih strojeva. Redovno su to elektrini generatori koji imaju odreenu brzinu vrtnje (vidi str. 266). Turbinu odabiremo tako da ima pri traenoj brzini vrtnje najbolju korisnost 7). Najvea brzina vrtnje n m a x , koju turbina moe postii u sluaju potpunog rastereenja i potpuno otvorenih privodnih lopatica (pobjegnue) mnogo je vea od normalne brzine vrtnje n i iznosi: kod peltonovih turbina kod francisovih turbina kod kaplanovih turbina "maks = (1,8 1,9) m aks = ( 1 , 8 . . . 2 , l ) n m aks ~ ( 2 , 3 . . . 3,0)n

Pri normalnom se radu brzina vrtnje turbine po pravilu ne smije poveati vie od 10%. Regulator koji pravilno djeluje mora sprijeiti da se pri normalnom radu vrtnje turbine povea iznad doputene vrijednosti. Meutim, svi rotirajui dijelovi turbine i prikljuenih strojeva moraju - radi sigurnosti u sluaju greke na regulatoru - izdrati i najveu brzinu vrtnje nmsa. 156

Linearni koeficijenti Temperaturno podruje: Kovi ne: aluminij bakar cink iridij kadmij kobalt kositar krom magnezij mangan molibden nikal olovo platina srebro volfram zlato eljezo (isto) Slitine: bronca (kositrena) crveni lijev elik neleg. 0,1 %C . . 0,6 % C . . legir. CrNi . . . . 18 Cr 8 Ni 13/Cr invar ( 3 6 % Ni) . duralumin konstantan manganin mjed (mesing) novo srebro platina-iridij (10%Ir) . . silumin sivi lijev tvrdi metali 158

temperaturnog rastezanja a ( K _ l ) 0...100c 0...500C 0...1000C

Linearni koeficijenti Temperaturno podruje: Nekovine: beton celuloid dijamant grafit granit korund magnezija (MgO) opeka poliamidi polivinilklorid . . . porculan staklo jensko kremeno sumpor

temperaturnog

rastezanja a ( K _ l ) 0...500C 0...1000C

0,..100C

0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

023 8 0165 016 5 0065 0360 0130 0267 0084 0260 0228 0052 0130 0292 0090 0197 0045 0142 0123

0,000 0274 0,000 0181

0,000 012 0,000 101

0,000 001 3

0,000 002 0,000 006

0,000 0064 0,000 0123 0,000 0072

0,000 0298

0,000 008 0,000 110 0,000 080

0,000 0,000 ..0,000 0,000 0,000 0030 003 5.. 0081 0005 090

0,0000126

0,000 0082
0,0000139

0,000 0152

0,000 0168

0,000 0,000 0,000 0,000

0095 0209 0045 015 2

0,000 0102

0,000 0,000 .0,000 0,000

0036 0040... 0093 0006

0,000 0043

0,000 0005

0,000 0046

Kubini koeficijenti Kapljevina voda 0 C 10 C 20 C 60 C 100 C 200 C | p

temperaturnog rastezanja fi Kapljevina benzin benzen (benzol) etanol (alkohol) ulje za mazanje pentan propantriol (glicerin) terpentinsko ulje transformatorsko ulje iva Plin ugljini dioksid ugljini monoksid vodik sumporni dioksid idealni plin

(K1) j /i 0,001 0,000 0,001 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 | fi 0,003 726 0,003 670 0,003 662 0,003 850 0,003 661 = = 1/273,15 159 200 106 150 740 160 520 097 690 180

0,000 0180 0,000 0190 0,000 0120 0,000 011 7 0,000 0115

0,000 0141 0,000 013 8

0,000 0160
0,000 0105 i 0,000 0015 0,000 023 5 0,000 0152 i 0,000 0175 [ 0,000 0184 0,000 0090 0,000 0034 0,000 0273 0,0000168 0,000 0194

0,000 060 1 0,000 200 0,000 380 0,000 540 0,000 780 | 0,000 550 i i i

Plin amonijak argon duik helij kisik neon

0,0000180 j
[

__

>
0,003 0,003 0,003 0,003 0,003 0,003 802 676 674 660 674 661

0,000 0220
0,000 0104 0,000 005 5

0,000 0095 0,0000129

0,000 0102

OSNOVNI ZAKONI T E R M O D I N A M I K E Prvi glavni zakon termodinamike Toplina je ekvivalentna mehanikom radu. (Mayer, 1842; Joule, 1843.) Dovoenje ili odvoenje topline Q uzrokuje promjenu unutarnje energije U i apsolutnog rada A (dobivenoga ili utroenoga), odnosno promjenu entalpije H i tehnikog rada W (dobivenoga ili utroenoga): dQ - dU dA + d Q = dovedena toplina AQ = dH + dIV dQ = odvedena toplina Za sluaj mehanike ravnotee moemo rad izraziti tlakom p i volumenom V dA = pdV + d A , + dW = dobiveni rad iW = Vip d A , dW = utroeni rad Entalpijski teorem: H 2 H\ = Q W Drugi glavni zakon termodinamike Toplina ne prelazi nikada sama od sebe s hladnijega na toplije tijelo. (Clausius, 1850; Thomson, 1851.) Po tome razlikujemo: a) povrative procese, tj. one koji su mogui u jednom ili drugom smislu, a da pri povratku ne ostane u prirodi nikakav trag (npr. isparivanje i kondenzacija, kompresija i ekspanzija itd.), i b) nepovrative procese, koji su mogui samo u jednom smislu (npr. prijelaz topline, trenje, priguivanje, mijeanje itd). E n t r o p i j a je za sve povrative procese odreena izrazom dS = dQ/T. U tom je izrazu d Q promjena topline pri apsolutnoj temperaturi T. Specifina entropija s je entropija jedinice mase raunana s obzirom na - po volji odabrano - ishodite (npr. kod 0C), gdje je s = 0. Mjerimo je u J/kgK. Njene vrijednosti za pare dane su na str. 169 do 191. Entropija se zatvorenog sustava pri svim nepovrativim procesima poveava (dS > 0). E k s e r g i j a * E je maksimalni tehniki rad to ga s obzirom na stanje okoline (pri temperaturi 7"0 i tlaku p0) moemo dobiti iz unutarnje energije tvari kojoj je entalpija H i entropija S: E = H - H0 - TCl(S - S 0 ). H0 je entalpija, a Se entropija tvari pri stanju okoline (T0, p0). A n e r g i j a * T0(S S0) je dio unutarnje energije iz kojega ne moemo dobiti tehniki rad. Specifina eksergija e je eksergija jedinice mase: e = h h0 7"0(s o), gdje su: h - specifina entalpija i s - specifina entropija tvari u promatranom stanju, h0 i s0 su specifina entalpija i entropija tvari pri tlaku i temperaturi okoline, specifina anergija b = T0(s - s 0 ) . Te je nazive uveo prof. Z. Rant, Ljubljana (SV 1955/1 i SV 1962/1-2). 160

Promjene stanja tvari Pri promjeni stanja odreujemo uglavnom: volumen V, t l a k p , temperaturu T, apsolutni rad A, odn. tehniki rad Wi toplinu Q. U p F-dijagramu predoeni su: apsolutni rad A povrinom ispod krivulje promjene stanja, a tehniki rad IV povrinom lijevo od te krivulje A = fp dV W= J Vdp U TS-dijagramu predoena je toplina Q povrinom ispod krivulje povrative promjene stanja Q = \ TdS Najkarakteristinije izohora V = konst promjene stanja: izobara p = konst izoterma T = konst Ti izentropa S = konst

v~

Adijabata znai promjenu stanja pri kojoj toplinu niti (izvana) dovodimo niti je odvodimo, ali ona moe biti proizvedena u samom sistemu zbog Izentalpa: H = konst. U idealnom su sluaju (bez gubitaka) adijabata i izentropa identine. Kruni procesi U idealnom (bez gubitaka i si.) desnokretnom krunom procesu (tj. u smislu kazaljke na satu, vidi sliku!), koji odgovara procesu pogonskih strojeva, povrine omeene zatvorenom krivuljom povrative promjene stanja predstavljaju: u pF-dijagrarnu dobiveni rad fV, u 7"5-dijagramu razliku toplina Qy\ Wk = QY = Q- Q0 gdje je Q dovedena, a Q 0 odvedena toplina (Q > Co)Energetska korisnost krunog procesa je ,, k = WyJQ = 1 - Q0IQ Pt 7>

'

U lijevokretnom krunom procesu (protivnom smislu u slici), koji odgovara procesu toplinskih pumpi, negativni su i rad (utroeni) i razlika toplina - Gk (dobivena) (Q < Q0). T C a r n o t o v k r u n i p r o c e s tee izmeu dviju T izentropa i dviju izoterma. Za nj vrijedi Gk = (T- r0)AS a energetska koristnost iznosi J . As tj = 1 T0IT (Thomsonova jednadba)
12 - Strojarski prirunik

161

IDEALNI PLINOVI Pod idealnim plinovima razumijevamo tako visoko pregrijane pare da se pokoravaju zakonu Boyleovu i Mariotteovu (pV = konst pri T = konst) te Gay-Lussacovu (VIT = konst pri p = konst). U prirodi nema idealnih plinova, no mnogi se realni plinovi po svojim svojstvima tako pribliuju idealnim plinovima da za njih vrijede s dovoljnom tonou navedeni zakoni. Tehniki osobito vani realni plinovi jesu: jednoatomni He, Ar dvoatomni H 2 , N,, O z , CO, zrak vieatomni C H 4 , C 2 H>, C 2 H 4 , C 2 H 6 . Pri malom tlaku i pogotovu jo pri visokoj temperaturi moemo zakone idealnih plinova primijeniti i na H z O , C 0 2 , S 0 2 , N H 3 itd. J e d n a d b a s t a n j a p l i n a povezuje tlak p, gustou p, odnosno specifini volumen v ili volumen V te masu m i temperaturu T: p/g = RT pv = RT pV = mRT R = plinska konstanta, koja ovisi samo o sastavu plina. Mjerimo je u J/kgK. Vrijednosti za R - vidi str. 163. Opa plinska konstanta (umnoak molne mase mm i plinske konstante R) jednaka je za sve plinove i iznosi Rm = mmR = 8314,34J/kmol K Avogadrov zakon 1 kmol bilo kojeg (idealnog) plina zauzima pri jednakom stanju uvijek isti volumen Vm, koji pri 0C i tlaku 1,01325 bar iznosi Vm = RmTlp = 22,4136 nrVkmol Prema tome vrijedi za sve plinove (molne mase m m i gustoe p) V m = m m / p , a za plinove meu sobom rnml/rnm2 = g,/g2Specifini toplinski kapacitet plinova izobarski - pri konstantnom tlaku cp = dhlT izovolumetriki - pri konstantnom volumenu c = duldT gdje su: d/i - promjena specifine entalpije, du - promjena specifine unutarnje energije (u = Ulm), dT - promjena temperature. Omjer specifinih toplinskih kapaciteta x = cplcv Razlika specifinih toplinskih kapaciteta cp c,, = R Cp = xRI(x - 1) cv = Rl(x - 1) Entalpija plinova specifina entalpija h = Jcp dT + C molna entalpija hm = mm J cpdT + C Podaci o molnoj entalpiji h m najpoznatijih plinova nalaze se na str. 164. Iz molne se entalpije vrlo lako moe izraunati specifina entalpija h = /i m /rn m . 162

Toplinska svojstva plinova Vrelite i kritino stanje plinova Plin Kem. simbol He Ar H2 N2 Vrelite (pri 1,01325 bar) 'v C -268,9 -185,9 -252,8 -195,8 -183,0 -194,0 -191,5 -78,5 -10,0 -33,4 -83,6 -161,7 -24,0 Ty K 4,3 87,3 20,4 77,4 90,2 79,2 81,7 194,7 263,2 289,8 189,6 111,5 249,2 243,2 169,7 184,6 Plinska konstanta J/kgK 2078 208,2 4122 296,7 259,8 287,0 296.9 188,8 129,8 488,2 319,6 518,7 164,7 68,8 296,7 276,7
R

Veliine kritinog stanja temperatura tlak gust. C

' k

helij argon vodik duik kisik zrak uglj. monoks. uglj. dioksid sump. dioksid amonijak etin (acetilen) metan monoklormetan difluordiklormetan eien (etilen) etan

o2
CO

C2H2 CH 4 CH3CI

co2 so23 NH

-267.9 -122,4 -239,3 -147,1 -118,8 -140.7 -140,2 + 31,0 + 157,3 + 132,4 +35,7 -83,0 + 143,1 + 111,5 +9,3 +35,0 Specifina topi. kap. J/kgK 5 237 523 14245 1038 913 1005 1042 820 607 2055 1511 2156 737 561 1612 1729
C

K 5,3 150,8 33,3 126,1 154,4 132,5 133,0 304,2 430,5 405,6 308,9 190,7 416,3 384,7 282,5 308,2

T k

Pk bar 2,28 48,7 13,0 33,9 50,4 37,7 34,9 73,6 78,9 113,0 63,5 46,3 66,8 40,1 51,4 49,6

e , kg/m3 69 531 31 311 430 310 301 460 524 235 231 162 370 555 216 210

CF2CI2 -30,0 -103,5 C2H4 -88,6 E.H Molna masa

m

Plinska konstanta, specifini toplinski kapacitet, gustoa Plin He Ar H2 N2 02 zrak CO C0 2 S0 2 NH3 C2H2 CH4 CHjCl CFjCl; C2H4 C2H6 Broj atoma u molekuli 1 1 2 2 2
-

Gustoa**
v

kg/kmol 4,003 39,94 2,016 28,02 32,00 28,96 28,01 44,01 64,06 17,03 26,04 16,04 50,49 120,9 28,05 30,07

Po kg/m3 0,1785 1,7834 0,0899 1,2505 1,4290 1,292 8 1,2500 1,9768 2,9265 0,7713 1,1709 0,7168 2,3084 5,0830 1,2604 1,3560

2 3 3 4 4 5 5 5 6 8

1,66 1,66 1,41 1,40 1,40 1,40 1,40 1,30 1,27 1,31 1,26 1,32 1,29 1,14 1,25 1,20

Pri 0C. - * Pri 0 C i 1,01325 bar. 163

Molna entalpija hm plinova pri konstantnom tlaku p = 0 (bez obzira na disocijaciju) Temperatura t C 0 300 400 500
600 100 200

Povrative promjene stanja plinova Oznake veliina - na str. 157 do 162 Zrak 0 2 913 5 865 8 858 11 920 15 040 21 480 24 830
28 210 18 260

700 900

800

1000 1100 1200

1300 1400 1500 1750

2000

2500 3000 t C 0 100 300 400 500 600 700

200

T K 273 373 473 573 673 773 873 973 1073 1173 1273 1373 1473 1573 1673 1773 2023 2273 2773 3273

kJ/kmol H2 2 897 5 819 8 765 11 690 14 630 17 610

20 620 {)

N2 0 2 918 5 860 8 845

11 880

14 970 21 320 24 610 27 960 31 360 34 790 38 260 41 760 45 290 48 810 57 770 85 190 103 730 hm
66 810 18 110

23 630 26 690 29 790 32 970 36 140 39 380 42 660 45 960 54 380 63 040 80 960 99 500

0 2 951 5 982 9 113 12 360 15 680 19 070 22 520 26 030 29 570 33 150 36 750 40 390 44 040 47 720 51 450 70410 89 890 109 900 kJ/kmol 0 4 077 8 498 13 210 18 150 23 250 28 510 33 840 39 250 44 750 50 270 55 840 61 450 67 100 72 710 78 360 94 810 106 900 139 000 164 500
60 860

o2

a)

Izohora Apsolutni rad Tehniki rad Toplina

V= konst A =0

p/T = konst ( = mRjV)

p,/p2 = T,/T2

W = V(Pl p2) Q = mcy(T2T,) = m K

R 1

(7" 2 7",) K

V 1

(Pi~P

i)

b) I z o b a r a

3 1 620 38 570 42 070 45 630 49 190 58 190 67 330 85 330 104 600
35 080

p = konst V/T = k o n s t ( m R / p ) (Gay-Lussacov zakon) Vit Vi = ei/e, = 7\/T2 Apsolutni rad A = p(V2 V,) = mR(T2 7",) Tehniki rad W= 0 Toplina KR - " Kp Q = mcp(T2 Tt) m "(T2T,)--(ViVi) = Kl K 1 K 1 7" = konst pV = konst( = mRT) (Boyleov i Mariotteov zakon) p,V, =p2V2 Vi P\ Apsolutni rad A = p, V, ln = p, V, ln V, Pi V2 p, = mRT\n = mRT\n Tehniki rad Toplina
P W = A "> Q = A = W= T(S2 5 , ) 2

c)

Izoterma

Temperatura

r
K 273 373 473 573 673 773 873 973 1073 1173 1273 1373 1473 1573 1673 1773 2023 2273 2773 3273

CO 0 2 918 5 860 U 920 15 050 21 520 24 870 28 250 31 690 35 170 38 690 42 240 45 750 49 310 58 310 67 440 85 940 104 500
18 260 8 866

0 3 839 8 079 12 630 17 410 22 500 27 700 38 490 44 080 49 690 55 460 61 240 67 060 72 920 78 860 93 720 100 400 139 100 169 700
33 060

co 2

so 2

H2O 0 3 361 6 798 1(1 320 13 960 17 730 25 610 29 770 34 060 38 340 42 900 47 470 52 130 56 970 61 790 74 340 87 150 113 800 141 000
21 600

d)

I z e n t r o p a 5 = konst pVK = konst Apsolutni rad TV~' A = = konst T

(T-1
1

K-1

- konst

800

1000 1100

900

1200 1300 1400 1500 1750

2000

Z 1 M . 3 - U
K 1\ mR T,/

Kl

(p,v,-P2V2)

(7-, - Tj) = mcy(T, - T2) K 1 Tehniki rad pri izentropskoj promjeni stanja (= teoretski rad toplinskih strojeva) Toplina W = kA = mc(T, Q = 0 165 - T2) = H,-H2 = m(H, - H2)

2500 3000 164

e)

Po1itropa predstavlja openitu promjenu stanja pri kojoj je promjena temperature upravno razmjerna dovedenoj ili odvedenoj toplini dQ = mcAT pV" = konst -1

Smjese idealnih plinova (Indeksima 1, 2 . . . n oznaujemo veliine koje pripadaju pojedinim sastavinama u smjesi) Masa smjese Volumen smjese Tlak smjese m = m, + m 2 + . . . V = V, + V2 + ... p = p, + p2 + ... P\
=

Apsolutni rad

=sRr]=sHr] -SKh-ii*----"
_ mR n1 (T, - T2) W = nA Q =

Pi, p2... su parcijalni tlakovi pojedinih plinova u smjesi (Daltonov zakon) P V\!V pV = mRT Pi=PV2IV Za smjesu plinova vrijedi ista jednadba stanja kao i za homogene plinove Plinska konstanta smjese R i prividna molna masa smjese m m / . i=i Gustoa smjese Q
=

Tehniki rad Toplina

1=1

Promjena stanja po politropi kao openita obuhvaa sve prije navedene povrative promjene stanja koje su samo njezini posebni sluajevi.

Specifini toplinski kapaciteti i specifina entalpija smjese:

Zrak Sastav potpuno suhog zraka Sastavina volumni % maseni % Usporedba politropa politropa izohora izobara izoterma izentropa V= p = T = 5 = konst konst konst konst
n

-r
Ar 0,93 1,28

h =

N2

78,03
75,47

o2 20,99 23,20

co 2 0,03 0,046

H 2 He + Ne + Kr + Xe 0,01 0,01 0,001 0,003

c c.
CP

Mijeanje plinova (nepovrativi proces) a) Mijeanje pri V = konst parcijalni tlak p'= (p, V,/T,) tlak smjese T/V temperatura smjese T= [ m , c,T, / X m / c ;=i 'i = i
rt i n
m c

00

0 1 K = cpjcv Priguivanje

i n

p = p' + p" + ...

b) Mijeanje pri p = konst parcijalni volumen V = (p, 1 V ' I ) Tip volumen smjese V = V + V" +... I

temperatura smjese = X i=l i pi Ti / X ' i=1

m c

je nepovrativa promjena stanja za koju kod idealnih plinova vrijedi: izentalpa 166 h = konst T = konst

i pi 167

PARE Zasiena para je smjesa dviju faza: tekue i plinovite. Para ima u zasienom stanju za svaku temperaturu tono odreenu vrijednost tlaka. Omjer mase plinovite faze (suhe pare) i mase cjelokupne smjese (suhe pare i tekuine) nazivamo suhoa pare x. S obzirom na x je zasiena para: x = 0 - ( v r e l a ) t e k u i n a (bez pare), 0 < x < l - m o k r a p a r a , koja u jedinici mase sadri dijelova suhe pare i (1 - x) dijelova tekuine, x = 1 - s u h a p a r a (samo para, bez tekuine). Razliite veliine stanja pare, napose gustou p, specifini volumen v. Specifinu entalpiju h i specifinu entropiju s oznaujemo: pri stanju x = 0 oznakom pri stanju x = 1 oznakom " Temperatura i odgovarajui tlak te ostale veliine zasiene pare pri stanju x 0 i x = I nalaze se za najvanije pare u tablicama na str. 172 do 174 i 188 do 191. Za mokru paru (0 < x < 1) vrijedi: specifini volumen specifina entalpija specifina entropija t>, = v' + x(v" - v') hx = h' + x(h" - h') sx = s' + x(s" s')

Zrak kao pregrijana para (koji pri tonijem raunanju odstupa od zakona idealnih plinova) Toplinska svojstva pri tlaku p i temperaturi t specifini volumen v, specifina entalpija h*, specifina entropija s* t c 100 50 0 50 100 200 400 100 50 0 50 100 200 400 100 50 0 50 100 200 400 100 50 0 50 100 200 400 V tn'/kg P = 0,495 1 0,639 3 0,783 8 0,926 5 1,071 1,356 1,930 P= 0,047 98 0,063 29 0,07817 0,09271 0,107 3 0,1361 0,193 8 P = 0,01072 0,015 29 0,019 36 0,023 22 0,02703 0,034 44 0,049 08 P = 0,004 512 0,007 288 0,009564 0,01164 0,01365 0,017 50 0,024 96 h kJ/kg 1 bar 172,8 223,1 273,3 323,6 374,1 476,1 686,1 10 bar 166,7 219,3 270,9 321,9 372,8 475,2 686,1 40 bar 144,4 207,1 262,8 316,2 368,9 473,2 686,2 80 bar 109,2 191,2 252,8 309,3 364,0 471,2 686,6 4,938 5,204 5,454 5,641 5,800 6,056 6,425 0,003 270 0,005 688 0,007 604 0,009 328 0,01097 0,01411 0,02014 5,137 5,460 5,685 5,862 6,015 6,263 6,629 0,006 582 0,009 955 0,012 83 0,015 50 0,018 11 0,023 15 0,03300 5,632 5,899 6,121 6,277 6,424 6,668 7,030 0,023 14 0,031 29 0,038 97 0,046 39 0,053 80 0,068 33 0,097 31 6,359 6,656 6,859 7,026 7,172 7,415 7,775 0,097 66 0,127 3 0,1566 0,1854 0,214 4 0,2716 0,386 7 s kJ/kg K m J /kg
h 1 | kl/kg

s kJ/kgK 5,843 6,106 6,311 6,479 6,584 6,868 7,229 5,403 5,687 5,900 6,072 6,221 6,467 6,830 4,944 5,315 5,552 5,734 5,890 6,142 6,510 4,652 5,114 5,420 5,567 5,729 5,987 6,359

5 bar 170,0 221,3 272,1 322,8 373,5 475,7 686,1 20 bar 159,7 215,3 268,0 319,9 371,5 474,4 686,1 60 bar 118,0 195,0 255,2 311,0 365,2 471,8 686,4 100 bar 94,6 183,7 248,1 306,1 361,9 470,2 686,8

Clapeyronova jednadba prikazuje toplinu isparivanja r kao funkciju temperature zasienja Ts, poveanja volumena pri isparivanju v" - v' i diferencijalnog kvocijenta dp/d7": r = h" - h' r = Ti ( | l _ >) . (dpldT) Pregrijana para je realni plin koji je pregrijan iznad temperature zasienja i ne sadri vie nikakve tekuine. Obino smatramo pregrijanom onu paru koja nije pregrijana mnogo iznad temperature zasienja i nju moramo raunati po posebnim zakonima za pregrijanu paru, dok se visoko pregrijane pare postupno pribliuju svojstvima idealnih plinova. Veliine stanja pregrijane pare (p, t>, h, s) funkcije su tlaka i temperature: pv = RT + /, (p, 7) h = h" + \cpdT
C P

s = s" + J cp (dTIT)

= fi(p,T)

Za pregrijanu paru sastavljene su razne tablice o parama, npr.: - za zrak (ako uzimamo u obzir odstupanje od idealnih plinova) na str. 169. - za pregrijanu vodenu paru na str. 175 do 187. Pregled ireg podruja (zasiene i pregrijane) vodene pare prikazuje posebno zorno Mollierov h, v-dijagram (str. 170 i 171). 168

* Ishodite za specifinu entalpiju h i specifinu entropiju s izabrano je pri (idealiziranoj) apsolutnoj nuli. 169

4600

4600

4 400

4400

a o a> m a
6"

4 200

4200

4 000

4000

to a-

3800

3800

3 600

3600

3400

3400

6,5

7,0

7,5

8,0

Specifina

entropija

s kJ/kg

Specifina

entropija

s kJ/kg K

Zasiena Toplinska svojstva pri Temperatura / s , tlak p, specifini volumen ti', v"\
ts

vodena para temperaturama od 0 do 374.15 C specifina'entalpija //', h"\ specifina entropija s', s'' h C P bar
v'

c
0,04 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 125 130 135 140 145 150 155 160 165 170 175 180 185 172

v'

bar 0,006 0,008 0,012 0,017 112 718 27 04

mVkg 0,001 000 2 0,001 000 0 0,001 000 3 0,001 001 0,001 002 0,001 003 0,001 004 0,001 006 0,001 008 0,001 010 0,001 012 0,001 015 0,001 017 0,001 020 0,001 023 0,001 026 0,001 029 0,001 033 0,001 036 0,001 040 0,001 044 0,001 048 0,001 052 0,001 056 0,001 061 0,001 065 0,001 070 0,001 075 0,001 080 0,001 085 0,001 091 0,001 096 0,001 102 0,001 108 0,001 115 0,001 121 0,001 128 0,001 134

v" m 3 /kg 206,2 147,2 106,4 77,98 57,84 43,40 32,93 25,24 19,55 15,28 12,05 9,579 7,679 6,202 5,046 4,134 3,409 2,829 2,361 1,982 1,673 1,419 1,210 1,036 0,891 5 0,770 2 0,668 1 0,581 8 0,508 5 0,446 0 0,392 4 0,346 4 0,306 8 0,272 4 0,242 6 0,216 5 0,193 8 0,173 9

A' kJ/kg 0,00 21,01 41,99 62,94 83,86 104,8 125,7 146,6 167,5 188,4 209,3 230,2 251,1 272,0 293,0 313,9 334,9 355,9 376,9 398,0 419,1 440,2 461,3 482,5 503,7 525,0 546,3 567,7 589,1 610,6 632,2 653,8 675,5 697,3 719,1 741,1 763,1 785,3

A" kJ/kg 2 502 2 511 2 520 2 529 2 538 2 547 2 556 2 565 2 574 2 583 2 592 2 601 2 610 2 618 2 627 2 635 2 644 2 652 2 660 2 668 2 676 2 684 2 691 2 699 2 706 2 713 2 720 2 727 2 733 2 739 2 745 2 751 2 757 2 762 2 767 2 772 2 776 2 780

j' s" kJ/kg K kJ/kg K 0,000 0 0,076 2 0,151 0 0,224 3 0,296 3 0,367 0 0,436 5 0,504 9 0,572 1 0,638 3 0,703 5 0,767 7 0,831 0 0,893 3 0,954 8 1,015 1,075 1,134 1,193 1,250 1,307 1,363 1,419 1,473 1,528 1,581 1,634 1,687 1,739 1,791 1,842 1,892 1,943 1,992 2,042 2,091 2,139 2,188 9,158 9,027 8,902 8,783 8,668 8,559 8,455 8,354 8,258 8,166 8,078 7,993 7,911 7,832 7,757 7,684 7,613 7,545 7,480 7,417 7,355 7,296 7,239 7,183 7,129 7,077 7,026 6,977 6,928 6,882 6,836 6,791 6,748 6,705 6,663 6,622 6,582 6,542

m3/kg 0,001 142 0,001 149 0,001 157 0,001 164 0,001 173 0,001 181 0,001 190 0,001 199 0,001 209 0,001 219 0,001 229 0,001 240 0,001 251 0,001 263 0,001 276 0,001 289 (1,001 303 0,001 317 0,001 332 0,001 349 0,001 366 0,001 384 0,001 404 0,001 425 0,001 448 0.001 473 0,001 500 0,001 529 0,001 562 0,001 598 0,001 639 0,001 686 0,001 741 0,001 809 0,001 896 0,002 016 0,002 214 0,003

v" m 3 /kg 0,156 3 0,140 8 0,127 2 0,115 0 0,104 2 0,094 63 0,086 04 0,078 35 0,071 45 0,065 25 0,059 65 0,054 61 0,050 04 0,045 90 0,042 13 0,038 71 0,035 59 0,032 74 0,030 13 0,027 73 0,025 54 0,023 51 0,021 65 0,019 93 0,018 33 0,016 86 0,015 48 0,014 19 0,012 99 0,011 85 0,010 78 0,009 763 0,008 799 0,007 859 0,006 940 0,006 012 0,004 973 17

A' U/kg 807,5 829,9 852,4 875,0 897,7 920,6 943,7 966,9 990,3 1 014 1 038 1 062 1 086 1 110 1 135 1 160 1 185 1 211 1 237 1 263 1 290 1 317 1 345 1 373 1 402 1 432 1 463 1 494 1 527 1 560 1 596 1 633 1 672 1 717

A" kJ/kg 2 784 2 788 2 791 2 794 2 796 2 798 2 800 2 801 2 802 2 802 2 802 2 802 2 800 2 799 2 796 2 794 2 790 2 786 2 780 2 774 2 768 2 760 2 751 2 741 2 730 2718 2 704 2 688 2 670 2 650 2 626 2 599 2 568 2 530

s' s" kJ/kg K U/kg K 2,236 6,504 2,283 6,465 2,331 6,428 2,378 6,391 2,425 6,354 2,471 6,318 2,518 6,282 2,564 6,246 2,610 6,211 2,656 6,176 2,702 6,141 2,748 6,106 2,794 6,071 2,839 6,036 2,885 6,001 2,931 5,966 2,976 5,930 3,022 5,895 3,068 5,859 3,115 5,822 3,161 5,785 3,208 5,747 3,255 5,708 3,303 5,669 3,351 5,628 3,400 5,586 3,450 5,542 3,501 5,497 3,553 5,449 3,606 5,398 3,662 5,343 3,719 5,283 3,780 5,218 3,849 5,144 3,921 5,060 4,002 4,958 4,111 4,814 4,442 9 173

0,023 37 0,031 66 0,042 41 0,056 22 0,073 75 0,095 82 0,123 4 0,157 4 0,199 2 0,250 1 0,311 6 0,385 5 0,473 6 0,578 0 0,701 1 0,845 3 1,013 3 1,208 1,433 1,691 1,985 2,321 2,701 3,131 3,614 4,155 4,760 5,433 6,181 7,008 7,920 8,924 10,03 11,23

190 12,55 195 13,99 200 15,55 205 17,24 210 19,08 215 21,06 220 23,20 225 25,50 230 27,98 235 30,63 240 33,48 245 36,52 250 39,78 255 43,25 260 46,94 265 50,88 270 55,06 275 59,50 280 64,20 285 69,19 290 74,46 295 80,04 300 85,93 305 92,14 310 98,70 315 105,6 320 112,9 325 120,6 330 128,6 335 137,1 340 146,1 345 155,5 350 165,4 355 175,8 360 186,8 365 198,3 370 210,5 374,15 221,20

1 764 2 485 1 818 2 428 1 890 2 343 2 107,4

Zasiena vodena para (nastavak) Toplinska svojstva pri tlaku od 0,01 do 200 bar Tlak p, temper. r s , spec. vol. u', t>"; spec. entalp. h\ A"; spec. entrop. s', s" p bar 0,01 0,02 0,04 0,06 0,08 0,1 0,12 0,16 0,2 0,25 0,3 0,4 0,5 0,6 0,8 1,0 1,2 1,6 2,0 2,5 3 4 5 6 8 10 12 16 20 25 30 40 50 60 80 100 12(1 160 200 174 U c 6,983 17,51 28,98 36,18 41,53 45,83 49,45 55,34 60,09 64,99 69,12 75,89 81,35 85,95 93,51 99,63 104,8 113,3 120,2 127,4 133,5 143,6 151,8 158,8 170,4 179,9 188,0 201,4 212,4 223,9 233,8 250,3 263,9 275,6 295,0 311,0 324,7 347,3 365,7 v' m 3 /kg v" m 3 /kg A' kJ/kg 29,34 73,46 121,4 151,5 173,9 191,8 206,9 231,6 251,5 272,0 289,3 317,7 340,6 359,9 391,7 417,5 439,4 475,4 504,7 535,3 561,4 604,7 640,1 670,4 720,9 762,6 798,4 858,6 908,6 962,0 1 008 1 087 1 155 1 214 1 317 1 408 1 492 1 651 1 827 A" kJ/kg 2 514 2 534 2 555 2 568 2 577 2 585 2 591 2 602 2 610 2618 2 625 2 637 2 646 2 654 2 666 2 675 2 683 2 696 2 706 2 716 2 725 2 738 2 748 2 756 2 768 2 776 2 783 2 792 2 797 2 801 2 802 2 800 2 794 2 785 2 760 2 728 2 689 2 585 2 418 s' kJ/kg K 0,106 0 0,260 7 0,422 5 0,520 9 0,592 5 0,64 9 3 0,696 3 0,772 1 0,832 1 0,893 2 0,944 1 1,026 1,091 1,145 1,233 1,303 1,361 1,455 1,530 1,607 1,672 1,776 1,860 1,931 2,046 2,138 2,216 2,344 2,447 2,554 2,646 2,797 2,921 3,027 3,208 3,361 3,497 3,747 4,015 s" kJ/kg K 8,977 8,725 8,476 8,331 8,230 8,151 8,087 7,987 7,909 7,832 7,770 7,671 7,595 7,533 7,435 7,360 7,298 7,202 7,127 7,052 6,991 6,894 6,819 6,758 6,660 6,583 6,519 6,418 6,337 6,254 6,184 6,069 5,974 5,891 5,747 5,620 5,500 5,253 4,941 I C

Voda i pregrijana vodena para Toplinska svojstva pri tlaku p i temperaturi t specifini volumen v, specifina entalpija A, specifina entropija s V m 3 /kg P = 0 20 40 60 80 100 0,0010002 135,2 144,5 153,7 163,0 172,2
P =

h kJ/kg 0,01 bar 0,0 2539 2576 2613 2651 2689 0,04 bar 0,0 83,9 2575 2613 2 650 2688 2726 0,08 bar 0,0 83,9 167,5 2612 2650 2688 2726 0,12 bar 0,0 83,9 167,5 2611 2649 2687 2725 2764

s kJ/kg K

m 3 /kg

A kJ/kg 0,02 bar

kJ/kg K

0,001 000 129,2 0,001 001 67,01 0,001 004 34,80 0,001 006 23,74 0,001 008 18,10 0,001 010 14,67 0,001 012 12,36 0,001 015 9,433 0,001 017 7,650 0,001 020 6,204 0,001 022 5,229 0,001 027 3,993 0,001 030 3,240 0,001 033 2,732 0,001 039 2,087 0,001 043 1,694 0,00 1 048 1,428 0,001 055 1,091 0,001 061 0,885 4 0,001 068 0,718 4 0,001 074 0,605 6 0,001 084 0,462 2 0,001 093 0,374 7 0,001 101 0,315 5 0,001 115 0,240 3 0,001 127 0,194 3 0,001 139 0,163 2 0,001 159 0,123 7 0,001 177 0,099 54 0,001 197 0,079 91 0,001 216 0,066 63 0,001 252 0,049 75 0,039 43 0,001 286 0,001 319 0,032 44 0,001 384 0,023 53 0,001 453 0,018 04 0,001 527 0,014 28 0,001 710 0,009 308 0,002 037 0,005 877

0,000 2 9,061 9,184 9,300 9,410 9,514

0,0010002 67,58 72,21 76,84 81,46 86,08

0,0 2538 2576 2613 2 651 2689 0,06 bar

0,0002 8,740 8,864 8,980 9,089 9,193

0 20 40 60 80 100 120

0,0010002 0,001002 36,08 38,40 40,71 43,03 45,34 P=

0,0002 0,296 3 8,543 8,659 8,769 8,873 8,972

0,0010002 0,001 002 24,04 25,59 27,13 28,68 30,22

0,0 83,9 2575 2612 2650 2 688 2 726 0,10 bar

0,0002 0,296 3 8,354 8,471 8,581 8,685 8,785

0 20 40 60 80 100 120

0,0010002 0,001 002 0,001 008 19,18 20,34 21,50 22,66 P=

0,0002 0,296 3 0,572 1 8,337 8,448 8,552 8,652

0,0010002 0,001 002 0,001 008 15,34 16,27 17,20 18,12

0,0 83,9 167,5 2612 2650 2688 2726 0,16 bar

0,0002 0,2963 0,572 1 8,233 8.344 8,449 8,548

0 20 40 60 80 100 120 140

0.0010002 0,001 002 0,001 008 12,77 13,55 14,33 15,10 15,87

0,0002 0,296 3 0,572 1 8,148 8,259 8,364 8,464 8,559

0,0010002 0,001002 0,001 008 9,570 10,16 10,74 11.32 11,90

0,0 83,9 167,5 2611 2 649 2687 2725 2763

0,0002 0,296 3 0,572 1 8,014 8,125 8,230 8,330 8,425 175

Voda i pregrijana Toplinska svojstva pri specifini volumen ti, specifina

t

vodena para (nastavak) tlaku p i temperaturi i entalpija h, specifina entropija s I C

V

ti m3/kg P=

h kJ/kg 0,2 bar 0,0 83,9 167,5 251,1 2 648 2 686 2 725 2 763 2 802 0,3 bar 0,0 83,9 167,5 251,1 2 647 2 685 2 724 2 762 2 801 2 840 0,5 bar 0,0 83,9 167,5 251,1 334,9 2 683 2 722 2 761 2 800 2 839 2 878

r kJ/kg K

m 3 /kg

h kJ/kg 0,25 bar

5 U/kg K

m 3 /kg P=

h kJ/kg 0,8 bar 0,0 83,9 167,5 251,1 334,9 2 679 2719 2 758 2 798 2 837 2 876 2 916 2 955 2 995 3 035 3 075 1.2 bar 0,1 84,0 167,6 251,2 335,0 419,1 2 714 2 755 2 795 2 835 2 874 2914 2 954 2 994 3 034 3 074

5 kJ/kgK

m 3 /kg

kJ/kg 1,0 bar

s U/kg K

0 20 40 60 80 100 120 140 160

0,001 000 2 0,001 002 0,001 008 0,001 017 8,117 8,585 9,051 9,516 9,980 P=

0,000 2 0,296 3 0,572 1 0,831 0 8,021 8,126 8,226 8,322 8,413

0,001 000 2 0,001 002 0,001 008 0,001 017 6,488 6,864 7,237 7,611 7,982

0,0 83,9 167,5 251,1 2 Ml 2 686 2 724 2 763 2 801 0,4 bar

0,000 2 0,296 3 0,572 1 0,831 0 7,916 8,022 8,123 8,219 8,310

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300

0,001 000 2 0,001 002 0,001 008 0,001 017 0,001 029 2,126 2,246 2,365 2,484 2,601 2,718 2,835 2,952 3,068 3,184 3,300 P=

0,000 1 0,296 3 0,572 1 0,831 0 1,075 7,470 7,574 7,672 7,766 7,854 7,940 8,021 8,100 8,176 8,249 8,320

0,001 000 2 0,001 002 0,001 008 0,001 017 0,001 029 1,696 1,793 1,889 1,984 2,078 2,172 2,266 2,359 2,453 2,546 2,639

0,1 84,0 167,5 251,2 335,0 2 676 2717 2 756 2 796 2 836 2 875 2915 2 955 2 994 3 034 3 075 1,6 bar

0,000 1 0,296 3 0,572 1 0,830 9 1,075 7,362 7,467 7,566 7,660 7,750 7,835 7,917 7,996 8,072 8,145 8,217

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180

0,001 000 2 0,001 002 0,001 008 0,001 017 5,401 5,714 6,027 6,338 6,648 6,958

0,000 2 0,296 3 0,572 1 0,831 0 7,830 7,936 8,037 8,133 8,224 8,312

0,001 000 2 0,001 002 0,001 008 0,001 017 4,042 4,279 4,515 4,749 4,983 5,215

0,0 83,9 167,5 251,1 2 645 2 684 2 723 2 761 2 800 2 839 0,6 bar

0,000 2 0,296 3 0,572 1 0,831 0 7,694 7,801 7,902 7,999 8,090 8,178

P= 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 176 0,001 000 2 0,001 002 0,001 008 0,001 017 0,001 029 3,418 3,607 3,796 3,983 4,170 4,356

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300

0,001 000 2 0,001 002 0,001 008 0,001 017 0,001 029 0,001 044 1,490 1,571 1,651 1,730 1,808 1,887 1,965 2,043 2,120 2,198

0,000 1 0,296 3 0,572 1 0,830 9 1,075 1,307 7,379 7,479 7,573 7,663 7,749 7,832 7,911 7,987 8,061 8,132

0,001 000 1 0,001 002 0,001 008 0,001 017 0,001 029 0,001 044 1,112 1,173 1,234 1,294 1,353 1,413 1,471 1,530 1,588 1,647

0,1 84,0 167,6 251,2 335,0 419,1 2 710 2 751 2 792 2 832 2 873 2913 2 953 2 993 3 033 3 073

0,000 1 0,296 3 0,572 1 0,830 9 1,075 1,307 7,237 7,340 7,436 7,527 7,613 7,696 7,776 7,852 7,926 7,998 177

0,000 2 0,296 3 0,572 1 0,831 0 1,075 7,695 7,797 7,894 7,986 8,074 8,159

0,001 000 2 0,001 002 0,001 008 0,001 017 0,001 029 2,844 3,002 3,160 3,317 3,473 3,628

0,0 83,9 167,5 251,1 334,9 2 681 2 721 2 760 2 799 2 838 2 877

0,000 2 0,296 3 0,572 1 0,831 0 1,075 7,609 7,711 7,808 7,901 7,989 8,074

13 - Strojarski prirunik

Voda i pregrijana Toplinska svojstva pri specifini volumen ti, specifina i C D m 3 /kg p =0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 P= 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 i 280 300 178 0,001 000 1 0,001 002 0,001 008 0,001 017 0,001 029 0,001 044 0,001 061 0,616 7 0,650 6 0,683 7 0,716 4 0,74 8 6 0,780 5 0,812 3 0,843 8 0,875 3 0,001 000 1 0,001 002 0,001 008 0,001 017 0,001 029 0,001 044 0,001 061 0,934 9 0,984 0 1,033 1,080 1,128 1,175 1,222 1,269 1,316 | h kJ/kg , 2,0 bar 0,2 ' o.oooi 84,0 i 0,296 3 167,6 [ 0,572 0 251,2 0,830 9 335,0 1,075 419,1 503,7 i 2 748 , 2 789 1 2 830 j 2 871 2911 2 951 2 991 3 032 | 3 072 3 bar 0,3 i 0,000 1 0,296 2 84,1 167,7 1 0,572 0 251,3 0,830 8 1,075 335,1 419,2 503,8 2 739 2 782 2 824 2 866 2 907 2 948 i 2 988 3 029 3 070 1,307 1,528 7,025 7,127 7,222 7,312 7,397 7,478 7,556 7,631 7,703 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 000 002 008 017 029 1,307 1,528 7,230 7,328 7,420 7,507 7,591 7,671 7,748 7,822 7,894 0,001 000 1 0,001 002 0,001 008 0,001 017 0,001 029 0,001 044 0,001 061 0,744 0 0,784 0 0,823 2 0,862 0 0,900 4 0,938 5 0,976 3 1,014 1,052 s kJ/kg K. v m'/kg h kJ/kg , 2,5 bar 0,2 84,1 167,7 251,3 335,1 419,2 503,8 2 743 2 786 2 827 2 868 2 909 2 949 2 990 3 030 3 071 4 bar 0,4 84,2 167,8 251,4 335,2 419,3 503,9 589,1 2 774 2818 2 860 2 902 2 944 2 985 3 026 3 067 0,0001 0,296 2 0,572 0 0,830 8 1,075 1,307 1,527 1,739 6,981 7,079 7,171 7,258 7,340 7,419 7,495 7,568 0,000 1 0,296 2 0,5720 0,830 9 1,075 1,307 1,528 7,118 7,218 7,312 7,400 7,485 7,565 7,643 7,717 7,789 s kJ/kg K.

vodena para (nastavak) tlaku p i temperaturi t entalpija A, specifina entropija s I C V m J /kg P= 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380 400 420 440 460 480 500 520 540 560 580 600 620 640 0,001 000 0,001 002 0,001 008 0,001 017 0,001 029 0,001 044 0,001 061 0,001 080 0,383 5 0,404 5 0,425 0 0,445 0 0,464 7 0,484 1 0,503 4 0,522 6 0,541 6 0,560 6 0,579 5 0,598 4 0,617 2 0,635 9 0,654 7 0,673 4 0,692 1 0,710 8 0,729 4 0,748 1 0,766 7 0,785 3 0,803 9 0,822 5 0,841 1 h kJ/kg 5 bar 0,5 84,3 167,9 251,5 335,3 419,4 503,9 589,2 2 766 2 811 2 855 2 898 2 940 2 982 3 023 3 065 3 106 3 147 3 189 3 230 3 272 3 314 3 356 3 398 3 441 3 484 3 527 3 570 3 614 3 657 3 702 3 746 3 790 0,000 1 0,296 2 0,571 9 0,830 7 1,075 1,307 1,527 1,739 6,863 6,965 7,059 7,148 7,232 7,312 7,388 7,461 7,532 7,601 7,667 7,732 7,795 7,856 7,916 7,975 8,032 8,088 8,143 8,197 8,250 8,302 8,353 8,403 8,452 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 000 002 008 017 029 s kJ/kg K V m J /kg h kJ/kg 6 bar 0,6 84,4 168,0 251,6 335,4 419,4 504,0 589,3 2 758 2 815 2 850 2 894 2 936 2 979 3 021 3 062 3 104 3 145 3 187 3 229 3 271 3313 3 355 3 397 3 440 3 483 3 526 3 569 3613 3 657 3 701 3 745 3 790 0,000 1 0,296 2 0,571 9 0,830 7 1,075 1,307 1,527 1,739 6,764 6,869 6,966 7,057 7,142 7,223 7,300 7,374 7,445 7,514 7,581 7,646 7,709 7,771 7,831 7,889 7,947 8,003 8,058 8,112 8,165 8,217 8,268 8,318 8,367 179

'

kJ/kg K

0,001 043 0,001 060 0,001 080 0,316 5 0,334 6 0,352 0 0,369 0 0,385 7 0,402 1 0,418 3 0,434 4 0,450 4 0,466 3 0,482 1 0,497 9 0,513 6 0,529 3 0,545 0 0,560 6 0,576 2 0,591 8 0,607 4 0,623 0 0,638 6 0,654 1 0,669 6 0,685 1 0,700 7

0,001 044 0,001 061 0,001 080 0,483 7 0,509 3 0,534 3 0,558 9 0,583 1 0,607 2 0,631 1 0,654 9

Voda i pregrijana Toplinska svojstva pri specifini volumen v, specifina I c

V

vodena para (nastavak) tlaku p i temperaturi t entalpija A, specifina entropija 5 I "C

V

m J /kg P=

h kJ/kg 8 bar 0,8 84,6 168,2 251,7 335,5 419,6 504,1 589,4 675,6 2 797 2 839 2 884 2 929 2 972 3 015 3 057 3 099 3 141 3 183 3 225 3 268 3 310 3 352 3 395 3 438 3 481 3 524 3 567 3 611 3 655 3 699 3 744 3 788

s kJ/kg K

m'/kg

h kJ/kg 10 bar

kJ/kg K

m J /kg P=

h kJ/kg 12 bar 1,2 85,0 168,5 252,1 335.8 419,9 504,4 589,6 675,8 763,2 2814 2 865 2912 2 958 3 003 3 047 3 090 3 133 3 176 3 219 3 261 3 304 3 347 3 390 3 433 3 476 3 520 3 563 3 607 3 651 3 696 3 740 3 785

kJ/kg K

m ! /kg

h kJ/kg 16 bar

kl/kg K

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380 400 420 440 460 480 500 520 540 560 580 600 620 640 180

0,001 000 0,001 001 0,001 008 0,001 017 0,001 029 0,001 043 0,001 060 0,001 080 0,001 102 0,247 1 0,260 8 0,274 0 0,286 9 0,299 5 0,311 9 0,324 1 0,336 3 0,348 3 0,360 3 0,372 3 0,384 2 0,396 0 0,407 8 0,419 6 0,431 4 0,443 2 0,454 9 0,466 6 0,478 3 0,490 0 0,501 7 0,513 4 0,525 1

0,000 1 0,296 1 0,571 8 0,830 6 1,075 1,306 1,527 1,739 1,942 6.7TT 6,815 6,909 6,998 7,081 7,160 7,235 7,307 7,377 7,444 7,509 7,573 7,635 7,695 7,754 7,812 7,868 7,923 7,977 8,030 8,082 8,134 8,184 8,233

0,001 000 0,001 001 0,001 007 0,001 017 0,001 029 0,001 043 0,001 060 0,001 080 0,001 102 0,194 4 0,205 9 0,216 9 0,227 6 0,237 9 0,248 0 0,258 0 0,267 8 0,277 6 0,287 3 0,296 9 0,306 5 0,316 0 0,325 6 0,335 0 0,344 5 0,354 0 0,363 4 0,372 8 0,382 2 0,391 6 0,401 0 0,410 4 0,419 7

1,0 84,8 168,3 251,9 335,7 419,7 504,3 589,5 675,7 2 777 2 827 2 875 2 921 2 965 3 009 3 052 3 095 3 137 3 180 3 222 3 264 3 307 3 350 3 392 3 435 3 478 3 522 3 565 3 609 3 653 3 697 3 742 3 787

0,000 1 0,296 1 0,571 7 0,830 5 1,075 1,306 1,527 1,738 1,942 6,584 6,692 6,791 6,883 6,968 7,049 7,125 7,198 7,269 7,337 7,403 7,467 7,529 7,589 7,648 7,706 7,763 7,818 7,872 7,926 7,978 8,029 8,080 8,129

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380 400 420 440 460 480 500 520 540 560 580 600 620 640

0,001 000 0,001 001 0,001 007 0,001 017 0,001 029 0,001 0,001 0,001 0.001 0,001 043 060 080 102 127

0,000 1 0,296 1 0,571 7 0,830 4 1,075 1,306 1,527 1,738 1,942 2,139 6,587 6,691 6,786 6,874 6,956 7,034 7,109 7,180 7,248 7,315 7,379 7,442 7,502 7,562 7,620 7,677 7,732 7,786 7,840 7,892 7,944 7,994 8,044

0,000 999 4 0,001 001 0,001 007 0,001 016 0,001 028 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 043 060 079 102 127
"

1,6 85,4 168,9 252,4 336,1 420,2 504,7 589,9 676,0 763,4 852,4 2 843 2 895 2 944 2 991 3 036 3 081 3 125 3 169 3212 3 255 3 298 3 341 3 385 3 428 3 472 3 515 3 559 3 604 3 648 3 693 3 737 3 782

0,000 0 0,296 0 0,571 5 0,830 1 1,074 1,306 1,526 1,738 1,941 2,139 2,331 67524" 6.626 6 720 6,806 6,887 6,964 7,037 7,107 7,174 7,239 7,303 7,364 7,424 7,482 7,540 7,595 7,650 7,704 7,756 7,808 7,859 7,909 181

0,169 2 0,178 8 . 0,187 9 0,196 8 0,205 4 0,213 9 0,222 2 0,230 4 0,238 6 0,246 7 0,254 7 0,262 7 0,270 7 0,278 7 0,286 6 0,294 5 0,302 4 0,310 3 0,318 1 0,326 0 0,333 8 0,341 7 0,349 5

0,001 156
0J31 0

0,138 3 0,145 3 0,152 1 0,158 7 0,165 1 0,171 4 0,177 7 0,183 8 0,190 0 0,196 1 0,202 1 0,208 2 0,214 2 0,220 2 0,226 1 0,232 1 0,238 0 0,244 0 0,249 9 0,255 8 0,261 7

Voda i pregrijana Toplinska svojstva pri

vodena para (nastavak) tlaku p i temperaturi i entalpija h, specifina entropija I

V

specifini volumen v, specifina

I

c
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380 400 420 440 460 480 500 520 540 560 580 600 620 640 182

V m 3 /kg P= 0,000 999 2 0,001 001 0,001 007 0,001 016 0,001 028 0,001 043 0,001 060 0,001 079 0,001 101 0,001 127 0,001 156 0,102 1 0,108 4 0,114 4 0,120 0 0,125 5 0,130 8 0,136 0 0,141 1 0,146 1 0,151 1 0,156 1 0,161 0 0,165 9 0,170 7 0,175 6 0,1804 0,185 2 0,190 0 0,194 7 0,199 5 0,204 3 0,209 0

h kJ/kg 20 bar 2,0 85,7 169,2 252,7 336,5 420,5 505,0 590,2 676,3 763,6 852,6 2 820 2 876 2 928 2 978 3 025 3 071 3 116 3 161 3 205 3 249 3 292 3 336 3 380 3 423 3 467 3 511 3 556 3 600 3 644 3 689 3 734 3 779

s kJ/kg K

V m 3 /kg

h kJ/kg 25 bar

j kJ/kgK

m J /kg P=

h kl/kg 30 bar
3,0 ;

kJ/kg K

r m ! /kg

h kJ/kg | 40 bar

s kJ/kg K.

0,000 0 0,295 9 0,571 3 0,829 9 1,074 1,305 1,526 1,737 1,941 2,138 2,330 6,383 6,494 6,594 6,685 6,770 6,849 6,924 6,995 7,064 7,130 7,194 7,256 7,316 7,375 7,432 7,489 7,544 7,597 7,650 7,702 7,753 7,803

0,000 999 0 0,001 001 0,001 007 0,001 016 0,001 028 0,001 043 0,001 059 0,001 079 0,001 101 0,001 126 0,001 156 0,001 190 0,084 36 0,089 51 0,094 33 0,098 93 0,103 4 0,107 6 0,111 8 0,1160 0,120 0 0,124 1 0,128 1 0,1320 0,1360 0,139 9 0,143 8 0,147 7 0,151 5 0,155 4 0,159 2 0,163 0 0,166 9

2,5 86,2 169,7 253,2 336,9 420,9 505,3 590,5 676,6 763,9 852,8 943,7 2 851 2 907 2 960 3 010 3 059 3 105 3 151 3 196 3 241 3 285 3 329 3 373 3 418 3 462 3 506 3 551 3 595 3 640 3 685 3 730 3 776

0,000 0 0,295 8 0,571 I 0,829 7 1,074 1,305 1,526 1,737 1,940 2,137 2,329 2,518 6,352 6,461 6,558 6,647 6,730 6,807 6,880 6,951 7,018 7,083 7,146 7,207 7,266 7,324 7,381 7,436 7,490 7,543 7,596 7,647 7,697

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380 400 420 440 460 480 500 520 540 560 580 600 620 640

0,000 998 7 0,001 000 0,001 007 i 0,001 016 0,001 028 0,001 042 0,001 059 0,001 078 0,001 101 0,001 126

86,7 170,1 253,6 ! 337,3 421,2 505,7 590,8 , 676,9 764,1

0,000 1 0,295 7 0,571 0 0,829 4 1,073 1,305 1,525 1,736 1,940 2,137 2,328 2,517 67224 6,343 6,448 6,542 6,629 6,709 6,784 6,856 6,925 6,991 7,054 7,116 7,176 7,235 7,292 7,347 7,402 7,455 7,508 7,559 7,610

0,000 998 2 0,000 999 9 0,001 006 0,001 015 0,001 027 0,001 042 0,001 058 0,001 078 0,001 100 0,001 125 0,001 154 0,001 188 0,001 228 07051 72 0,055 44 0,058 83 0,062 00 0,064 99 0,067 87 0,070 66 0,073 38 0,076 04 0,078 66 0,081 25 0,083 81 0,086 34 0,088 86 0,091 35 0,093 84 0,096 31 0,098 76 0,101 2 0,103 6

4,0 87,6 171,0 . 254,4 338,1 ! 422,0 ' 506,4 591,5 , 677,5 764,6 853,4 i 944,1 1 038 2 836 ' 2 902 2 962 3018 3 070 3 120 3 168 3216 3 262 3 308 3 354 3 400 3 445 3 490 3 536 3 581 3 627 3 673 3 719 3 765

0,000 2 0,295 5 0,570 6 0,828 9 1,073 1,304 1,524 1,735 1,939 2,135 2,327 2,515 2,701 6,135 6,258 6,364 6,459 6,546 6,627 6,702 6,773 6,841 6,907 6,970 7,031 7,091 7,149 7,206 7,261 7,315 7,368 7,420 7,471 183

0,001 155 ' 853,0 0,001 189 943,9 , 2 823 0,068 16" 0,072 83 2 885 0,077 12 | 2 942 | 0,081 16 0,085 00 0,088 71 0,092 32 0,095 84 0,099 31 0,102 7 0,106 1 0,109 5 0,112 8 0,116 1 0,1194 0,122 6 0,125 9 0,129 1 0,132 3 0,135 6 0,138 8
1

2 995 3 045 i 3 094 3 141 3 187

! 3 233 [ 3 278 3 322 3 367 3412 3 456 3 501 3 546 3 591 3 636 3 681 3 727 [ 3 772 l

Voda i pregrijana Toplinska svojstva pri specifini volumen t>, specifina t

vodena para (nastavak) tlaku p i temperaturi t entalpija h, specifina entropija s r C

V m 3 /kg P=

h kJ/kg 50 bar 5,1 88,6 171,9 255,3 338,8 422,7 507,1 592,1 678,1 765,2 853,8 944,4 1 038 1 135 2 857 2 926 2 987 3 044 3 098 3 149 3 198 3 247 3 294 3 341 3 387 3 434 3 480 3 526 3 572 3 618 3 665 3711 3 757

s kJ/kg K

V m'/kg

h kJ/kg 60 bar

s kJ/kg K

m 5 /kg P =

h kJ/kg 80 bar 8,1 91,4 174,5 257,8 341,2 425,0 509,2 594,1 679,8 766,7 855,1 945,3 1 038 1 135 1 236 2 787 2 879 2 955 3 023 3 084 3 142 3 196 3 249 3 300 3 350 3 399 3 447 3 496 3 544 3 592 3 640 3 687 3 735

j kJ/kg K

V m 3 /kg

h kJ/kg 100 bar

5 kJ/kg K

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380 400 420 440 460 480 500 520 540 560 580 600 620 640 184

0,000 997 7 0,000 999 5 0,001 006 0,001 015 0,001 027 0,001 041 0,001 058 0,001 077 0,001 099 0,001 124 0,001 153 0,001 187 0,001 226 0,001 275 0,042 22 0,045 30 0,048 10 0,050 70 0,053 16 0,055 51 0,057 79 0,060 01 0,062 18 0,064 31 0,066 42 0,068 49 0,070 55 0,072 59 0,074 61 0,076 62 0,078 62 0,080 60 0,082 58

0,000 2 0,295 2 0,570 2 0,828 3 1,072 1,303 1,523 1,734 1,937 2,134 2,325 2,513 2,698 2,884 6,089 6,211 6,316 6,411 6,497 6,576 6,651 6,722 6,789 6,854 6,916 6,977 7,036 7,093 7,149 7,204 7,258 7,310 7,362

0,000 997 2 0,000 999 0 0,001 005 0,001 014 0,001 026 0,001 041 0,001 057 0,001 076 0,001 098 0,001 123 0,001 152 0,001 185 0,001 225 0,001 273 0,033 17 0,036 14 0,038 74 0,041 11 0,043 30 0,045 39 0,047 38 0,049 31 0,051 18 0,053 02 0,054 82 0,056 59 0,058 34 0,060 08 0,061 79 0,063 49 0,065 18 0,066 86 0,068 53

6,1 89,5 172,7 256,1 339,6 423,5 507,8 592,8 678,6 765,7 854,2 944,7 1 038 1 135 2 805 2 885 2 954 3 017 3 074 3 128 3 180 3 230 3 279 3 327 3 375 3 422 3 469 3 516 3 563 3 609 3 656 3 703 3 750

0,000 3 0,295 0 0,569 8 0,827 8 1,071 1,302 1,522 1,733 1,936 2,133 2,324 2,511 2,696 2,881 5,927 6,069 6,188 6,291 6,384 6,468 6,546 6,620 6,689 6,756 6,820 6,882 6,942 7,000 7,057 7,112 7,166 7,220 7,272

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380 400 420 440 460 480 500 520 540 560 580 600 620 640

0,000 996 2 0,000 998 1 0,001 004 0,001 014 0,001 025 0,001 040 0,001 056 0,001 075 0,001 097 0,001 122 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 150 183 222 269 328

0,000 4 0,294 6 0,569 0 0,826 7 1,070 1,301 1,521 1,731 1,934 2,130 2,321 2,508 2,692 2,876 3,063 5,794 5,952 6,079 6,187 6,283 6,369 6,449 6,524 6,595 6,662 6,726 6,788 6,848 6,907 6,964 7,019 7,073 7,126

0,000 995 3 0,000 997 2 0,001 003 0,001 013 0,001 025 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 039 055 074 095 120 148 181 219 265 322

10,1 93,2 176,3 259,4 342,8 426,5 510,6 595,4 681,0 767,8 855,9 945,9 1 038 1 134 1 235 1 343 2 784 2 883 2 965 3 036 3 100 3 )60 32i6 3 271 3 323 3 375 3 425 3 475 3 525 3 574 3 623 3 672 3 720

0,000 0,294 0,568 0,825 1,069 1,299 1,519 1,729 1,932 2,127 2,318 2,504 2,688 2,871 3,056 3,249 " 5,7 l i 5,880 6,011 6,121 6,218 6,306 6,386 6,461 6,532 6,599 6,664 6,726 6,786 6,845 6,901 6,957 7,011 185

0,024 26 0,026 81 0,028 96 0,030 88 0,032 65 0,034 31 0,035 89 0,037 40 0,038 87 0,040 30 0,041 70 0,043 08 0,044 43 0,045 77 0,047 09 0,048 39 0,049 69 0,050 97

0,001 398 0,019 26 0,021 47 0,023 31 0,024 93 0,026 41 0,027 79 0,029 11 0,030 36 0,031 58 0,032 76 0,033 91 0,035 04 0,036 15 0,037 24 0,038 32 0,039 39 0,040 44

Voda i pregrijana Toplinska svojstva pri specifini volumen v, specifina r C

V

vodena para (nastavak) tlaku p i temperaturi t entalpija h, specifina entropija s

m 3 /kg P=

h kJ/kg 120 bar 12,1 95,1 178,0 261,1 344,4 428,0 512,1 596,7 682,2 768,8 856,8 946,6 1 039 1 134 1 234 1 341 1 461 2 795 2 898 2 982 3 055 3 121 3 182 3 240 3 296 3 350 3 402 3 454 3 505 3 556 3 606 3 656 3 705

kJ/kg K

m 3 /kg

h kJ/kg 160 bar

kJ/kgK

C >

V m 3 /kg P= 0,000 990 4 0,000 992 9 0,000 999 2 1 0,001 008 0,001 020 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 034 050 068 089 112 139 169 205 247 297 i
1

h kJ/kg 200 bar 20,1 102,5 185,1 267,8 350,8 434,0 i 517,7 ] 602,0 1 687,1 773,1 860,4 949,3 1 040 1 134 ! 1 231

s kJ/kg K

V m 3 /kg

h kJ/kg 250 bar

s kJ/kg K

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380 400 420 440 460 480 500 520 540 560 580 600 620 640 186

0,000 994 3 0,000 996 3 0,001 003 0,001 012 0,001 024 0,001 038 0,001 054 0,001 073 0,001 094 0,001 118 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 146 178 216 261 317

0,000 6 0,293 7 0,567 4 0,824 6 1,067 1,298 1,517 1,727 1,929 2,125 2,315 2,500 2,684 2,866 3,050 3,240 3,445 5,675 5,841 5,971 6,081 6,178 6,265 6,345 6,420 6,491 6,558 6,622 6,684 6,744 6,802 6,859 6,914

0,000 992 3 0,000 994 6 0,001 001 0,001 010 0,001 022 0,001 036 0,001 052 0,001 070 0,001 091 0,001 115 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 142 174 210 254 307

16,1 98,8 181,6 264,5 347,6 431,0 514,9 599,4 684,6 771,0 858,6 947,9 1 039 1 134 1 233 1 337 1 452 1 588 2 717 2 851 2 951 3 034 3 108 3 175 3 237 3 297 3 355 3410 3 465 3518 3 571 3 623 3 675
1

0,000 8 0,292 8 0,565 9 0,822 5 1,065 1,295 1,514 1,723 1,925 2,120 2,309 2,494 2,676 2,856 3,038 3,224 3,421 3,646 "" 5,463 5,673 5,824 5,946 6,050 6,143 6,227 6,305 6,379 6,448 6,514 6,578 6,639 6,698 6,755

0 20 40 ' 60 80 100 ' 120 , 140 160 180 200 220 240 1 260 ; 280 1 300 320 i 340 360 380 400 420 ! 440 460 480 500 520 540 560 580 600 620 640

0,000 8 0,291 9 0,564 3 0,820 4 1,062 1,292 1,510 1,719 1,920 2,115 2,303 2,487 2,668 2,847 3,026
1

0,000 988 1 0,000 990 7 0,000 997 1 0,001 006 0,001 018 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 031 047 065 085 108 134 164 198 238 286

25,1 107,1 189,4 272,0 354,8 437,8 521,3 605,4 690,2 775,9 862,8 951,2 1042 1 134 1 230 1 331 1 439 1 558 1 701 1 941 2 582 2 774 2 902 3 002 3 089 3 166 3 238 3 305 3 369 3 430 3 490 3 548 3 605

0,000 9 0,290 7 0,562 3 0,817 8 1,059 1,288 1,506 1,714 1,915 2,108 2,296 2,479 2,658 2,836 3,013 3,192 3,376 3,574 3,804 4,176 5,146 5,427 5,609 5,748 5,864 5,966 6,057 6,141 6,218 6,291 6,360 6,426 6,490 187

i '

! i

1 i
1

1 i , !

0,001 390 0,001 494 0,016 19 0,018 11 0,019 69 0,021 08 0,022 36 0,023 55 0,024 67 0,025 75 0,026 79 0,027 79 0,028 77 0,029 73 0,030 68 0,031 60 0,032 52 0,033 42

0,001 374 0,001 467 0,001 618 0,011 04 0,012 87 0,014 27 0,015 46 0,016 53 0,017 51 0,018 42 0,019 29 0,020 13 0,020 93 0,021 71 0,022 46 0,023 20 0,023 93 0,024 64

0,001 361 0,001 445 0,001 570 0,001 827 0,008 246

3,209 ' 1 334 ' 1 446 , 3,400 1 573 3,610 ! 1 743 | 3,884 2 660 i ~ 5,317 5,559 5,723 5,852 5,962 6,058 6,146 6,226 6,302 6,372 6,440 6,504 6,566 6,626

0,001 345 0,001 421 0,001 527 0,00 1 698 0,002 240 0,006 014 0,007 580 0,008 696 0,009 609 0,010 41 0,011 13 0,011 80 0,012 42 0,013 01 0,013 58 0,014 13 0,014 65 0,015 17

0,009 947 2 821 J 0,011 20 1 2 933 0,012 24 3 024 0,013 15 3 103 0,013 99 3 174 0,014 77 0,015 51 0,016 21 0,016 88 0,017 53 0,018 16 0,018 78 0,019 38 3 241 t i 3 304 1 3 365 3 423 1 3 480 | J 3 536 | 3 590 1 3 644 |

[ i

' j

Zasiena para Toplinska svojstva ilak p; specifini volumen v', v"\

(9

rashladnih tvari pri temperaturi r, specifina entalpija h', h"; specifina entropija s' 1$ C P bar v' m 3 /kg v" m 3 /kg Amonijak 9,01 4,70 2,62 1,55 0,963 0,772 0,624 0,509 0,419 0,347 0,290 0,244 0,206 0,175 0,149 0,128 0,111 0,083 3 0,063 5 0,528 0,354 0,241 0,168 0,120 0,087 3 0,065 1 0,051 1 4,14 2,35 1,42 0,92 0,61 0,417 h' kJ/kg NH3 -310,2 -267,5 -225,2 -180,8 -136,5 -114,3 " 91,3 - 68,7 - 46,0 - 23,0 0 23,0 46,5 69,9 93,8 117,6 141,5 190,5 240,3 - 46,0 - 31,0 " 15,5 0 15,9 31,8 47,7 64,0 h" kJ/kg s' s" kJ/kg K kJ/kg K

p bar

v' m 3 /kg

v" m 3 /kg

h' kJ/kg

h" kJ/kg

s' kJ/kg K

s" kJ/kg K

Ugljini dioksid C 0 2 Krutina para -100 0,000 627 0,139 - 80 0,896 0,000 639 - 60 4,10 0,000 657 - 56,6 5,18 0,000 661 Kapljevina para 56,6 50 40 30 25 20 15 10 5 0 5 10 15 20 25 30 31 5,18 6,84 10,05 14,27 16,81 19,67 22,89 26,47 30,45 34,85 39,72 45,06 50,93 57,33 64,32 71,92 73,51 0,000 849 0,000 867 0,000 897 0,000 931 0,000 950 0,000 971 0,000 994 0,001 019 0,001 048 0,001 081 0,001 120 0,001 166 8,001 223 0,001 298 0,001 417 0,001 677 0,002 156 0,072 2 0,055 4 0,038 2 0,027 0 0,022 9 0,019 5 0,016 6 0,014 2 0,012 1 0,010 4 0,008 85 0,007 52 0,006 32 0,005 26 0,004 17 0,002 99 0,002 16 -117 -105 - 85,4 - 66,1 - 56,5 - 46,5 - 36,0 - 24,7 - 13,0 0 13,0 27,2 42,3 58,6 78,7 108 140 S02 353 359 365 370 375 379 383 387 391 393 396 -0,252 -0,198 -0,146 -0,097 1 -0,049 8 0 0,050 7 0,101 0,150 0,197 0,245 1,607 1,557 1,509 1,465 1,423 1,388 1,357 1,328 1,302 1,277 1,254 231 233 235 237 237 237 237 237 236 235 232 229 223 214 198 172 140 -0,467 -0,410 -0,327 -0,248 -0,209 -0,170 -0,130 -0,089 2 -0,046 0 0 0,043 1 0,091 3 0,142 0,196 0,263 0,357 0,460 1,140 1,101 1,048 0,998 0,975 0,951 0,928 0,905 0,883 0,860 0,831 0,802 0,768 0,726 0,663 0,566 0,460 2,336 0,398 0,091 2 0,072 2 -373 -350 -319 -313 212 224 231 231 -1,676 -1,549 -1,400 -1,371 1,704 1,422 1,180 1,140 -70 -60 -50 -40 -30 -25 -20 -15 -10 - 5 0 5 10 15 20 25 30 40 50 -30 -20 -10 0 10 20 30 40 -20 -10 0 10 20 30 0,108 0,219 0,409 0,718 1,195 1,516 1,903 2,363 2,909 3,549 4,294 5,157 6,150 7,283 8,572 10,03 11,67 15,54 20,33 0,772 1,177 1,750 2,521 3,552 4,889 6,586 8,702 0,0559 0,109 0,188 0,299 0,469 0,693 0,000 749 0,001 379 0,001 401 0,001 425 0,001 449 0,001 476 0,001 490 0,001 504 0,001 519 0,001 534 0,001 550 0,001 566 0,001 583 0,001 601 0,001 619 0,001 639 0,001 0,001 0,001 0,001 659 680 726 777

I 154 1 172 1 189 1 206 1 222 1 229 1 237 1 244 1 250 1 256 1 262 1 268 1 272 1 277 1 280 I 284 1 287 1 291 1 292 388 394 400 406 411 416 420 424

-1,307 -1,103 -0,907 -0,713 -0,526 -0,435 -0,345 -0,257

5 7 6 3 8 4

5,903 5,653 5,433 5,237 5,061 4,980 4,902 4,827 4,756 4,688 4,622 4,558 4,496 4,436 4,378 4,322 4,266 4,158 4,052 1,610 1,563 1,523 1,486 1,453 1,423 1,395 1,371 1,399 1,363 1,331 1,297 1,263 1,232 189

-0,170 4 -0,084 6 0 0,083 7 0,166 2 0,247 8 0,328 6 0,408 6 0,487 7 0,643 8 0,797 0 -0,178 3 -0,118 0 -0,057 8 0 0,056 5 0,111 8 0,165 8 0,218 5 -0,112 -0,053 2 0 0,047 7 0,091 3 0,131

Monoklormetan 0,000 986 0,001 004 0,001 022 0,001 0,001 0.001 0,001 0,001 042 063 085 109 134

(metilklorid) CH 3 C1

Sumporni dioksid 50 40 30 20 10 0 10 20 30 40 50 0,119 0,218 0,380 0,635 1,014 1,554 2,296 3,284 4,566 6,186 8,189 0,000 642 0,000 652 0,000 663 0,000 674 0,000 686 0,000 697 0,000 710 0,000 723 0,000 738 0,000 754 0,000 772 2,429 1,378 0,819 0,507 0,328 0,220 0,154 0,108 0,079 0,059 0,045

- 61,5 - 50,2 - 37,7 - 25,5 - 13,0 0 13,4 27,2 41,0 55,7 69,9

Diklormetan

(metilenklorid) C H 2 C ! 2 - 28,5 353 358 - 14,2 0 363 368 14,2 28,5 372 44,0 377

188

Zasiena para Toplinska svojstva tlak p; specifini volumen v', h c P bar v' m3/kg v" m^/kg h' kJ/kg CFCI3 - 33,20 - 25,00 - 16,71 - 8,374 0,000 8,457 17,04 25,71 34,50 43,46 C F 2 Cl 2 59,29 51,58 43,58 35,38 26,92 18,21' 9,211 0,000 9,462 19,22 29,18 39,40 120,9 125,6 130,5 135,5 140,4 145,3 150,2 154,9 159,4 163,8 167,8 171,4 57,99 66,40 74,44 78,13 81,56 84,53 86,96 88,84 89,93 89,68 86,21 170,3 175,3 180,3 185,3 190,4 195,5 200,5 205,5 210,5 215,3 h" kJ/kj

rashladnih tvari (nastavak)

pri temperaturi ts specifina entalpija h\ h"

ts C -100 - 80 - 60 - 50 - 40 - 30 - 20 - 10 0 10 20 30 40 - 20 - 10 0 10 20 30 40 50 -100 - 80 - 60 - 50 - 40 - 30 - 20 - 10 0 10 20 30 40 P bar R13 0,077 18 0,305 0 0,908 1 1,445 2,200 3,222 4,568 6,292 8,454 11,12 14,35 18,22 22,83 BI v' mJ/kg v" m'/kg h' kJ/kg CF3Br - 66,57 - 54,85 - 42,71 - 36,01 - 29,31 - 22,19 - 15,07 - 7,536 0,000 7,955 16,33 24,70 33,49 h" kJ/kg 61,96 69,50 76,20 79,55 82,90 86,25 88,76 91,69 94,20 96,30 98,39 99,65 100,5 236,6 241,7 246,7 252,2 257,2 262,4 267,4 271,2 158,8 168,7 178,9 183,8 188,9 193,6 198,2 202,9 207,0 210,8 214,1 216,8 218,2 191

R 11 monojluortriklormetan 40 30 20 10 0 10 20 30 40 50 70 0 50 40 30 20 10 0 10 20 30 40 -100 - 80 - 60 - 50 - 40 - 30 - 20 - 10 0 10 20 190 0,051 0,092 0,157 0,256 0,402 1 0,605 6 0,886 5 1,261 1,748 2,357 0,123 4 0,227 0 0,392 2 0,642 4 1,005 1,510 2,191 3,086 4,230 5,667 7,434 9,582 0,332 6 1,098 2,817 4,204 6,051 8,394 11,43 15,15 19,70 25,19 31,78 0,000 616 7 0,000 625 0 0,000 633 5 0,000 642 5 0,000 651 9 0,000 661 9 0,000 672 2 0,000 683 3 0,000 695 0 0,000 707 5 0,000 623 4 0,000 634 9 0,000 646 8 0,000 659 2 0,000 672 5 0,000 686 8 0,000 701 8 0,000 717 3 0,000 734 2 0,000 752 4 0,000 773 4 0,000 796 8 0,000 626 0,000 658 0,000 695 0,000 717 0,000 741 0,000 769 0,000 802 0,000 842 0,000 894 0,000 962 0,001 079 2,760 1,533 0,963 0,616 0,405 0,277 0,194 0,140 0,103 0,077 1,126 0,639 4 0,385 4 0,244 1 0,161 3 0,1107 0,078 13 0,056 67 0,042 04 0,031 75 0,024 33 0,018 82

R12 difluordiklormetan

trifluormonobrommetan 0,000 462 0 1,246 0,000 479 5 0,347 7 0,000 499 6 0,126 2 0,000 510 8 0,081 8 0,000 523 1 0,055 11 0,000 536 6 0,038 35 0,000 551 5 0,027 42 0,000 568 2 0,020 04 0,000 587 2 0,014 91 0,000 609 2 0,011 25 0,000 635 2 0,008 559 0,000 667 1 0,006 536 0,000 708 4 0,004 969

R21 monofluordiklormetan C H F Cl 2 0,283 5 0,000 679 8 0,716 9 - 20,56 0,457 6 0,000 690 3 0,458 7 - 10,30 0,708 6 0,000 701 4 0,305 3 0,000 1,059 0,000 713 1 0,210 3 10,47 1,532 0,000 725 5 0,149 1 20,89 2,156 0,000 738 6 0,108 4 31,48 2,959 0,000 752 5 0,080 4 42,20 3,970 0,000 767 2 0,060 7 53,00 R22 difluormonokbrmetan C H F ; Cl 0,020 6 0,000 640 9 8,340 -108,4 0,103 0 0,000 661 2 1,775 - 87,34 0,374 6 0,000 682 4 0,535 - 66,36 0,647 2 0,000 695 0 0,323 - 55,68 1,055 0,000 708 6 0,205 - 44,92 1,647 0,000 723 5 0,135 - 33,91 2,461 0,000 740 5 0,092 9 - 22,69 3,560 0,000 758 2 0,065 4 - 11,51 5,001 0,000 778 5 0,000 0,047 1 6,855 0,000 800 4 0,034 6 12,64 9,169 0,000 824 4 0,025 8 25,67 12,02 0,000 850 1 0,019 4 39,52 15,48 0,000 883 0 0,014 8 53,47

R 13 trifluormonoklormetan 0,407 0 0,134 2 0,055 42 0,037 74 0,026 42 0,018 89 0,013 73 0,010 10 0,007 47 0,005 49 0,003 829

C F3 Cl -100,5 - 82,86 - 64,18 - 54,30 - 44,00 - 33,45 - 22,57 - 11,43 0,000 12,52 28,26

Promjene stanja pare raunamo pomou tablica odnosno dijagrama za vodenu paru (Oznake veliine - v. str. 157 do 160 i 168). a) I z o h o r a V = konst v = 1/p = V/m = konst Za odredeni tlak p uz odgovarajue vrijednosti v' i v" vrijedi. v < v' - tekuina v' < v < v" - mokra para v" < v - pregrijana para Odgovarajue temperature i ostale veliine odreujemo iz tablica ili dijagrama. Apsolutni rad A = 0 Toplina Q = m(h2 ~ h,) - V(p2 - p,) b) I z o b a r a i izoterma U podruju mokre pare svakom tlaku p odgovara tono odreena temperatura 7 V Izobara je, dakle, ovdje identina s izotermom, dok se izvan podruja mokre pare od nje bitno razlikuje. p = konst Apsolutni rad A = p(V2 - V,) Toplina Q = H2 - H, = m(h2 - h,) T = konst Apsolutni rad A = JpdV Toplina Q = T(S2 - 5,) = mT(s2 - j , ) c) Izentropa Kao kod plinova, upotrebljavamo i kod para za izentropu jednadbu pV" = konst gdje je x samo empirijski odreena vrijednost i nije ni u kojoj vezi sa specifinim toplinskim kapacitetima cp i c (u zasienom je podruju cp = Vrijednost x iznosi za vodenu paru: u pregrijanom podruju (p < 25 bar) u = 1,30 u zasienom podruju - za suho zasienu paru (x = 1) x = 1,135 - za mokru paru (x > 0,75) x = 1,035 + 0,1* d) P ; i g u i v a n j e p a r e h = konst Za razliku od plinova, za koje pri priguivanju vrijedi T - konst, temperatura se pare pri priguivanju mijenja (Joule-Thomsonov efekt) T + konst Ispod odreene temperature (temperatura inverzije) temperatura pare pri priguivanju pada, a iznad nje raste. Temperatura inverzije iznosi esterostruku do sedmerostruku vrijednost kritine temperature (K). 192

SMJESE PLINOVA I PARA Ukupni tlak smjese jednak je zbroju parcijalnih tlakova sastavina smjese (kao kod smjesa plinova - vidi str. 167). Po Daltonovu je zakonu smjesa pare i plina u ravnotei s tekuinom koja ishlapljuje kada parcijalni tlak pare p' dosegne tlak zasiene pare p s pri odgovarajuoj temperaturi. To je stanje zasienosti smjese. Stanje zasienosti se naruava promjenom temperature. Pri poveanju temperature raste tlak zasiene pare (/>s > />'), smjesa postaje nezasienom (a para u njoj pregrijanom), te je sposobna primiti nove koliine pare koje poinje ishlapljivati iz tekuine (suenje). Pri padu temperature pada i tlak zasiene pare (ps < />'), smjesa vie ne moe zadrati sve koliine pare pa se iz smjese poinje izluivati suviak tekuine (roenje). Smjesa zraka i vodene pare (vlaan zrak) V l a n o s t x (apsolutna vlaga) je omjer vodene pare m v i mase suhog zraka m z u vlanom zraku .r = mjmz = (RJRv)p'/(p - p') = 0,622p'l(p - p') Plinske konstante za zrak i vodenu paru Rz = 0,287 kJ/kgK Rv = Rm/rnm = 8,314/18 = 0,462 kJ/kgK p je parcijalni tlak vodene pare, p je ukupni tlak smjese, p p' = pz je parcijalni tlak suhog zraka. Vlanost pri zasienju (p' = p s ) : xs = 0 , 6 2 2 p j ( p - p s ) Stupanj zasienosti V = xlxs R e l a t i v n a v l a n o s t <p jest omjer parcijalnog tlaka vodene pare p' i tlaka zasienja p % r(: = p , j p S p e c i f i n a e n t a l p i j a s m j e s e (kJ/kg*) u nezasienom podruju s obzirom na izhodite pri leditu vode, (gdje je h = 0) bit e h = cpzt + x(cpvt+ r) gdje znae:- specifini toplinski kapacitet zraka cpz = 1,003 kJ/kgK - specifini toplinski kapacitet vodne pare c p v = 1,926 kJ/kgK - toplina isparivanja vode (pri 0C) r = 2500 kJ/kg t je temperatura u C pa je h = 1,005 t + .r (1,926 t + 2500) Pri potpunom zasienju (p' - p s , x = x s ) je h = As.Toplinska svojstva suhoga i zasienoga zraka pri raznim temperaturama su sabrana na str. 194, za vlani zrak (nezasien) na str. 195 do 197. Sve se promjene stanja vlanog zraka najbolje mogu pratiti u Mollierovu h, x - dijagramu za vlani zrak (str. 198). * Specifina vrijednost odnosi se na 1 kg suhog zraka u vlanoj smjesi, odn. na (1 + x) kg vlane smjese.
14 - Strojarski prirunik

193

Suhi i zasieni vlaini zrak Toplinska svojstva pri temperaturi r parcijalni tlak pare pit vlanost x, spec. entalpija h, spec. volumen v Zasieni vlani zrak Suhi zrak
t

Vlaini zrak Toplinska svojstva pri temperaturi t Parcijalni tlak pare p (mbar), vlanost x (g/kg suhoga zraka), specifina entalpija vlanoga zraka h ( k j / ( l + x) kg vlanoga zraka) Relativna vlanost cp C| P'
X

c -20 -18 -16 -14 -12 - 10 - 8 - 6 - 4 _ 2 1) 2 4 6 8 Kl 12 14 16 18 20 22 24 26 28 .1(1 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 55 60 65 70 75 80 85 90 194

mbar 1,031 1,248 1,505 1,810 2,171 2,596 3,097 3,684 4,371 5,172 6,106 7,055 8,129 9,345 10,72 12,27 14,01 15,97 18,17 20,62 23,37 26,42 29,82 33,60 37,78 42,42 47,53 53,18 59,40 66,24 73,75 81,99 91,00 100,9 111,6 123,4 157,4 199,2 250,1 311,6 385,5 473,6 578,0 701,1 845,3

P,

kg/kg 0,000 642 0,000 777 0,000 938 0,001 128 0,001 353 0,001 619 0,001 932 0,002 300 0,002 731 0,003 234 0,003 821 0,004 419 0,005 098 0,005 868 0,006 740 0,007 727 0,008 841 0,010 10 0,011 51 0,013 10 0,014 88 0,016 88 0,019 12 0,021 62 0,024 42 0,027 55 0,03 l 04 0,034 94 0,039 28 0,044 12 0,049 53 0,055 55 0,062 27 0,069 77 0,078 15 0,087 52 0,116 2 0,154 7 0,207 4 0,281 6 0,390 2 0,559 6 0,852 1 1,459 3,398

kJ/kg -18,53 -16,18 -13,77 -11,29 - 8,71 - 6,04 - 3,24 - 0,31 + 2,78 6,06 9,55 13,08 16,80 20,77 24,99 29,52 34,36 39,58 45,20 51,28 57,87 65,01 72,78 81,25 90,49 100,6 111,6 123,7 137,0 151,6 167,7 185,5 205,0 226,7 250,6 277,2 357,7 464,5 609,1 811,1 1 106 I 563 2 351 3 983 9 193

m 5 /kg 0,727 0,733 0,739 0,745 0,750 0,756 0,762 0,768 0,774 0,780 0,786 0,792 0,798 0,804 0,810 0,817 0,823 0,829 0,836 0,842 0,849 0,856 0,863 0,870 0,877 0,885 0,892 0,900 0,908 0,916 0,925 0,934 0,943 0,953 0,963 0,973 1,002 1,034 1,072 1,117 1,170 1,235 1,316 1,418 1,553

kJ/kg -20,11 -18,10 -16,09 -14,08 -12,07 -10,06 - 8,04 - 6,03 - 4,02 - 2,01 0 2,01 4,02 6,03 8,04 10,06 12,07 14,08 16,09 18,10 20,11 22,12 24,13 26,14 28,15 30,17 32,18 34,19 36,20 38,21 40,22 42,23 44,24 46,25 48,26 50,28 55,30 60,33 65,36 70,39 75,41 80,44 85,47 90,50 95,52

m J /kg 0,727 0,733 0,738 0,744 0,750 0,756 0,761 0,767 0,773 0,778 0,784 0,790 0,796 0,801 0,807 0,813 0,819 0,824 0,830 0,836 0,842 0,847 0,853 0,859 0,865 0,870 0,876 0,882 0,888 0,893 0,899 0,905 0,911 0,916 0,922 0,928 0,942 0,957 0,971 0,985 1,000 1,014 1,028 1,043 1,057

0,1 0,61 0,38 0,95 0,71 0,44 3,10 0,81 0,50 5,25 0,93 0,58 7,45

0,2 1,22 0,76 1,90 1,41 0,88 4,20 1,63 1,02 6,55

0,3 1,83 1,14 2,85 2,12 1,32 5,30 2,44 1,52 7,81

0,4 2,44 1,52 3,80 2,82 1,76 6,40

0,5 3,06 1,91 4,75 3,53 2,20 7,50

0,6 3,67 2,29 5,70 4,23 2,64 8,60

0,7 4,28 2,67 6,65

0,8 4,89 3,06 7,60

0,9 5,50 3,44 8,55

1,0 6,11 3,82 9,55

h 2 P
X

h 4 P x h P' 6
X

4,94 5,64 6,35 7,05 3,09 3,53 3,97 4,42 9,73 10,8 11,9 13,1

3,25 4,07 4,88 5,69 6,50 7,32 8,13 2,03 2,54 3,05 3,56 4,07 4,59 5,10 9,09 10,4 11,6 12,9 14,2 15,5 16,8

h P 8
X

1,87 2,81 3,74 4,68 5,61 6,55 7,48 8,42 9,35 1,17 1,75 2,34 2,92 3,51 4,10 4,69 5,28 5,87 8,93 10,4 11,9 16,3 17,8 19,3 20,7 13,3 14,8

h 10 P
X

1,07 2,14 3,22 4,29 5,36 6,43 7,50 8,58 9,65 10,72 1,33 2,01 2,68 3,35 4,03 4,70 5,38 6,06 6,74 0,67 9,68 11,3 13,1 14,7 19,8 21,5 23,2 25,0 16,4 18,1 1,23 2,45 3,68 4,91 1,53 2,30 3,07 0,77 11,9 13,9 15,8 17,7 6,14 7,36 8,59 9,82 11,04 12,27 5,39 6,17 6,94 7,73 3,84 4,61 19,7 21,6 23,6 25,5 27,5 29,5

h 12 P
X

h P' 14
X

1,40 2,80 4,20 5,60 7,01 8,41 9,81 11,2 12,6 14,0 1,75 2,62 3,50 4,39 5,28 6,16 7,05 7,94 8,84 0,87 14,2 16,4 18,6 20,8 23,1 25,3 27,5 29,8 32,0 34,3 1,60 3,20 4,80 6,40 8,00 9,60 11,2 12,8 14,4 16,0 1,00 2,00 3,00 4,01 5,02 6,03 7,05 8,06 9,09 10,1 16,5 19,1 21,6 24,1 26,7 29,2 31,8 34,4 37,0 39,5

Vlani zrak Toplinska svojstva Parcijalni tlak pare p' (mbar), vlanost x (g/kg suhoga zraka), specifina Relativna vlanost <p c P
X

zrak (nastavak) pri temperaturi t entalpija h (kJ/(l + Jt) kg vlanoga zraka)

t

Relativna vlanost <p 0,1 P

X

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9 16,4 10,3 42,1 18,6 11,8 47,9 21,0 13,3 53,7 23,8 15,2 60,6 26,8 17,1 67,5 30,2 19,4 75,4 34,0 21,9 83,9

1,0 18,2 11,5 45,1 20,6 13,1 51,2 23,4 14,9 57,8 26,4 16,9 64,9 29,8 19,1 72,6 33,6 21,6 81,1 37,8 24,4 90,3

cj

0,2

0,3 16,0 10,1 59,9 17,8 11,3 65,0 19,9 12,6 70,4 22,1 14,1 76,3 24,6 15,7 82,5

0,4 21,3 13,5 68,6 23,8 15,2 75,0 26,5 16,9 81,4

0,5 26,6 17,0 77,6 29,7 19,0 84,8

0,6 31,9 20,5 86,5

0,7

0,8

0,9

1,0

16

h 18 P
X

12,7 14,5 1,81 3,63 5,45 7,27 9,09 10,9 6,85 8,00 9,15 1,13 2,27 3,41 4,56 5,71 18,9 21,7 24,6 27,5 30,4 33,3 36,2 39,1 14,4 16,5 12,4 2,06 4,12 6,19 8,25 10,3 1,28 2,57 3,87 5,17 6,47 7,81 9,09 10,4 21,2 24,5 27,8 34,4 37,8 41,0 44,3 31,1 2,34 4,67 7,01 9,35 U , 7 14,0 16,4 1,46 2,92 4,39 5,87 7,36 8,83 10,4 23,7 27,4 31,1 34,9 38,7 42,4 46,4 2,64 5,28 7,93 10,6 13,2 15,9 1,65 3,30 4,97 6,66 8,32 10,1 26,2 30,4 34,6 38,9 43,1 47,7 2,98 5,96 8,95 11,9 14,9 17,9 1,86 3,73 5,62 7,49 9,41 11,3 28,7 33,5 38,3 43,1 47,9 52,8 3,36 6,72 10,1 13,4 16,8 2,10 4,21 6,35 8,45 10,6 31,3 36,7 42,2 47,5 53,0 3,78 7,56 11,3 18,9 15,1 2,36 4,74 7,11 9,54 12,0 34,0 40,1 46,1 52,3 58,6 4,24 8,48 12,7 17,0 2,65 5,32 8,00 10,8 36,8 43,6 50,4 57,6 4,75 9,51 14,3 19,0 2,97 5,97 9,02 12,1 39,6 47,3 55,1 63,0 21,2 13,5 64,5 23,8 15,2 70,9 20,2 12,8 58,6 22,7 14,5 65,0 25,4 16,2 71,4 28,5 18,3 78,8 18,5 11,7 51,7 20,9 13,3 57,8 23,5 15,0 64,2 26,4 16,9 71,1 29,7 19,0 78,6 33,3 21,4 86,8 18,7 11,9 50,2 21,1 13,4 56,0 23,9 15,2 62,7 26,9 17,2 69,8 30,2 19,4 77,5 33,9 21,8 85,7 38,0 24,6 95,0

34

h 36 P'
X

5,32 10,6 3,33 6,66 42,5 51,1 5,94 11,9 3,72 7,49 45,5 55,2 6,62 13,2 4,15 8,32 48,7 59,4 7,38 14,8 4,62 9,34 51,9 64,0 8,20 16,4 5,14 10,4 55,3 68,8 9,10 18,2 5,71 11,5 58,7 73,7 10,1 20,2 6,35 12,8 62,4 79,1 11,2 22,3 7,05 14,2 66,3 84,8 12,3 24,7 7,75 15,8 70,1 91,0

37,2 42,5 47,9 53,2 24,0 27,6 31,3 34,9 95,5 104,7 114,2 123,7

h 20 P
X

h 38
P X h P X h

35,6 41,6 47,8 53,5 59,4 23,0 27,0 31,2 35,2 39,3 95,0 105,3 116,1 126,4 136,9

h 22 P
X

33,1 39,7 46,4 53,0 59,6 66,2 21,3 25,7 30,3 34,8 39,4 44,1 92,8 104,1 115,9 127,5 139,3 151,4

40

h 24 P
X

29,5 36,9 44,3 51,6 59,0 66,4 73,8 18,9 23,8 28,8 33,8 39,0 44,2 49,5 88,7 101,3 114,1 127,0 140,4 153,8 167,7 32,8 41,0 49,2 57,4 65,6 73,8 82,0 21,1 26,6 32,2 37,9 43,7 49,6 55,5 96,4 110,6 125,0 139,7 154,7 169,9 185,3

42

P
X

h 26 P'
X

h 44 P'
X h

h 28 P
x

27,3 36,4 45,5 54,6 63,7 72,8 81,9 91,0 17,5 23,5 29,7 35,9 42,3 48,8 55,5 62,3 89,2 104,7 120,7 136,8 153,2 170,0 187,3 204,9 30,3 40,3 50,4 60,5 70,6 80,7 90,8 100,8 19,4 26,1 33,0 40,1 47,3 54,6 62,1 69,8 96,2 113,5 131,3 149,7 168,3 187,2 206,6 226,2 33,5 44,6 55,8 67,0 78,1 89,3 100,4 111,6 21,6 29,0 36,8 44,7 52,7 61,0 69,4 78,1 103,9 123,1 143,3 163,7 184,5 206,0 227,7 250,2 37,0 49,3 61,7 74,0 86,3 98,7 111,0 123,3 23,9 32,3 40,9 49,7 58,8 68,1 77,7 87,5 112,0 133,8 156,1 178,9 202,5 226,6 251,5 276,9 197

46

P'
X h

h 30 P
X

h 32 196 p'
X h

38,2 42,4 24,7 27,5 93,1 100,3 42,8 47,5 27,8 31,1 103,2 111,3

48

P'
X h

50

P
X h

Promjene stanja vlanoga zraka 1. Mijeanje vlanoga zraka s vlanim zrakom drugaije vlanosti Mijea li se vlani zrak, mase suhoga zraka mu temperature ti i vlanosti JC, (stanje u toki 1) s vlanim zrakom, mase suhoga zraka m 2 , temperature t2 i vlanosti x2 (stanje u toki 2), to e se za smjesu proraunati: - vlanost - specifina entalpija - temperatura u C
(WJ

j ,x '< j

^ t .
1

"'i-^v V -' } ! *

x = (m, x, + m2x2)l(m, + m2) h = (m^h, + m2h2)/(mi + m2) t = (h - x r)/(cpz + xcpv) = = (h - 2500 x)/( 1,005 + 1,926

Sve se te veliine mogu direktno oitati iz dijagrama h, x za stanje smjese u toki M, koja je odreena omjerom M 2 / M 1 = m\lm2. 2. Promjena stanja pri x = konst (izohigra) Pri zagrijavanju (od stanja 1 do 2) ugrije se vlani zrak za temperaturnu razliku t2 - t\ a specifina se entalpija poveava od A, do h2, pa je stoga potrebno dovoditi toplinu Q = mz(h2 - hj)

m z je masa suhoga zraka. Pri hlaenju meu istim stanjima vlanoga zraka (od 2 do 1) valja istu koliinu topline Q odvesti. 3. Hlaenje do temperature pod rositem Pri hlaenju rashladnom povrinom, koja ima temperaturu t 0 niu od temperature rosita (R), moe se smatrati da je nastalo mijeanje vlanog zraka stanja 2 i graninog sloja na rashladnoj povrini stanja Ro, pri emu se vlani zrak ohladi do temperature t' (< r,), a time i osui. Vlanost se smanjila od x do x', jer se izluila masa vode mz(x x'). Odvesti treba toplinu Q = mz[h2 - h' - (x - *')(] t je konana temperatura u C. 4. Vlaenje vodom ili vodenom parom Dodavanjem mase m v vode ili vodene pare, specifine entalpije h v vlanom zraku, mase suhoga zraka m z , vlanosti x\ i specifine entalpije hi, dobivamo: - vlanost smjese - specifinu entalpiju smjese 198 x2 = x, + mv/mz h2 = h, + hymv/mz 199

STRUJANJE PLINOVA I PARA Pri s t a c i o n a r n o m s t r u j a n j u (pri kojem se na bilo kojem mjestu brzina ne mijenja s vremenom ni po veliini ni po smjeru) protok mase je qm konstantan, dok su druge veliine promjenljive od mjesta do mjesta. Jednadba kontinuiteta stacionarnog strujanja povezuje presjek A, brzinu vi gustou p qm = Ave = konst P r e t v o r b a e n e r gi j e pristrujanju Ako u prvom glavnom zakonu termodinamike (vidi str. 160) uzmemo u obzir i promjenu kinetike energije vrijedi dQ - dW = dH + dWk gdje je: Q dovedena ili odvedena toplina, W dobiveni ili utroeni tehniki rad, H - entalpija. Pri procesima strujanja, gdje ne dobivamo niti troimo rad (dW = 0), vrijedi dQ - dH = d W k , a pri izentropskom procesu (dQ = 0) jo i -dH = dH^, odnosno izraeno specifinom entalpijom A i brzinama v - dh = vdv A, - h2 = (v22 - t>,2)/2 B e r n o u l l i j e v a j e d n a d b a za plinove i pare vrijedi za male razlike tlakova Ap = p, - P i , u kojoj moemo raunati sa zanemarljivo malom promjenom gustoe, tj. s prosjenom gustoom p m e d ~ konst (slinost s nestlaivim fluidom) . , Pl + Pmcd("f/2) = P2 + Qmcd(u2 /2) Brzina istjecanja T e o r e t s k a b r z i n a i s t j e c a n j a u 0 (bez trenja) iznosi (za v, = 0 i Vi = v0): a) pri svim razlikama tlakova v0 = V2(/i 1 - h2) b) pri malim razlikama tlakova (p = konst) v = - PiVe S t v a r n a b r z i n a i s t j e c a n j a v je zbog trenja o stijenke i estica fluida meu sobom neto manja v = <pv0 gdje je <p - koeficijent brzine (= 0,95 . . . 0,98 u dobro zaobljenih sapnica). Korisnost pri istjecanju s koeficijentom <pje r) = cp1. Koliina istjecanja Koliina istjecanja (protok) mase qm = aAn v0 g iznosi: a) pri svim razlikama tlakova qm = a A0 gvHh, - h2) b) pri malim razlikama tlakova (p = konst) qm = a / l 0 V 2 p ( / ) 1 - p2) Ao je isti presjek otvora sapnice, a je produkt koeficijenta smanjenja presjeka (kontrakcije) mlaza p i koeficijenta brzine cp. 200

Istjecanje iz sapnica Brzina istjecanja v 0 se poveava ako se poveava razlika tlakova Pl - p 2 i postie najveu vrijednost vz (Lavalova brzina) pri kritikom omjeru
t l a k 0 v a PzlPt

= \2/(x+

1)]"'(-" (x) i iznosi za razliite fluide: lP i 0,530 0,546 0,577

Taj kritini omjer tlakova ovisi samo o fluidu x dvoatomni plinovi 1,40 pregrijana vodena para 1,30 zasieni vodena para 1,135

Pz

Pri kritinom omjeru tlakova p^pi postignuta brzina v z jednaka je brzini zvuka i najvea je brzina koja se moe pojaviti u najuem presjeku sapnice
t'z = VX
P

jQ

S pomou jednadbe stanja plina moemo pisati jo i p z /p, = [2 l(x + 1 ) ] ' " ^ " TJTx = 2 l(x + 1) vz = V2[x/(x + 1)| (p,/p,) = V2[*/(x + l ) ] r , gdje su temperatura, tlak i gustoa ispred sapnice 7',, p u p,, a u najuem presjeku sapnice Tz, pz, p z . Najvei protok mase qmJX koji protjee najuim presjekom / 4 m m pri kritinom omjeru tlakova p j p i iznosi ?max = a A m m V p i e , x \ 2 l ( x + gdje je a koeficijent istjecanja i iznosi: kod dobro izvedenih sapnica pri otrim rubovima a = 0,95 . . . 0.98 a = 0,64 . . . 0,65

P r o i r e n a s a p n i c a (De Laval) Stanje u najuem presjeku je odreeno kritinim omjerom tlakova p j p , i Lavalovom brzinom v7 = V2(A, - h z ) , a u konanom presjeku tlakom p2 i brzinom v2 = V2(A, - h2). Priguivanje Pri priguivanju se suma energija ne mijenja A, + f, 2 /2 = h2 + v22/2 Ako je brzina strujanja malena te je moemo zanemariti (pri obinom strujanju u cijevima, armaturama, stapnim strojevima itd.), moemo pisati A = konst. U (idealnim) plinovima je tada T = konst, a u para T 4= konst (str. 192). 201

IZGARANJE Izgaranje je ekzotermni proces oksidacije goriva pri kojem se razvija ogrjevna toplina Hs. G o r i v a su veinom organski spojevi sastavljeni uglavnom od ugljika C, vodika H, sumpora S, kisika O, duika N te pepela (p) i vlage (v). Sastav goriva odreujemo s obzirom na jedinicu koliine za kruta i tekua goriva s obzirom na jedinicu mase C + H' + S' + O' + N' +p + v' = 1 (kg/kg goriva) za plinovita goriva obino s obzirom na jedinicu volumena H{ + CO' + C02 + 02' + N2 + CH4 + C2H4' + H20' = 1 ( m 3 / m 3 goriva) P r o c e s i i z g a r a n j a osnovnih sastavina krutih i tekuih goriva ugljika potpuno izgaranje C + 02 = C 0 2 nepotpuno izgaranje vodika sumpora 2 C + 0 2 = 2 CO 2 H2 + 02 = 2 H 2 0 S + 02 = S 0 2

Ogijevne moi a ) G o r n j a o g r j e v n a m o H s (gornja kalorina vrijednost) j e sva toplina razvijena pri izgaranju. b ) D o n j a o g r j e v n a m o H j (donja kalorina vrijednost) j e onaj dio gornje ogrjevne moi koji dobivamo kad dimne plinove ohladimo samo do temperature iznad rosita vodene pare (i para sumporne kiseline, ukoliko gorivo sadri sumpor). Razlikuje se od gornje ogrjevne moi time to dimni plinovi sadre i vodu (H20" - v. str. 204). Ogrjevnu mo (kalorinu vrijednost) mjerimo s obzirom na jedinicu koliine goriva: za kruta i tekua goriva za plinovita goriva kJ/kg k j / m 3 (0 C; 1,01325 bar)

Donja je ogrjevna mo manja od gornje za toplinu isparivanjar vodene pare (pri 0 C): r = 45000 kj/kmol = 2500 kJ/kg = 2000 k j / m 3 (0 C; 1,01325 bar) Donje ogrjevne moi sastavina goriva Sastavina goriva ugljik C potpuno izgaranje nepoipuno izgaranje sumpor S vodik benzen ChH (benzol) naftalen CmH8(nafialin) etanol C 2 HsOH (alkohol) ugljini monoksid CO
H, H,

Potreba kisika odnosno zraka a) U krutih i tekuih goriva iznosi najmanja potrebna koliina kisika O m j n = C / 1 2 <7 kmol/kg goriva a = karakteristika goriva: < 7 = 1 + 3[H' (O' S")/8]/C' U krutih je goriva 0 < C T < 1 , 2 (u istog ugljika: <7 = 1; u ugljena: <7 = 1 , 1 . . . 1,2); u tekuih goriva je <7 > 1,2 (u tekih: <7 = 1 , 2 . . . 1,3; u lakih:
<7 < 1,6).

kj/kmol 406 900 124 000 296 600 286 700 241 700 3 273 900 3 138 900 5 160 500 4 980 500 1 365 100 1 230 100

kJ/kg 33 910 10 330 9 260 142 200 1 19 900 41 40 40 38 29 26 900 200 300 900 600 700

C,

kJ/m' 1,013 25 bar

_
-

12 800 10 790
-

<Hs
H,

b) U plinovitih goriva iznosi najmanja potrebna koliina kisika H2'I2 + CO'/2 + 2 CH4 + 3 C2H4' 02 Najmanja koliina zraka Z,, = O m , n / 0 , 2 1 Stvarna koliina zraka Z = A Zmm gdje faktor pretika zraka A iznosi:
Omin =

fs
H,

kmol/kmol goriva

za za za za

runa loita mehanika loita loita na ulje i ugljenu prainu plinska loita

A A A A

= = = =

1,6 1,3 1,2 1,05

... ... ... ...

2,0 1,6 1,4 1,2

Koliina dimnih plinova a) U krutih i tekuih goriva nastaje dimnih plinova (kmol/kg goriva) D = A/0,21 . C / 1 2 . <7 + (H'/4 + 0 ' / 3 2 + N'/2S D = A/0,21 . O m i + (H{\2 202 + CO'l2 + C02' + N2 + v'/18) b) U plinovitih goriva nastaje dimnih plinova (kmol/kmol goriva) + CH4' + C2H4' + 02')

12 600 282 900 39 700 889 100 ^ metan CH 4 H; 35 700 799 100 64 700 1 449 200 eien C 2 H 4 (eiilen) 60 700 1 359 200 H, 1 302 300 58 100 <HS etin C 2 H 2 (aceiilen) 1 257 300 56 100 H, Donja ogrjevna mo fizikalnih smjesa gorivih spojeva (plinovitih goriva) (u kJ/m 3 ) Hi = 12600 CO' + 10800 H2' + 35700 CH4' + 60700 C2H4' - 2000 H20' Donja ogrjevna mo sloenih spojeva (npr. ugljena) moe se tono odrediti samo pokusom. Za kruta i tekua goriva slui priblina formula (u kJ/kg) H, = 34000 C + 101 700 H' + 6300 A" + 19100 5' - 9800 O' - 2500 v'

203

Sastav dimnih plinova Sastav je dimnih plinova pri potpunom izgaranju s obzirom na jedinicu volumena CO? + H20" + N? + 02" = 1 (m 3 /m 3 dimnih plinova) Udjeli pojedinih sastavina (kmol/kmol dimnih plinova) iznose: - kod vrstih i tekuih goriva C02" = cm-D H20" = (H'I2 + t'718) : D N? = (N728 + 79/21 A O m j n ) : D O? = (A - 1) O m i n : D - kod plinovitih goriva CO? = (CO' + C02' + CHt + 2 C2H4') : D HiO" = (//-.' + 2 CH? + 2 C2H/) : D N? = (AV + 79/21 A O m i n ) : D Oi = (A - 1) Omm : D Pri nepotpunom izgaranju sadre dimni plinovi jo: CO, C H 4 itd. Njihov sastav odreujemo kemijskom analizom (npr. Orsatovim aparatom). Entalpija dimnih plinova Molna se entalpija dimnih plinova h m D (kJ/kmol) pri raznim temperaturama moe proraunati uz poznavanje sastava dimnih plinova i molne entalpije njihovih sastavina pri tim temperaturama (vidi str. 164): hD = CO? A m C O : + H20" / ! m H , o + N? / i m N ; + O? h m D , 200
IM 80000

600

800

1000

1200

K00

1600

1 800 C
T

Dijagram Rosina i Fehlinga Teoretska temperatura izgaranja

Molnu entalpiju dimnih plinova h m D odreujemo iz donje ogrjevne moi goriva Hj, specifine entalpije goriva h s i molne entalpije zraka h m z p r t j e izgaranja te koliine zraka Z i dimnih plinova D h
m D

(H,

^ h e + Zhmz)/D

Veliine / / Ag, Z i D odnose se kod vrstih i tekuih goriva na jedinicu mase 1 kg goriva, a kod plinovitih goriva na jedinicu tvari 1 kmol goriva. Iz dobivene molne entalpije h m D dimnih plinova odreuje se za odgovarajui faktor pretika zraka A teoretska temperatura izgaranja T pomou Rosin-Fehlingova /; m D , T-dijagrama. Stvarna temperatura izgaranja je nia zbog odvoenja topline. Kontrola izgaranja 1. Ni pepeo, ni dimni plinovi ne smiju sadravati gorivih ostataka (neizgorjelog goriva, ae, CO, C H 4 itd.). 2. Pretiak zraka A (> 1) mora biti to manji, ali ipak tolik da se osigura potpuno izgaranje. Pretiak zraka kontroliramo sadrajem C02" u dimnim plinovima. to je vei faktor pretika zraka A, to je manji udio CO?' Za vrsta i tekua goriva s karakteristikom a pri potpunom izgaranju vrijedi (CO?\ = 1/[1 + <T(A/0, 21 - 1)] gdje je ( C 0 2 " ) s sadraj C 0 2 u suhim dimnim plinovima (bez H 2 0 ) . 205

Molnu entalpiju dimnih plinova za tehnika goriva moemo odrediti takoer pomou R o s i n o v a i F e h l i n g o v a h m D , T-dijagrama (vidi str. 205), koji uzima u obzir i disocijaciju iznad 1500 C. Iz tog dijagrama moemo za svaku izabranu temperaturu odrediti molnu entalpiju h m D ! za A = li molnu entalpiju h m D x pri A = (isti zrak). Iz minimalne potrebne koliine zraka Z m j n , koliine dimnih plinova D i poznatog faktora pretika zraka A izraunavamo relativni udio zraka u dimnim plinovima Z" D " i) Otuda proizlazi molna entalpija dimnih plinova (kJ/kmol) 'D 204
=

'mD! ~ Z" ( h m D )

hmD)

Goriva Prirodna goriva jesu: kruta drvo, treset i ugljen; tekua nafta (zemno ulje) i plinovita zemni plin. Umjetna goriva dobivaju se preradom iz prirodnih goriva ili drugih tvari. G e n e r a t o r s k i p l i n dobiva se iz krutih goriva (drveta, ugljena ili koksa) rasplinjavanjem, tj. nepotpunim izgaranjem u plinskim generatorima. (Dovoenjem zraka dobiva se zrani plin, a dodavanjem vodene pare vodeni plin. Smjesu obaju plinova nazivamo mijeanim plinom.) R e t o r t n i p l i n (rasvjetni i koksni plin) dobiva se iz prirodnih krutih goriva (ugljena, drveta) suhom destilacijom, tj. zagrijavanjem (pri 900... 1100 C) u retortama bez pristupa zraka. Pri suhoj destilaciji dobiva se jo i tekui proizvod katran. K o k s i d r v e n i u g l j e n su kruti ostaci pri suhoj destilaciji ugljena odn. drveta. Kao gorivo su praktiki isti ugljik, a sadre jo i sav pepeo goriva, iz kojega su proizvedeni. P o g o n s k a u l j a : laka (benzin, benzen), poluteka (plinsko ulje) i teka (loivo ulje, mazut) dobivaju se frakcioniranom destilacijom nafte i katrana. Udio lakih goriva poveava se krekiranjem (cijepanjem velikih molekula). Laka pogonska ulja dobivaju se jo i hidriranjem (spajanjem s vodikom) i sintezom (rasplinjavanjem i zdruivanjem molekula H 2 , CO itd.) iz ugljena, katrana ili ostataka nafte, odnosno polimerizacijom (spajanjem malih molekula u vee) iz zemnog plina (sintetski benzin). E t a n o l C 2 H 5 O H (etilalkohol, esta, pirit) dobiva se alkoholnim vrenjem iz kroba. E t i n C 2 H 2 (acetilen) razvija se djelovanjem vode na kalcijev karbid CaC 2 . Pregled glavnih metoda prerade prirodnih goriva u umjetna i naina njihove upotrebe
Prirodna goriva .

Pregled goriva Kruta Gorivo goriva (u 1 kg) N 0,1 1,0 1,0 1,0 pepeo vlaga Donja ogrjevna mo H, kJ/kg

Sastav % ista tvar* H S C O 6 0 43,9 drvo, prosu. 50 smei ugljen 70 7 2,0 20 kameni ugljen 85 5 1,0 8 koks 97 0,5 0,8 0,7 1 Prosjene vrijednosti. Tekua Gorivo benzin plinsko ulje loivo ulje naftalen C,oHs* (naftalin) benzen C 6 H 6 (benzol) etanol C 2 H,OH (alkohol) Talite 80 C. Plinovita Gorivo goriva goriva

< 0 , 5 1 0 . . . 20 14700... 16700 2 . . . 10 12. . . 6 0 8400.. .20100 3 . . . 12 0. . . 10 27 200.. . 34100 8...10 1 . . . 7 27800. .. 30 300

Sastav % (u I kg) C 85 86 87 93,7 92,2 52 H 15 11 11 6,3 7,8

Gustoa kg/m3 720 875 940 977 884 794

Vrelite C < 120 < 350 >350 218 80,5 78,3

Donja ogr. mo H, U/kg 42700 41900 41200 38 850 40270 26 750

Sastav % (u 1 m') H2 CO CH, CJH, C 0 2 H2 CO CH, C2H6 C,H 8 C,Hio C 2 H, C2H2 4 29 32 4 0,5 3 0,2 3 0,2

asplmtawpje

suha destilacija

hKjriranje sinteza

SI
teiko ulje (mazut)

N;

desti = lacija

krekt = ronje

pofime = nzacija

generotorsJa

Umietna goriva 1

plm zrani vodeni mijeani

retortni plm

pogonska uljo poluteko ulje (plinsko)

lako ulje (benzin)

Nain upotrebe

onjsko izgaranje lu loitima )

unutarnje izgaranje (u strojevima I

vodik uglj. monoksid metan etan propan butan eten (etilen) etin (acetilen) koksni plin rasvjetni plin vodeni plin mijeani plin zrani plin grotleni plin

50 51 49 12 6 4

8 8 42 28 23 28

2 2 5 3 5 8

7 3 3 54 62 60

Gustoa Donja ogr. mo Ht kj/m 3 kg/m 3 0C, 1,01325 bar 0,08987 10790 1,250 12620 0,7168 36080 1,356 63 500 2,019 92970 2,668 121 800 1,260 60 570 1,171 56 340 19300 0,53 0,50 20500 0,71 10800 1,12 6000 1,19 4800 1,25 4000 207

206

Domai Veliina zrna mm Sa stav u

ugljeni Sastav u % Rudnik Vrsta vlaga pepeo goriva tvar 86 85 87 87 82 67 63 61 58 71 70 68 64 63 70 69 67 64 57 58 53 50 45 64 58 42 39 42,5 30 45 38 Koliina sumpora Donja ogrjevna mo H, kJ/kg

Rudnik

Vrsta

gorivlaga pepeo va tvar 43 43 43 43 43 43 20 22 22 22 24 34 21 22 22 24 24 32 19 20 21 22 26 36 19 19 19 19 20 20 8 8 9 9 12 5 12 14 15 16 17 19 9 10 12 13 17 18 7 8 9 11 13 25 13 15 17 18 21 21 49 49 48 48 45 52 68 64 63 62 59 47 70 68 66 63 59 50 74 72 70 67 61 39 68 66 64 63 59 59

Koliina sumpora

Donja ogrjevna mo kJ/kg

%
0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 1,9 2,0 2,0 2,1 2,1 1,8 1,0 1,0 1,0 1,0 2,1 0,9 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 2,3 2,2 2,1 2,0 2,4 2,4

%
9 8 8 8 8 1,1 1,3 0,6 0,4 1,3 1,4 1,5 1,2 0,5 2,4 2,3 2,8 2,2 2,1 0,5 0,4 0,2 0,2 0,8 0,9 0,4 0,4 0,7 0,6 0,7 0,6

Velenje

komad kocka orah grah sitni prah komad kocka orah grah sitni prah komad kocka orah grah sitni prah komad kocka orah grah sitni ksilit komad kocka orah grah sitni prah

> 120 6 5 . . . 120 3 5 . . 65 10.. 35 0.. 1 65 >60 4 0 . . 60 18.. 40 10.. 18 3.. 10 0.. 3 >60 35.. 60 16.. 35 10.. 16 3 . . 10 ().. 3 >60 30.. 60 15.. 30 10.. 15 5.. 10 0.. 5 >60 33.. 60 17 33 10.. 17 3.. 10 0.. 3

11 11 11 U 10 12 18 17 16 16 15 12 18 18 17 16 15 13 19 19 18 18 16 10 18 17 17 16 15 15

300 300 100 100 300 000 000 000 700 700 700 500 600 000 500 700 700 300 800 300 800 500 400 500 000 500 000 700 700 700

Raa

komad kocka orah grah sitni komad kocka orah sitni komad kocka orah sitni prah komad kocka orah sitni prah komad kocka orah sitni

2 2 2 3 3 17 17 18 20 8 8 9 9 9 14 14 15 16 18 33 32 30 30 20 19 48 49 43 36 45 41

12 13 11 10 15 16 20 21 22 21 22 23 27 28 16 17 18 20 25 9 15 20 25 16 23 10 12 14,5 34 10 21

28 27 28 28 26 18 17 16 16 21 20 20 19 18 19 18 18 17 15 14 15 12 10

100 800 400 400 800 700 600 600 200 100 800 200 000 700 000 800 200 400 500 100 100 100 900

Banovii

Trbovlje

Kakanj

Zagorje

Zenica

Lako

Kreka

SenjskoResavski Kolubara

komad sitni komad silni komad sitni komad sitni

17 400 15 800 9 600 9 300 9 700 6 800 9 800 8 200

209

Senovo

Kostolac Kosovo

208

15 - Strojarski prirunik

PRIJENOS T O P L I N E Toplinska vodljivost Toplinski tok <P (tj. prolaz topline Q u vremenu t) kroz tvar je po iskustvenim zakonima upravo razmjeran temperaturnoj razlici A T = - 7"j i povrini A, a obrnuto razmjeran debljini ravne stijenke <5
0 = ,

Ako cijev nije okrugla, treba za d uvrstiti odgovarajui hidrauliki promjer d' = 4 A/O (A = povrina, O = opseg). Za pravokutni je presjek cijevi d' = 2 ab/(a + b). Vrijednosti za navedene su na str. 159, a vrijednosti za p, c, A i v tekuina i plinova na str. 212 do 214. * Najjednostavniji primjeri prorauna prijelaza topline pomou Nusseltove znaajke Nu = ad/X: a) S l o b o d n o s t r u j a n j e p l i n o v a i t e k u i n a Prijelaz topline s vodoravne cijevi promjera d na miran zrak ili viskoznu tekuinu vodljivosti A: - na zrak - na tekuinu adlX ad/X = 0,37 Gr0-25 = 0,40 (Gr Prf-2i

D(T,-T2)A

A je k oe f i c i j e n t t o p l i n s k e v o d lj i v o s t i, a mjerimo ga jedinicom W/(m.K). Toplinska se vodljivost mijenja s temperaturom, a kod plinova i para jo i s tlakom. Brojane vrijednosti A za razliite tvari sabrane su u tablicama na str. 212 do 217. Prijelaz topline Toplinski tok 0 koji prelazi s plinovite ili tekue tvari na krutu stijenku, ili obratno, po iskustvu je upravno razmjeran temperaturnoj razlici AT = T, - T 2 i povrini A <P = -2- = A(T, a je k o e f i c i j e n t - TI)A

b) Prisilno s t r u j a n j e plinova Strujanje du ravne ploe duljine / pri v > 5 m/s vrijedi al/X = 0,075 Pe'75 Strujanje okomito na os cijevi: - za osamljenu cijev - za snop cijevi adiX = 0,092 P e 0 75 adiX = K 0,075 P e 0 ' 7 5

p r i j e l a z a izraen jedinicom W / m ! K .

Prijelaz topline na sloen nain ovisi o vrsti, temperaturi, tlaku i brzini plina, pare ili tekuine, koji toplinu predaju krutoj stijenki ili je od nje primaju. Nadalje, prijelaz topline ovisi o obliku i kvaliteti povrine stijenke. Unato veoma opsenom istraivakom radu, toplinski je prijelaz openito jo i danas sasvim iskustvena vrijednost koja se moe izraunati samo u nekim posebno jednostavnim sluajevima. Nusseltova teorija slinosti omoguila je odreivanje prijelaza topline pomou bezdimenzijskih znaajki (brojeva): Reynoldsova znaajka Prandtlova znaajka Pcletova znaajka Grasshofova znaajka Nusseltova znaajka Re = v d/v Pr = gc v/A Pe = vdgc/X Nu = a d!X = Re Pr Gr = d 3 g(7-, - 7^/5/v 2

gdje za cijevi u poretku ahovskog polja, koje su jedna iza druge, vrijedi: broj redova cijevi 2 4 6 8 10 vrijednost za f 1,00 1,23 1,36 1,43 1,47 Brzinu v treba uzeti na najuem mjestu izmeu dviju cijevi! Strujanje kroz ravnu cijev ad/X = 0,040 P e 0 7 5 c) Prisilno s t r u j a n j e tekuina Laminarno strujanje (koje se javlja u tekuina u uskim cijevima ako je Re < 2300) kroz duge ravne cijevi ad/X = 3,65 Turbulentno strujanje ^
=

f e 0 ,7 5 / [ 1

+ 0 35 ( P r

gdje su: d- promjer (m), v- brzina (m/s), g - ubrzanje sile tee (= 9,81 m/s 2 ), (T, T2) - temperaturna razlika (K), ft - volumenski koeficijent temperaturnog rastezanja ( K - 1 ) , p - gustoa (kg/m 3 ), c - specifini toplinski kapacitet (u plinova je c = cp) [J/fkg K)], A - koeficijent toplinske vodljivosti [W/(m K)J, a - koeficijent prijelaza topline (W/m 2 K), v - kinematika viskoznost (nr/s).
210

Koeficijent prijelaza topline a iznosi: za plinove 14... 40 W/m 2 K za tekuine 2000 . . . 4000 W/m 2 K Pri promjeni agregatnog stanja ima prijelaz topline openito mnogo vee vrijednosti. Za vodu iznosi: pri vrenju pri kondenzaciji - filmskoj - kapljiastoj 3000 . . . 16000 W/m 2 K 6000 . . . 12000 W/m 2 K 30 000 . . . 46 000 W/m 2 K 211

Toplinska svojstva tvari Toplinska svojstva vodene pare Toplinska svojstva plinova i para (pri tlaku 0,980 665 bar = 1 bar) Plin (para) zrak Temperatura t C - 50 - 20 0 20 40 60 80 100 120 160 200 250 300 400 600 800 1 000 1 200 1 400 1 600 - 50 0 50 100 200 - 50 0 50 100 0 50 100 200 0 50 100 200 Gustoa Q kg/m 5 1,534 1,365 1,252 1,164 1,092 1,025 0,968 0,916 0,870 0,789 0,723 0,653 0,596 0,508 0,391 0,318 0,268 0,232 0,204 0,182 0,106 4 0,086 9 0,073 4 0,063 6 0,050 2 2,373 1,912 1,616 1,400 2,83

Spec. topi. kapacitet kJ/kgK 1,004 1,004 1,009 1,013 1,013 1,017 1,021 1,021 1,026 1,030 1,034 1,042 1,047 1,059 1,088 1,113 1,139 1,164 1,189 1,218 14,232 14,358 14,442 14,525

Koef. toplin. vodljivosti X W/(m K) 0,020 5 0,022 6 0,023 7 0,025 1 0,026 5 0,027 9 0,029 3 0,030 7 0,032 0,034 0,037 0,040 0 4 0 0

Kinemat. viskoznost
V

Tlak p bar 1

mm /s 9,65 12,0 13,9 15,7 17,6 19,4 21,5 23,6 25,9 30,6 35,5 42,2 49,2 64,6 98,8 137 181 227 278 332 69,1 97,1 128 162 240 4,76 7,23 10,0 13,2 4,09
-

0,042 9 0,048 5 0,058 1 0,066 9 0,076 1 0,084 5 0,093 0 0,101 2 0,147 0,176 0,202 0,229 0,276 0,010 9 0,014 3 0,017 8 0,021 3 0,008 4

vodik Hj

ugljini dioksid CO,

0,828 0,875 0,925 0,624 0,649 0,674 0,720 2,168 2,198 2,231 2,394

sumporni dioksid S 0 2

10

amonijak N H j

0,746 0,626 0,540 0,425

0,022 0

0,030 0

12,5 17,7 24,2 39,0

Temperatura t C 100 120 140 160 180 200 140 160 180 200 220 240 160 180 200 220 240 260 280 160 180 200 220 240 260 280 180 200 220 240 260 280 300 320 180 200 220 240 260 280 300 320

Gustoa 6 kg/m' 0,598 0,557 0,529 0,504 0,481 0,460 1,070 1,016 0,968 0,926 0,887 0,851 2,067 1,963 1,872 1,789 1,715 1,647 1,585 3,160 2,989 2,841 2,710 2,593 2,487 2,391 4,047 3,834 3,650 3,486 3,339 3,206 3,085 2,974 5,144 4,857 4,610 4,394 4,203 4,032 3,876 3,734

Spec. topi. kapacitet c> / kJ/kg K 2,032 1,999 1,981 1,973 1,964 1,964 2,050 2,024 2,007 1,999 1,998 1,998 2,149 2,106 2,075 2,058 2,045 2,041 2,041 2,315 2,226 2,162 2,123 2,101 2,088 2,078 2,364 2,265 2,199 2,161 2,135 2,118 2,110 2,105 2,569 2,371 2,268 2,216 2,186 2,164 2,156 2,147

Koef. toplin vodljivosti X W/(m K) 0,023 7 0,025 1 0,026 5 0,028 0 0,029 4 0,030 9 0,027 7 0,029 0 0,030 2 0,031 6 0,033 0 0,034 5 0,030 9 0,031 8 0,033 1 0,034 3 0,035 6 0,037 0 0,038 4 0,033 0 0,033 7 0,034 5 0,035 6 0,036 7 0,038 0 0,039 4 0,036 2 0,036 8 0,037 5 0,038 5 0,039 6 0,040 8 0,042 2 0,043 7 0,040 9 0,040 2 0,040 3 0,041 0 0,042 0 0,043 1 0,044 6 0,046 0

Kinemat. viskoznost
V

mm J /s 21,4 23,9 26,5 29,4 32,2 35,3 13,4 14,8 16,2 17,8 19,3 21,3 7,43 8,13 8,93 9,70 10,7 11,5 12,5 4,98 5,48 6,02 6,58 7,15 7,72 8,38 4,14 4,58 5,01 5,44 5,89 6,35 6,84 7,33 3,43 3,78 4,13 4,48 4,88 5,26 5,65 6,03 213

212

Toplinska svojstva tekuina Temperatura t C 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 250 300 20 40 60 80 100 120 20 40 60 80 100 20 30 20 0 20 20 0 20 20 0 20 0 20 Gustoa e kg/m 3 1 000 998 992 983 972 958 944 926 908 887 863 794 700 871 858 845 832 820 807 866 852 842 830 818 771 596 1 485 1 435 1 383 665 639 610 997 960 921 13 595 13 546 Spec. topi. kapacitet kJ/kgK 4,219 4,182 4,178 4,190 4,199 4,215 4,232 4,257 4,282 4,395 4,500 4,855 5,693 1,850 1,934 2,018 2,101 2,185 2,269 1,892 1,993 2,093 2,198 2,294 3,642

Toplinska svojstva kovina i kovinskih slitina Koef. toplin. vodljivosti A W/(m K) 0,555 0,598 0,627 0,651 0,669 0,681 0,685 0,684 0,680 0,673 0,665 0,644 0,564 0,144 0,143 0,142 0,141 0,140 0,138 0,124 0,123 0,122 0,120 0,119 0,087 0,071 0,223 0,212 0,199 0,585 0,540 0,494 0,195 0,179 0,163 10,5 9,3 Kinemat. viskoznosi
V

Tekuina voda

Kovina

mm 2 /s 1,79 1,01 0,658 0,478 0,364 0,295 0,249 0,217 0,189 0,172 0,162 0,137 0,131 15,0 7,93 4,94 3,40 2,44 1,91 36,5 16,7 8,69 5,20 3,79 0,062 4 0,054 3 0,321 0,256 0,220 0,383 0,376 0,360 0,310 0,304 0,293 0,125 0,115 aluminij bakar, isti trgovaki bronca, alumin. kositrena cink crveni lijev elik, 0,1 %C

Temperatura i C 20 20 20 20 20 20 20 0 400 600 20 20 20 20 500 20 20 20 100 20 20 20 20 20 20 20 0 100 20 20 20 20 20 20 20

Gustoa e kg/m 3 2 8 8 7 8 7 8 7 700 930 300 800 750 130 600 850

Spec. lopl. kapacitet c kJ/kg K 0,896 0,383 0,419 0,419 0,352 0,385 0,377 0,465 0,628

Koef. toplin. vodljivosti A W/(m K) 229 395 372

mazivo ulje

0,2%C 0,6% C 13%Cr Cr-Ni

7 7 7 7

850 840 750 900

transformatorsko ulje

18Cr 8 Ni 3 6 % Ni duralumin elektron kositar (kalaj) magnezij, isti mjed (mesing) monel nikal, isti novo srebro olovo, isto platina silumin sivi lijev srebro volfram zlato eljezo, isto

7 880 8 130 2 700

0,460 0,460 0,460 0,477 0,607 0,502 0,502 0,912

ugljini dioksid C 0 2 sumporni dioksid S 0 2 amonijak NHj monoklormetan CHjCl iva Hg

1 800 7 280 1 740 a; 8 600 8 580 8 800

1,356 1,390 4,562 4,646 4,772 1,507 1,570 1,591 0,140 0,139

11 340

21 2 a 7 10 19 19 7

400 600 250 500 300 250 850

0,226 1,017 0,381 0,500 0,446 0,393 0,128 0,134 0,133 0,900 0,540 0,234 0,134 0,129 0,465

55 113 60 59 44 37 50 47 29 14 21 20 16 165 181 116 65 143 93 26 58 24 35 34 70 159 a 58 417

310 67 215

Toplinska svojstva anorganskih krutina Temperatura t C 20 20 20 20 20 300 300 300 50 20 0 -50 20 20 20 20 20 100 1000 0 20 20 20 100 1000 20 20 20 20 20 20 Gustoa Q kg/m 3 2000 300 600 = 2100 2900 1000 . . . 2500 300 . . . 1200 2000 . . . 2700 = 400 2210 917 924 = 2600 = 1700 1520 = 2220 = 2360 = 1850
-

Toplinska svojstva organskih krutina Koef. topi. vodljivosti A W/(m K) 0,7 0,09 0,20 = 1,10 2,9 0,15 . . . 2,30 0,08 . . . 0,23 0,7 . . . 2,30 = 0,08 1,36 2,2 2,8 2,8 = 0,46 0,33 <= 1,9 = 1,2 = 1,10 = 1,60 0,15 0,036 0,043 0,76 = 0,8 = 1,0 1,28 2,2 0,04 0,06 = 0,75 0,80 Temperatura t C 20 20 20
-

Materijal

Spec. topi. kapacitet c kJ/kg K

-

Materijal

Gustoa Q kg/m 3 2120 1270 81 245 330 1400 1190 1200 224 1400 = 550
-

Spec. topi. kapacitet c kJ/kg K 0,920 1,590

-

Koef. toplinske vodljivosti A W/(m K) 0,74 0,23 0,059 0,077 0,070 0,215 0,16 = 0,16 0,055
-

azbestne ploe azbestna vuna beton, suhi granit kotlovac - karbonatni - silikatni - sulfatni kremen kremeno staklo led ( H 2 0 ) mramor opeka, suha pijesak, suhi pjeenjak porculan silikatna opeka (silika) snijeg staklena vuna staklo amotna opeka tlo, ilovaasto vapnenac vuna od troske zid od opeke buka, zidna 216

asfalt bakelit pamuk - eljani - pleteni - tkani celuloid ebonit guma gumena spuva koks drvo (prosueno) -bor -L
=

0,880 0,750
-

1,300
-

20 20 20 20 20 20
-

0,840 0,840 0,710 1,930

-

1,420 1,420
-

0,920 2,790
-

0,800 0,840
-

0,710 0,800
-

- bukva - hrast drveni ugljen

= -L
=

20 20
-

= 700 = 850
-

2,390
-

20 20 20 20 30 0 0 50 100 20 20
-

200 1000 200 = 1200 730 1600 147

-

0,840 1,340 1,380 1,300 1,300 1,260

-

0,14 0,28 0,35 = 0,10 0,37 0,06 0,14 0,05 = 0,21 0,12 0,6 0,045 0,055 0,060 = 0,16 0,036 0,04 0,050 0,06

200 50 300 2700 = 1850

-

0,670
-

papir pluto ugljen ugljena praina eer svila, tkana

0,840 0,840 1,130 0,880 0,840 0,750

-

1,260
-

1450 2650 200 500

-

koa vuna - eljana - pletena - tkana piljevina (sitna)

1000 9 176 380 190

1,510
-

1,670
-

1690

0,840

20

217

Toplinsko zraenje (isijavanje) Zraenje topline jest odavanje energije elektromagnetskim valovima duljine 0,8 . . . 300 u.m (toplinske infracrvene zrake). A p s o r p c i j s k i k o e f i c i j e n t a jest omjer energije koju tijelo apsorbira (upija) i sve energije W koja dospijeva na povrinu tijela a = 1 = W a = 1 toplinski crno tijelo Wa = 0 a = 0 toplinski bijelo tijelo Stvarna tijela nisu ni toplinski bijela ni crna, ve toplinski siva: 0<Wa<W 0<o <1 E m i s i j s k i k o e f i c i j e n t e jest omjer energije W s koju odaje povrina sivog tijela i energije W t koju odaje povrina apsolutno crnog tijela: < 1 = Wi\Wi Po Kirchhoffovu zakonu vrijedi (pri jednakoj temperaturi): a. Emisijski koeficijenti tehniki vanih tvari sabrani su na str. 219. Stefan-Boltzmannov zakon Toplinski tok <S> koji pri zraenju odailje apsolutno crno tijelo upravno je razmjeran povrini A i 4. potenciji apsolutne temperature T <P = o0T*A gdje je <To = 5,66961.10-8 <t> = a(TjmfA gdje je a konstanta zraenja apsolutno crnog tijela a = 5,67 Za siva tijela vrijedi ^ = e
o

Emisijski koeficijent Povrina materijal kovine : aluminij alum. za bronzir. bakar cink elik stanje

e povrinskog

zraenja Emisijski koeficijent e 0,07 0,05 0,30 0,78 0,76 0,030 0,25 0,045 0,85 0,80 0,77 0,61 0,24 0,128 0,07 0,058 0,22 0,05 0,045 0,28 0,06 0,43 0,025 0,025 0,90 0,93 0,90 0,925 0,966 0,93 0,93 0,85 0,93 0,94 0,77 0,60 219

Temperatura t C 25 230 100 20 130 20 20 230 20 100 20 20 20 150 20 150 338 300 100 20 130 20 20 20 20 20 20 100 0 20 20 95 20 90 20 1200

oksidiran poliran namaz tamno oksidiran oksidiran poliran oksidiran poliran tamno zarao lijevana povrina valjana povrina crveno zarao bruen sjajan, jetkan sjajan poliran oksidirana polirana poliran oksidirano polirano tokaren polirano polirano blanjano

kositar krom mjed nikal olovo sivi lijev srebro zlato nekovine : drvo krovna ljepenka lak, emajl lak za radijatore led mramor opeka papir porculan staklo svilena tkanina amot

W/m2K4

U tehnici se ta jednadba upotrebljava u obliku

W/m2 K 4 { T / m y , A

gdje je emisijski koeficijent sivog tijela. I z m j e n a t o p l i n e z r a e n j e m izmeu dvaju tijela apsolutnih temperatura T, i T2 (T, > T2) i emisijskih koeficijenata , i c2 gdje je a ' : (A=AI=A2) 0 = . ' [ ( r . / l O O ) 4 - (T-,/100) 4 ]^ = + l/e2 1)

a) u veoma velikih, blizu smjetenih, paralelnih i ravnih ploha b) ako drugo tijelo (2) potpuno okruuje prvo tijelo (1) <r' = r/[l/, + < B ( I / 2 1 ) ] Ako je ploha A, znatno manja od plohe A 2 (co ~ 0), vrijedi: c) za proizvoljno smjetene plohe A, i A2 je o' = e,e2o. 218 a' =

gladak poliran gruba, crvena

Prolaz topline a) Prolaz topline kroz stijenke pri dovoenju toplinskog toka dodirom Toplinski tok koji prelazi s neke tvari (temperature 7", i koeficijenta prijelaza ai) na stijenku, kroz tu stijenku (debljine S i koeficijenta toplinske vodljivosti A) te sa stijenke na drugu tvar (temperature T 2 i koeficijenta prijelaza a 2 ) iznosi za povrinu stijenke A <t> = Ql' = k(Tl T2)A k je k o e f i c i j e n t p r o l a z a t o p l i n e koji se dobiva iz jednadbe 1 /k = l / a , +S/A + l / a 2 Koeficijent prolaza topline k mjerimo istim jedinicama kao i koeficijent prijelaza topline a, tj. u W / m 2 K . Za vieslojne stijenke (npr. za stijenke od dva sloja, od kojih jedan ima debljinu (5, i vodljivost A,, a drugi debljinu d2 i vodljivost A2) koeficijent prolaza topline k raunamo po jednadbi ,1 ~

Tehniki izmenjivai topline Toplinski tok 0 prelazi s tvari poetne temperature 7",' i konane nie temperature T," na tvar poetne temperature T 2 i konane vie temperature T{'. Temperaturna razlika izmeu obiju tvari na svakom je mjestu izmjenjivaa drukija. S obzirom na meusobni smjer strujanja obiju tvari u izmjenjivau, razlikujemo istosmjerno, protusmjerno i unakrsno strujanje. Istosmjerno strujanje Protusmjerno strujanje

^
1

,i

J l

'J.L
T.j' ar'

'
T,

Temperature na pojedinim mjestima stijenke moemo odrediti trokutnim dijagramom (lijevo) ili jednadbama 'l H i 7T ii 1 Tsl = Ti k (1/ai) (7", 7"2)
TS (T,= T2) TL-K(\/^+IJAI)(TL-T2)

)Ar r
AT' AT" = = 7V T{ 7Y T{'

TS2 = 7", A ( l / a , + 5,/A, + S2/X2).

Toplinski tok u izmjenjivau topline raunamo pomou prosjene temperaturne razlike A 7 " m c d <t> = k ATmei A gdje su: k - koeficijent prolaza topline (vidi str. 220), A - povrina izmjenjivaa. Prosjena (logaritamska) temperaturna razlika iznosi A 7 - m e d = ( A r - A7"")/ln ( A T /AT") Prosjena (logaritamska) temperaturna razlika A 7 " m c d pri protusmjernom strujanju vea je nego pri istosmjernom. Pri protusmjernom strujanju moe biti konana temperatura tvari koji toplinu prima (grijui se) via od konane temperature tvari koji toplinu predaje (hladei se). Pri istosmjernom je strujanju, meutim, konana temperatura tvari koji toplinu prima uvijek nia od konane temperature tvari koji toplinu predaje. Zato u izmjenjivaima topline protusmjerno strujanje ima uvijek prednost pred istosmernim. Unakrsno se strujanje po svom efektu pribliuje protusmjernome.
221

b) Prolaz topline kroz stijenku pri dovoenju toplinskog toka zraenjem i dodirom Toplinski tok koji prelazi dodirom s neke tvari (temperature 7", i koeficijenta prijelaza a,) i istodobno zraenjem s neke stijenke (temperature T i emisijskog koeficijenta e) na drugu stijenku (emisijskog koeficijenta s ), te prolazi kroz tu stijenku (debljine S i vodljivosti A) i s nje prelazi na drugu tvar (temperature T 2 i koeficijenta prijelaza a 2 ) iznosi 0 = k(Tx T2) A Koeficijent k raunamo iz jednadbe gdje je l/k = l / ( a + a,) + S/X + l / a 2 a = i'[(T/1 OO)4 ( r s l / 1 0 0 ) 4 ] / ( T , 7" sl )

Vrijednost o' izraunavamo iz poznatih koeficijenata e i e s (vidi str. 219), a temperaturu TSL iz jednadbe 7"s, = T, - k/a + a, (7", - 7"2). 220

TOPLINSKI U R E A J I I STROJEVI Simboli ista 1 .. sirova voda neista) para - dimni plinovi
m = s

PARNI KOTLOVI Parni su kotlovi toplinski ureaji koji se sastoje od: turbina stapni pogonski stroj a) ureaja za loenje, tj. loita (prostora za izgaranje), u kojem se izgaranjem oslobaa kemijski vezana energija goriva da bi prela na dimne plinove, i pomonih ureaja za loenje (rotilj, gorionik itd ), b) izmjenjivaa topline (parnog kotla u uem smislu), u kojem toplina prelazi s dimnih plinova na vodu odnosno paru. Toplinski tok <P koji s gorivom dolazi u loite izraavamo potrokom goriva B (kg/s) i njegovom donjom ogrjevnom moi H\ 0 = BH, Dovodimo li u loite zagrijan zrak za izgaranje, dolazi s njime jo i toplinski tok <Py = BZhmZ gdje su: Z - koliina zraka za izgaranje na jedinicu koliine goriva (kmol/kg) (str. 202), h m Z - molna entalpija zraka (kJ/kmol) (str. 164). Loita su graena za: - izgaranje u sloju, tj. rotilju (ravnom runom ili mehanikom, stepeniastom i si. za komadno gorivo), - izgaranje u lebdenju, tj. u komori za izgaranje (za ugljenu prainu, ulje ili plin). Povrinu rotilja R (m 2 ) odreujemo na temelju povrinskog toplinskog optereenja loita <P/R = BHJR koje iznosi za: ravni runi rotilj 6 0 0 . . . 1000 kW/m 2 mehaniki rotilj 9 0 0 . . . 1600 kW/m 2 stepenasti rotilj 700 . . . 800 kW/m 2 Volumen loinog prostora V (m 3 ) ocjenjujemo na temelju prostornog toplinskog optereenja loita (tf> koji iznosi: + fz)/V= B(H, + ZhmZ)IV za mehaniki rotilj 250 . . . 400 kW/m 3 pri loenju - ugljenom prainom 1 7 0 . . . 330 kW/m 3 - uljem 900 . . . 2500 kW/m J - plinom 1600 . . . 2500 kW/m 3 Pri izgaranju pod tlakom (ulja ili plina) dostie specifino optereenje loita i do 8000 kW/m 3 . Presjek loita S k ( m 2 ) ocjenjujemo na osnovu povrinskog toplinskog optereenja presjeka loita (<P + <Z)/Sk = B(H, + ZhmZ)/Sk koji iznosi za loita na ugljenu prainu 2 3 0 0 . . . 2800 kW/m 2 . 22.3

JL \/ Y i 1 1 [ |

kemijska priprema vode parni kotao parni kotao s pregrijaem -f

^J ^-i f|

__

gorivi - ulje - ugljen

ventil

plin 1 J

^M^ elektromotor gonjeni stroj (openito) turbopumpa stapna pumpa turbokompresor ventilator stapni kompresor transportni stroj elektrini generator

Cxj-

redukcioni ventil

/K. iSDariva _ \ _ (transforma\ t o r Dare!

) '

odvodnik kondenzata

plinski generator i t gorionik = (&) (za ulje) potroa topline

^T^ _/T\ \ i / _/7 u

b o t v o r e n i r-,-, j rezervoar C ) tlani rezervoar

1 - 1 r-4i 1 ^tt 1 f" J

izmjenjiva topline mijeanjem povrinski izmjenjiva topline

(TI)

ispuh kondenzator na mijeanje povrinski kondenzator

_/7TV) \(iy

ii povrinski ^ T " izmjenjiva Ltopline odvaja pare odvaja praine (ciklon) ejektor

"VD1

~l

~( G )

.j 1 . "j J ^V^ ^^

J ^ povrinski f I kondenzator V ^ J I ( s povratnim hlaenjem)

mjera

/TN

rashladni toranj

regulator

222

Izmjenjiva topline s dimnih plinova na vodu odnosno paru izveden je kao sistem cijevi. Vodu odn. paru zagrijavamo pri konstantnom t l a k u p koji odravamo regulacijom loenja, pri emu napoj ne pumpe napajaju kotao protokom vode q (kg/s). S obzirom na razliite uvjete prijenosa topline na vodu odn. paru, razlikujemo slijedee dijelove izmjenjivaa topline: a) Zagrija vode (ekonomajzer) u kojem se napojna voda temperature T v i specifine entalpije h w zagrijava do temperature 7"a, pri emu joj naraste specifina entalpija na h. Da se voda ne bi isparavala ve u zagrijau, mora temperatura 7"a biti nia od temperature zasienja T s (koja odgovara tlaku p u parnom kotlu), 7"a < Ts. Zato je takoer Aa < ti. (Specifina entalpija ti odreena je tlakom p.) U zagrijau vode dovodimo vodi toplinski tok <t>

Kapacitet (snaga) parnog kotla odreen je toplinskim tokom koji u svim dijelovima izmjenjivaa topline dovodimo vodi-pari ^k = + <fh + = - K) Osim toplinskog toka <k upotrebljava se za oznaku kapaciteta parnih kotlova takoer: a) proizvodnja pare q (to nije tono jer uz istu proizvodnju pare q toplinski tok <Py ovisi jo i o razlici entalpija h - >iv); b) ogrjevna povrina izmjenjivaa A (to je netono jer toplinski tok uz inae jednake ogrjevne povrine ovisi i o koeficijentu prolaza topline k i o prosjenoj temperaturnoj razlici AT, vidi str. 221). Korisnost parnoga kotla Toplinski tok koji prelazi na vodu-paru bit e manji od toplinskog toka 0 koji dolazi u loite s gorivom (0k < 0), i to zbog gubitaka u parnom kotlu (loitu i izmnjenjivau topline), tj. zbog do 5 % , neizgorjelih ostataka goriva u pepelu do 8%, leteeg koksa i ae do 1%, neizgorjelih plinova - CO, CI1 4 itd. 8 . . . 11%, topline dimnih plinova do 12%. zraenja i prijenosa topline na okolinu Korisnost parnog kotla rj k je omjer toplinskih tokova 0 k ii 0 1k = 0k 10 = q(h - hJIBH, a iznosi za razne kotlove: za manje (s ravnim rotiljem) rj k 0,72. .0,78 0,77. .0,84 za vee (s mehanikim rotiljem) rj k za najvee (pri loenju ugljenom prainom, uljem ili plinom) tj k Krivulja ovisnosti korisnosti o oprereenju tee u irokom pojasu optereenja vrlo poloito. (Ovdje nisu uraunati dodatni gubici zbog pogonskih prekida djelovanja kotla.) Najveu korisnost r / k m a x postie pri najeem optereenju, tj. pri 2/3 . . . 3/4 nazivnog kapaciteta kotla. Energija pare s obzirom na temperaturu okoline Ta proistjee - osim iz toplinskog toka 0^ - jo i iz toplinskog toka <t>n to ga je napojna voda primila prije ulaza u parni kotao iz drugih izvora koji su joj poveali specifinu entalpiju od h0 pri temperaturi Tn na hv pri temperaturi Ty 0[t = q(hv - h) Ukupna energija pare na izlazu iz kotla izraena je dakle toplinskim tokom
</> + <f>k = q(h - h) 16 - Strojarski prirunik

<a = q(K K)
b) Ispariva je namijenjen daljnjem zagrijavanju vode do temperature zasienja T s i njenom isparivanju. U isparivau dobivamo mokru paru suhoe x = 0,95 . . . 0,96 i entalpije hb = ti -' x(h" ti). (Specifine entalpije ti i h" odreene su tlakom p.) U isparivau dovodimo vodi-pari toplinski tok <t>b 4>b = <}(h K) c) Pregrija pare slui za suenje pare do potpune suhoe * = I (suho zasiena para) i njenom pregrijavanju do temperature pregrijanja T, pri emu se pari povea specifina entalpija na vrijednost h (koja je odreena tlakom pare p i temperaturom T). V pregrijau dovodimo pari toplinski tok <t>Q 0c = q(,h hb) Suprotno naelu protustrujnog izmjenjivaa topline dimni plinovi predaju toplinu najprije isparivau (budui da voda koja se isparava dovoljno hladi cijevne stijenke pa ih moemo smjestiti u podruje najviih temperatura), zatim pregrijau (u kojemu pregrijana para plin slabo hladi cijevne stijenke pa ih stoga ne moemo smjestiti u podruje najviih temperatura) i konano zagrijau vode. U parnih kotlova koji upotrebljavaju zagrijan zrak za izgaranje (loita na ugljenu prainu, ulje ili plin) smjeten je na kraju puta dimnih plinova zagrija zraka (koji vraa toplinski tok <t>z u loite). Zbog odvoenja toplinskih tokova iz dimnih plinova na ispariva i pregrija pare te na zagrija vode i zraka, dimni se plinovi postupno ohlauju. Konana temperatura dimnih plinova, osobito ako sadre mnogo vlage, ne smije biti manja od 140 C (jer bi se kondenzacijom vlage na hladnim cijevnim stijenkama stvarale kiseline koje bi ih najedale). Proraun veliine ogrjevnih povrina pojedinih dijelova izmjenjivaa topline - vidi str. 221. 224

Napojne pumpe Svaki parni kotao mora imati najmanje dva ureaja za napajanje koji dobivaju pogonsku energiju iz meusobno nezavisnih izvora (npr. elektromotor i parni stroj, benzinski ili dizelski motor i si ). Za napajanje slue ponajvie stapne pumpe i turbopumpe. K a p a c i t e t napojnih pumpi odabire se tako da bi pri kvaru na najveoj pumpi sve preostale dobavljale protok q p koji je vei od najveeg protoka q vode-pare kroz parni kotao, i to: - ako. j.j)arni kotao bez automatske regulacije, a protok je q% 30 J/h, q p = 1,25q - ako parni kotao ima automatsku regulaciju, a protok je q > 30 t/h ili je pogon neposredno s glavnog parnog stroja. Potrebna teoretska - efektivna P = s n a g a za pogon napojnih pumpi iznosi: (P
~ Pn) + A p

R A D N A SPOSOBNOST PARE Energija pare je upotrebljiva u cijelosti samo kao toplina koju moemo prenositi s jednog tijela na drugo (grijanje). Meutim, itava energija pare nije na raspolaganju za pretvorbu u mehaniki rad. Eksergija pare je radna sposobnost pare (sposobnost za pretvorbu njezine unutarnje energije u mehaniki rad) s obzirom na temperaturu okoline T 0 Specifina eksergija pare na izlazu iz parnog kotla iznosi e = (h h0) b b = T0(s s0) gdje su: b specifina anergija pare; h, s specifina entalpija odn. specifina entropija pregrijane pare; h 0 , specifina entalpija odn. specifina entropija vode pri stanju okoline. Specifina eksergija pare e pokazuje koji bi se dio energije pare mogao teoretski pretvoriti u mehaniki rad s obzirom na temperaturu okoline T0. Raspoloivi pad entalpije A / i d Eksergija pare meutim nije u cijelosti raspoloiva za pretvorbu u mehaniki rad iz slijedeih razloga: 1. U cjevovodu od parnog kotla do parnog stroja para se ohlauje s temperature T na Tv (T T, = 5 . .. 10 K) i priguuje s tlaka p na p t (uz brzinu protjecanja 30... 50 m/s iznosi p p t : pri srednjim tlakovima 2 . . . 3 bar, pri najviim tlakovima 1 0 . . . 15 bar). Temperatura T, i tlak p, odreuju specifinu entalpiju h, pare ispred parnog stroja; A, < h. 2. Na kraju izentropske ekspanzije pare ne postiemo temperaturu okoline To, nego temperaturu T2 koja je via T2 > Ta, i to: a) kod kondenzacionih je naprava temperaturna razlika T 2 T 0 malena (12 a 2 8 . . . 42 C) i slui samo za prijenos topline s pare na rashladnu vodu (temperaturi T 2 odgovara u kondenzatoru tlak p 2 od 0,04 . . . 0,08 bar), b) kod ispunih je strojeva temperatura T 2 znatno via (t2 = 102 . . . 104 C) i odgovara konanom tlaku p 2 koji je vii od atmosferskoga za otpore trenja u ispunim vodovima (p2 = 1,1 .. . 1,2 bar), c) kod protutlanih je strojeva temperatura T 2 jo via (l2 = 1 2 0 . . . 180 C) te joj odgovaraju i vii konani tlakovi (p2 = 2 . . . 10 bar). Konana je specifina entalpija pare h 2 stoga via. Raspoloivi pad entalpije A h dan je razlikom specifine entalpije A] koja je odreena poetnim stanjem ( p 7",), i konane specifine entalpije h 2 . koja je odreena izentropom i temperaturom T 2 (tlakom p2): A/id h, h2<e 227

q p = 1,6q

+ gfh

gdje znai: p - tlak u kotlu, pn - tlak u napojnom spremniku, Ap - protone gubitke, p - gustou vode pri temperaturi napajanja 7"v, /i g - geodetsku visinu razine vode u kotlu nad razinom u napojnom rezervoaru, g = 9,81 m/s 2 lp - korisnost pumpe. Pretone gubitke Ap ocjenjujemo s: 0,5 . . . 1 bar - za zagrija vode (ekonomajzer), 2,5 bar - za napojni regulator, 2 . . . 3 bar - za otpore u cjevovodima Koristnost napojnih pumpi r/ p iznosi: rj p = 0 , 9 . . . 0 , 9 7 - kod stapnih pumpi s neposrednim djelovanjem pogonskog stroja na stapajicu pumpe, ?jp = 0,8 . . . 0,9 - kod normalnih stapnih pumpi, rjp = 0,6 . . . 0,9 - kod turbopumpi.
*

Za visokotlane parne kotlove, kod kojih moramo uzeti u obzir poveanje gustoe vode pri napajanju, raunamo teoretsku snagu pumpe pomou entalpijske razlike vode Po = <?p(>>v " h,) gdje znae: h, - specifinu entalpiju vode pri atmosferskom t l a k u p a i temperaturi ispred napojne pumpe, h v - specifinu entalpiju vode nakon izentropske kompresije u pumpi. 226

PARNI STROJEVI Parni strojevi su pogonski strojevi koji upotrebljavaju vodenu paru kao neposredno pogonsko sredstvo; to su stapni strojevi i parne turbine. (Iznimno su parni strojevi graeni i za pogon drugim parama, npr. ivinim.) Snaga parnih strojeva proizlazi iz protoka pare q i razpoloivog entalpijskog pada AA d (vidi str. 227). Teoretska snaga P0 iznosi P0 = qAhd = q(hx h2) Stvarni entalpijski pad A A manji je od raspoloivoga zbog unutarnjih gubitaka u stroju (priguivanje pare, toplinska razmjena izmeu pare i stijenki stroja, nepotpuna ekspanzija itd.) AA = A, h2- < AA d gdje je A2. stvarna specifina entalpija pare na izlazu iz stroja. Unutarnja korisnost stroja H = AA/AA d pokazuje koji dio raspoloivoga entalpijskog pada parni stroj stvarno iskoritava i time oznauje stupanj valjanosti stroja. Unutarnja snaga stroja P, iznosi Pi = qAh = TjtqAhd = mP0 Efektivna snaga stroja P (na pogonskoj osovini) manja je zbog vanjskih gubitaka stroja (mehanikih gubitaka zbog trenja u leajima i zglobovima stroja, pogona regulatora itd.) i iznosi gdje su: r) m

Stapni parni strojevi Stapni parni strojevi bili su prvi i stoga posebno znaajni pogonski toplinski strojevi. Danas su stabilne parne strojeve potisnule parne turbine, dok su brodske i lokomotivske parne strojeve zamijenili naroito dizelovi motori, a na eljeznici jo i elektrina vua. Iznimka su neke novije izvedbe brzih parnih motora. I n d i c i r a n a s n a g a P j n stroja iznosi = (d2 db2) pmed slin 4 gdje znae: dpromjer parnog cilindra, db promjer stapajice (u radnom prostoru cilindra), pmcd prosjeni indicirani tlak u cilindru, s stapaj, i broj cilindara (dvoradnih), n brzinu vrtnje. Zanemarimo li gubitak topline cilindra na okolinu i gubitke pare zbog propustnosti stapa i raivodnika, indicirana snaga Pind priblino je jednaka unutarnjoj snazi P t Pind ~ Pi Pind Prosjeni indicirani tlak u cilindru p m e d odreujemo iz indikatorskog dijagrama koji dobivamo indiciranjem. On ovisi u prvom redu o ulaznom tlaku pare p,, punjenju r. (dijelu stapaja za vrijeme kojega ulazi para u cilindar) i brzini vrtnje n. Prosjeni tlak u cilindru izraavamo kao dio ulaznog tlaka
Pmed =
a< 1

Koeficijent a ovisi o punjenju e i brzini vrtnje n te raste s veim punjenjem (e = 0,1 . . . 0,8) i manjom brzinom vrtnje n, a iznosi: a a 0.25 . . . 0,75 Troenje stapnih prstenova smanjujemo ograniavanjem prosjene stapne brzine f m e d = 2 s n . Brzina vrtnje n ograniena je inercijom masa mehanizama u translatornom gibanju, tj. stapa, stapajice, krine glave i dijela ojnice (oko 2/5). Korisnosti Indicirana korisnost r/in = Pin/Po ovisi u prvom redu o punjenju e i brzini n, a priblino je jednaka unutarnjoj korisnosti: ^ind ^ liMehanika korisnost r/m takoer ovisi o brzini vrtnje n. Najbolje vrijednosti ukupne korisnosti t\ = rj\rj m ispunih stapnih strojeva na pregrijanu paru iznose V = 0,55 . . . 0,75 Manje se vrijednosti odnose na male, a vee na velike strojeve. 229

P = ImP, =lP 0 = 1qMi mehanika korisnost stroja i) cjelokupna korisnost stroja

1 = lil m
*

Valjanost se stroja jo gdjekada u praksi izraava - umjesto pravilno korisnou - jedininim potrokom pare, i to s obzirom na unutarnju snagu q/Pt = l/(t)i AA d ) ili s obzirom na efektivnu snagu q/P = l/(i, AA d ) to meutim ne pokazuje stvarne valjanosti stroja. Jedinini potroak pare nije naime ovisan samo o korisnosti odnosno r\, ve i o raspoloivom entalpijskom padu AA d , a on ne ovisi o stroju. 228

Parne turbine Parne su turbine brzi rotacijski strojevi koji rade povoljno pri konstantnoj brzini vrtnje. Stoga su idealni strojevi za pogon elektrinih generatora. U usporedbi sa stapnim parnim strojevima parne turbine imaju stanovite prednosti, u prvom redu jednoliniji pogon i veu mogunost izvedbe od najmanjih do najveih jedinica (0,5 . . . 200000 kW i vie). Izpuna je para u njih praktiki bez ulja. Kod manjih izvedbi, npr. kao pomoni strojevi, parne turbine imaju dodue manju korisnost nego stapni strojevi, ali zu zato jednostavnije i lake te i u tom sluaju dolaze u obzir. Parne turbine nisu prikladne za rad pri veoma promjenljivim brzinama vrtnje. Osim toga turbina se moe okretati samo u jednom smislu. U parnim se turbinama toplinska energija pare (raspoloivi entalpijski pad A/I(J) pretvara u kinetiku energiju parnog mlaza koji se - djelovanjem na pokretne lopatice rotora - pretvara u mehaniki rad. Apsolutne brzine mlaza - c, na ulazu u rotorske lopatice i c 2 na izlazu iz njih - ovisne su od raspoloivog entalpijskog pada u staroru samom (stalnotlano djelovanje - akcijsko) ili u statoru i rotoru (pretlano djelovanje - reakcijsko). S n a g a t u r b i n e n a o b o d u lopatinog kola P u j e

S obzirom na vrstou turbinskog rotora brzine vrtnje n ograniene su maksimalnim obodnim brzinama u koje iznose 1 2 0 . . . 400 m/s, no vee se vrijednosti mogu postii samo najboljim izvedbama (oblik kola, materijal!). Obodnu brzinu smanjujemo stupnjevanjem brzine u vie rotorskih vijenaca lopatica (Curtisovo kolo) ili izvedbom s vie akcijskih ili reakcijskih stupnjeva. Izvedene turbine veinom su kombinacije osnovnih tipova. U n u t a r n j a s n a g a turbine P , iznosi Pi = q Ah gdje je Ah - stvarni entalpijski pad (vidi str. 228). Unutarnja snaga P, manja je od obodne P a za unutarnje gubitke trenja i ventilacije: P, < P u . Budui da su ti gubici neznatni, uzimamo d a j e unutarnja snaga Pj priblino jednaka obodnoj snazi P u : /', ~ P u . Unutarnja korisnost tjj iznosi m = P J P ~ vu Najvee vrijednosti unutarnje korisnosti tjj, mehanike korisnosti t j m i cjelokupne korisnosti t) = t ) i l m parnih turbina iznose: Vrsta turbine velike, mnogo stupnjeva srednje male, nekoliko stupnjeva osobito male m 0 , 8 0 . . .0,86 0 , 7 2 . . . 0,78 0 , 6 0 . . .0,70
-

Pa = qu(ci cos a, + c2 cos a2)

gdje znae: q - protok parne mase, u - obodnu brzinu kola (lopatica), a, - kut izmeu apsolutne ulazne brzine i obodne brzine, a 2 - kut izmeu apsolutne izlazne brzine i obodne brzine. Obodna brzina u odreena je promjerom lopatinog kola d i brzinom vrtnje n u = dnn Korisnost na obodu lopatinoga kola tj v jest omjer snage na obodu P u i teoretske snage P 0 (vidi str. 228); ona ovisi o omjeru obodne brzine i apsolutne ulazne brzine u/c. Tu = P J P o = Aule,) Najveu korisnost r ; u m a x dobivamo pri optimalnom omjeru iznosi: kod akcijskih stupnjeva kod reakcijskih stupnjeva 0 , 4 . . . 0,5 0,6 . . . 0,7
(/Ci)opt

Im 0,985 0,98 0,97

-

V 0,79.. .0,85 0 , 7 0 . . .0,76 0 , 5 8 . . . 0,68 < 0,50

It)1 opt

koji

Turbina radi dakle s dobrom korisnou samo u uskom podruju obodnih brzina u odnosno brzina vrtnje n. Pri naglom rastereenju mogla bi da pobjegne do brzine koja odgovara omjeru ( u / c , ) m a , = 2 ( u / c 1 ) o p t (to regulator mora sprijeiti). 230

Najuobiajenije vrijednosti tlaka p i temperature T pare ispred turbine: snaga mala srednja velika p (bar) 1 5 . . . 30 40 . . . 70 1 0 0 . . . 200 T(C) 320...450 450 . . . 5 0 0 500...600 Vrste turbina: Kondenzacijske parne turbine iskoritavaju sav entalpijski pad (od tlaka svjee pare do kondenzacijskog tlaka). Imaju velik broj stupnjeva (visokotlanih, srednjetlanih i niskotlanih) koji mogu biti rasporeeni u nekoliko kuita pa i na vie osovina. Upotrebljavaju se u parnim termoelektranama. Pri regenerativnom zagrijavanju napojne vode (str. 236) upotrebljavaju se kondenzacijske parne turbine s odvojcima za paru. Industrijske parne turbine su turbine prilagoene posebnim potrebama, npr.: - protutlane turbine koje iskoritavaju samo gornji dio entalpijskog pada, imaju manji broj stupnjeva (visokotlanih i srednjetlanih) pa su razmjerno manje. (Upotrebljavaju se takoer za toplane.); - turbine na otpadnu paru (iz drugih izvora) imaju samo niskotlane stupnjeve. 231

KONDENZACIJA Iz parnog stroja otjee protok q veinom ve mokre pare (x > 0,9) t l a k a p 2 i odgovarajue temperature T2 te specifine entalpije hv. U kondenzatoru predaje para pri konstantnom tlaku p2 toplinski tok <f>, zbog ega se potpuno pretvara u kapljevinu (kondenzira) i obino jo neto pothladi do temperature kondenzata (< T2) i entalpije h^. (T2 = 0 . . . 5 K). Zanemarimo li neznatan neposredni prijelaz topline s kondenzatora na okolinu, prelazi toplinski tok <P na rashladnu vodu, koja se pri protoku q v ugrijava od temperature na 7^2 Ako je c specifini toplinski kapacitet vode, onda je f = q(hr - A k ) = 9 v c ( 7 " v 2 - 7 v l ) U povrinskih kondenzatora toplina mora prolaziti kroz stijenke, zbog ega rashladna voda mora uvijek biti hladnija od pare: Tv2 < u kondenzatora na mijeanje para i rashladna voda su u neposrednom dodiru pa se konane temperature izjednauju: 7" v2 = T k . Ulazna temperatura rashladne vode 7Vi iznosi: a) pri dovoenju vode neposredno iz okoline fvl - iz rijeke, jezera ili mora 0 . . . 25 C - iz bunara 5 . . . 15 C b) pri dovoenju vode iz rashladnog tornja 20 . . . 35 C Da bismo postigli to vei podtlak u kondenzatoru, doputamo samo neznatno zagrijavanje rashladne vode u kondenzatoru: A7" = r v 2 - 7"vl = 5 . . . 1 0 K Zbog toga je potrebna vrlo velika koliina rashladne vode, a njezin protok q v zavisi od protoka pare q i iznosi u povrinskih kondenzatora qy = ( 5 0 . . . 60)<? u kondenzatora na mijeanje q v = (25 . . . 30)q Ovisno o temperaturi rashladne vode postiemo u kondenzatoru tlak s vodom iz okoline 0,04 .. .0,05 bar s vodom iz rashladnog tornja 0,07 . . . 0,08 bar U povrinskom kondenzatoru, iako je rashladna voda obine prirodne istoe, dobivamo potpuno ist kondenzat (destilacija!) koji je vrlo prikladan za napajanje parnih kotlova. U kondenzatoru na mijeanje kondenzat se mijea s rashladnom vodom pa istoa takve mjeavine zavisi od istoe rashladne vode. Upotrebljavamo li tu mjeavinu za napajanje parnih kotlova, mora rashladna voda biti u odgovarajuoj mjeri oiena (kemijski omekana). Zrak u pari (koji se u kondenzatoru ne kondenzira) isisavamo iz kondenzatora posebnim zranim pumpama ili ejektorima (vodenim ili parnim mlazom). Proraun prolazne povrine kondenzatora vidi na str. 221. Pri brzini rashladne vode u cijevima v = 1,5 . . . 2,5 m/s iznosi koeficijent prolaza topline k = 2 9 0 0 . . . 4100 W/m 2 K. (Prosjeno moemo za protok pare q = 1 kg/s raunati s povrinom od 7 5 . . . 100 m 2 .) 232

P A R N A POSTROJENJA Kondenzacijska parna postrojenja namijenjena su iskljuivo za proizvodnju mehanike energije, veinom za pogon elektrinih generatora u parnim termoelektranama. Jednostavno kondenzacijsko parno postrojenje s krunim protokom vode-pare q prikazano je u slijedeoj shemi: R spremnik napojne vode Pk napojna pumpa K parni kotao C parni cjevovod T parni stroj (turbina) G elektrini generator Ko kondenzator P k o kondenzatna pumpa Voda-para na krunom putu mijenja svoje toplinsko stanje. Karakteristina mjesta razliitih toplinskih stanja oznaena su u shemi brojevima od 1 do 6, a tako i u 7i-dijagramu: TempeSpecifina Stanje na mjestu ratura Tlak entalpija 1 T, K Pa 2 Tv h. P T h 3 P 4 T, A, P\ 5 P2 hr T2 6 n P2 Ak Promjene specifine entalpije vode-pare zbog promjene stanja: za + (AV- A r ) 12 u napojnoj pumpi za + (A-- A , ) 23 u parnom kotlu u parnom vodu za -(h- - A , ) 34 45 u parnom stroju (turbini) za - ( A , - h r ) 56 za ~(hr - A k ) u kondenzatoru 61 za + (Ar u kondenzatnoj pumpi Za jednostavno kondenzacijsko parno postrojenje moemo obino uzeti d a j e 7 t T, as Ty i hka h, a Av pa su u tom sluaju toke 6, 1 i 2 u 7s-dijagramu gotovo identine. Kod kratkih parnih vodova izmeu parnog kotla i parnog stroja (turbine) takoer je j j ^ A as A, T x ^ p x pi pa su toke 3 i 4 takoer gotovo identine. 233

Shema energetskog toka kroz parno postrojenje u termoelektrani 9, rc rm

Zbog dodatnih mehanikih gubitaka u parnom stroju <pm smanjuje se unutarnja snaga parnog stroja Pi na efektivnu (stvarnu) snagu na osovini stroja (turbine) Pt, a zbog gubitaka u elektrinom generatoru tpt snaga generatora P s jo je manja (Pg < Pt). Vlastiti potroak elektrine energije u centrali P p slui za pogon elektromotora za dizalice i transportne naprave (transport ugljena i pepela), za ventilatore, pumpe itd., dalje za rasvjetu i grijanje te napajanje razliitih elektrinih ureaja u centrali. Za taj potroak, koji iznosi prosjeno priblino 8 . . . 10% snage generatora P%, smanjuje se snaga P a to je centrala predaje mrei. Korisnost parnog kotla n =<P*/<t> = q(h-hy)/BHi termika eksergije raspoloivog pada entalpije ukupna parnog stroja unutarnja mehanika ukupna (turbine) elektrinoga generatora Vth = Icla = &hal(h h0) tji m = Pi/P0 = Ah/Ah = mim = P , / q & h d =
p g / p

S ugljenom dovodimo u parni kotao toplinski tok <f>. Zbog gubitaka u kotlu <pi; na napojnu vodu prelazi samo toplinski tok Tome se pridruuje toplinski tok 0 O to ga dovodimo s toplom napojnom vodom, jer je njezina temperatura 7"v obino via od temeprature okoline T0(TV > T0), i to stoga to je temperatura kondenzata koji pritjee u spremnik napojne vode via od temperature okoline (pogotovu pri hlaenju kondenzatora vodom iz rashladnog tornja). Osim toga esto se iskoritava jo i otpadna toplina ispune pare iz pomonih parnih strojeva itd. za zagrijavanje napojne vode. Para donosi iz parnog kotla toplinski tok 4>, = 4>k + 4> = q(h - h0) Od toga toplinskog toka za pretvorbu u rad sposoban je samo eksergijski tok 0e = qe = q(h - he) = 4>, - qT0(s - s) Za pretvorbu u rad ostaje neiskoriten jo i eksergijski gubitak zbog gubitaka u parnom vodu >c = l ( h ~ hi) i gubitak zbog kondenzacije pare pri temperaturi T2, koja je via od temperature okoline T0 (T2 > T0) <Pko = l(h2 ~ hr) Preostalom raspoloivom padu entalpije Afcd toplinski tok odreuje teoretsku snagu stroja = h, - h 2 odgovarajui

= e/(h ho) 1 = A/i d /e

r)m = P,'Pj i

i8 Cjelokupna korisnost parne centrale

<7tot = I tk + I hk It lg

P* BHi

Kad je temperatura napojne vode T y priblino jednaka temperaturi okoline To, tako da njihovu razliku moemo zanemariti (T w x 7o), onda vrijedi hv ss ho pa je hol = 7k lik h ne i 0o=O Pa Pt
=

p * l BHi

0 = 0e - (>c + (Pko) = <?A/id = P0 Unutarnji gubici u stroju <Pi = l(hr ~ h i ) smanjuju toplinski tok na 0, i odreuje unutarnju snagu stroja P, = 4>d - ifi = 4>e - (<pc + (^0 + >i) = <?A/i = Pi 234

Najloija je korisnost eksergije rj c . Da bi je popravili, teimo to veoj eksergiji pare, koju postiemo to viom temperaturom pare i odgovarajuim visokim tlakom. Temperature su vrlo ograniene (otpornou stijenki pregrijaa) i iznose 3 6 0 . . . 560 ( . . . 650) C, dok su tlakovi gotovo neogranieni i iznose 12 . . . 160 ( . . . 300 i vie) bara. 235

Regenerativno grijanje napojne vode Iz parnog kotla dovodimo parni protok q u kondenzacijsku parnu turbinu s oduzimanjem, iz koje odvodimo kod prvog odvojka I (pri tlaku p\) protok q\, kod drugog odvojka II (pri tlaku pu) protok q n dok preostali protok q - q,~ q prelazi nakon potpune ekspanzije u kondenzator. Oduzetim protocima zagrijavamo napojnu vodu u zagrijaima C, in C n . U povrinskim zagrijaima ogrjevna se para kondenzira, a kondenzat vodimo u spremnik napojne vode - vidi sliku; u zagrijaima s mijeanjem ogrjevna se para mijea s napojnom vodom. Unutarnja snaga turbine smanjila se zbog oduzimanja ogrjevne pare protoka qt i q te iznosi P, = qAh - [q,(hs - h2) + qu(hll - h2)]

turbini. (Pri peterostepenom regenerativnom zagrijavanju dolazi do kondenzatora samo jo 75 . . . 50% pare koja prilazi turbini.) Za jednaku snagu turbine je stoga potreban osjetno vei dotok svjee pare (q) nego pri turbini bez regenerativnog zagrijavanja. Meupregrijavanje Pri velikoj ekspanziji s visokoga poetnog tlaka i temperature do vrlo niskog tlaka u kondenzatoru prela bi para pri kraju ekspanzije u veoma vlano podruje (x < 0,9), to bi u niskotlanim stupnjevima parnih turbina izazvalo nedoputenu e r o z i j u lopatica. Da to sprijeimo, pregrijavamo paru u medupregrijau (dimnim plinovima parnog kotla ili svjeom vruom parom), tako da u svakom sluaju ostane njena suhoa x 0,9. Za meupregrijavanje treba nam dodatni toplinski tok 4*2.3 = q(h) - h2) pri emu je q - protok pare pri ulazu u meupregrija. U obim turbina T, in T 2 dobivamo pri jednakom protoku pare q (tj. bez odcijepa) unutarnju snagu P\ = ~ h2) + (h} - h4)]

gdje su specifine entalpije pare: h, - na odvojku I, h n - na odvojku II, h 2 - na izlazu iz turbine u kondenzator. U zagrijaima Q in Cu (te s kondenzatom to ga uvodimo u rezervoar napojne vode) prenosi ogrjevna para na napojnu vodu toplinski tok 4>g = <?i(A, - h,) + qn(h - hT) gdje je h, specifina entalpija napojne vode u spremniku R. Toplinskom toku <f>0> to ga s ve zagrijanom napojnom vodom dovodimo u parni kotao (vidi shemu energijskog toga na str. 234), prudruuje se jo toplinski tok <f>g. Budui da je h r < h2, bit e smanjenje unutarnje snage turbine znatno manje od poveanja topline koju regenerativno dovodimo napojnoj vodi. Zato se cjelokupna korisnost poveava i to prosjeno za 6 do 12%. Pri regenerativnom zagrijavanju napojne vode, voda se u jednom stupnju zagrijava za priblino 40 K, za to se potroi oko 5 . . . 10% pare, koja prilazi 236

Meupregrijavanje pare je uvijek zdrueno i s regenerativnim zagrijavanjem napojne vode. U tom je sluaju prvi odvod pare u toki stanja 2, a slijedei se odvodi smjetaju na drugu turbinu (T 2 ). Proizvodnja elektrine i toplinske energije (toplane) U kondenzacijskom parnom postrojenju odvodimo s rashladnom vodom znatan toplinski tok <t>2 = q(h2- - h0) koji se sastoji od dijela toplinskog toka q Tn(s - j 0 ) koji se ne da pretvoriti u rad, od eksergijskih gubitaka q(e - A/ij) i od unutarnjih gubitaka parnog stroja q(Aha - Ah)\ vidi str. 234. Taj se toplinski tok <f>2 odvodi pri temperaturi T2, koja je u kondenzacijskom parnom postrojenju samo neto via od temperature okoline T{), pa zato, openito, nije upotrebljiva za grijanje (osim za grijanje kupalinih bazena itd., gdje je dovoljna i mala temperaturna razlika T 2 - T0). 237

Povienjem protutlaka p 2 povisujemo i temperaturu T 2 pare iza parnog stroja, zbog ega para postaje prikladnom za grijanje. Zato takvu paru vodimo iz parnog stroja umjesto u kondenzator k potroaima topline Q. Ukoliko se sav isti kondenzat ne vraa od potroaa topline u spremnik napojne 1 1 vode, moramo manjak nadomjestiti oienom (umekanom) vodom iz okoline. Pri razliitim protutlakovima p2 postiemo slijedee temperature T 2 koje su prikladne za grijanje zgrada ili industrijskih naprava (osobito u papirnoj, tekstilnoj, kemijskoj i srodnoj industriji itd ):

MOTORI S NUTARNJIM I Z G A R A N J E M Motori s nutarnjim izgaranjem su klipni strojevi kojima dovodimo prikladna goriva (koja ne ostavljaju pepela, smolastih ostataka itd.) zajedno sa zrakom za izgaranje neposredno u unutranjost cilindra, gdje izgaraju i oslobaajui toplinu povisuju tlak koji djeluje na klip i obavlja mehaniki rad. Sistemi Otto i Diesel - S i s t e m O t t o . Smjesu goriva i zraka za izgaranje, pripremljenu izvan cilindra, uvodimo u cilindar u kojem je klip komprimira (do 7 . . . 11 bar). Pri svretku kompresije smjesa se pali elektrinom iskrom, nato u cilindru poraste tlak ( 2 5 . . . 40 bar) koji pri slijedeem - radnom - stapaju slui za vrenje rada. U motorima sistema Otto upotrebljavamo: a) plinovita goriva (rasvjetni, koksni, generatorski, grotleni ili slian plin), koja se mijeaju sa zrakom u ventilu za mijeanje prije usisavanja ili u posebno konstruiranom usisnom ventilu; b) kapljevita goriva (benzin, benzen, alkohol itd ), koja se u rasplinjau (karburatoru) raspruju (ne rasplinjuju!) u zraku za izgaranje kao fina maglica, a zatim se gorivo tek u cilindru pretvara u paru (plin) zbog kompresije i dovoenja topline sa stijenki. Izgaranje u sistemu Otto zbiva se prilino po izohori (V^ - vidi na str. 240). - S i s t e m D i e s e l . isti zrak za izgaranje uvodimo u unutranjost cilindra u kojem ga klip tako snano komprimira (do 25 . . . 40 bar) da se pri kraju kompresije postie temperatura paljenja goriva (550 . . . 700 C), koje u tom trenutku ubrizgavamo u cilindar. Poveani tiak (60 . . . 100 bar), prouzroen izgaranjem, slui pri slijedeem - radnom - stapaju za vrenje rada. U dizelskim motorima upotrebljavamo jeftinija, poluteka i teka ulja (plinska i dizelska ulja). Posebnom visokotlanom pumpom ( 3 5 0 . . . 5 0 0 bar) trcamo gorivo kroz fine sapnice za rasprivanje u cilindar, tako da nastane uljna maglica koja u vruem komprimiranom zraku odmah plane. Izgaranje se zbiva najprije priblino po izohori (V7^). a zatim po izobari ( p m a x - slika na str. 240). Za motore s u a r e n o m g l a v o m (semidizelske motore) upotrebljavamo isto gorivo kao i za dizelske motore. Gorivo se za vrijeme kompresije zraka (koja nije tako velika kao u dizelskih motora) ubrizgava u posebnu komoru za izgaranje, koja se - radi lakeg paljenja - ne hladi pa je zato uarena. 4-taktni I 2-taktni motori 4 - t a k t n i m o t o r i imaju na svakom cilindru po dva ventila - usisni i ispuni. U prvom taktu (I) klip se giba od unutarnjeg (i - vidi sliku indikatorskog dijagrama na str. 240 lijevo) prema vanjskom mrtvom poloaju (e) pri otvorenom usisnom i zatvorenom ispunom ventilu. U cilindru se stvara podtlak, zbog ega u cilindar ulazi smjesa goriva i zraka (Otto), odnosno isti zrak (Diesel). U drugom se taktu (II) - uz oba zatvorena ventila - smjesa odnosno isti zrak 239

p2

(bar)

1 100

2 120

4 144

6 159

8 170

10 180

12 188

16 201

T2 (C)

Povienjem protutlaka p 2 smanjuje se dodue entalpijski pad Ah, a time i unutarnja snaga stroja P, = q Ah, ali zalo ostaje za grijanje upotrebljiv sav toplinski tok &2 = q(h2h0). Stoga se znatno poveava ekonominost pri skupnoj proizvodnji mehanikog rada za pogon generatora i topline za grijanje. Zbog povienja protutlaka p 2 postaje suvian niskotlani dio parnog stroja (turbine). Budui da se, osim toga, para iz stroja odvodi neposredno potroaima topline, nije vie potreban ni kondenzator sa svim ureajima za rashladnu vodu. Cjelokupno se postrojenje veoma pojednostavnjuje. Tamo gdje se ne moe vremenski potpuno uskladiti potroak elektrine energije i topline za grijanje, prikladna je kombinacija dviju turbina - kondenzacijske T k i protutlane T p . Protutlana turbina daje toliko mehanike energije koliko to odgovara potroku topline, dok kondenzacijska turbina dobavlja ostatak potrebne mehanike energije. Dovod svjee pare objema turbinama izveden je automatskim regulatorima tako da protutlanom turbinom upravlja tlani regulator, a kondenzacijskom regulator brzine vrtnje.

, /
1

238

komprimira (od e do i). Slijedi paljenje smjese iskrom (Otto), odnosno paljenje goriva ubrizganoga u vrui zrak (Diesel), a zatim izgorjeli plinovi - uz jo uvijek zatvorene ventile - potiskuju klip (od i do e) i vre rad (trei takt - III). Konano se otvara ispuni ventil, a pri ponovnom stapaju (od e do i) istiskuje klip izgorjele plinove iz cilindra (etvrti takt - IV). 2 - t a k t n i m o t o r i su veinom bez ventila. U njih se smjesa goriva sa zrakom (Otto) odnosno ist zrak (Diesel) tlai (pod malim pretlakom) u cilindar kroz raspore (za ispiranje), a izgorjeli plinovi se istiskuju kroz ispune raspore. Svi se raspori otvaraju u odgovarajuem poloaju klipa. 2-taktni motori imaju samo kompresijski i radni takt; ulaenje smjese odnosno zraka i ispiranje cilindra te istiskivanje plinova zbiva se za kratko vrijeme dok su raspori izmeu oba takta otvoreni. U usporedbi sa 4-taktnim motorima imaju 2-taktni slijedee prednosti: veu snagu uz iste dimenzije, ventile nadomjetene rasporima i jednoliniji zakretni moment; nedostaci su pak: vee toplinsko optereenje uz iste dimenzije, potrebna je posebna pumpa za ispiranje (u malih su motora pumpe nadomjetene pumpnim djelovanjem kartera), a u sistemu Otto jo su i gubici zbog ispiranja izgorjelih plinova gorivom smjesom. Stoga su laki motori sistema Otto veinoma 4-taktni, a teki motori sistema Diesel obino 2-taktni. Indikatorski dijagram

Ekonominost motora s nntarnjim izgaranjem S gorivom dovodimo u motor toplinski tok <p, = BH, gdje su: B - potroak goriva u jedinici vremena (kg/s), - donja ogrjevna mo goriva. Zbog gubitaka pri izgaranju (nepotpuno izgaranje) samo dio te topline prelazi na izgorjele plinove. Budui da se u unutranjosti cilindra stvaraju veoma visoke temperature (maksimalno do 2000 C, a prosjeno znatno nie), moramo motor hladiti, pa se zbog toga temperatura stijenki cilindara ustali na 2 5 0 . . . 350 C. Hlaenje je u manjih motora obino zrano, a u veih vodeno. Upotreba zranog hlaenja ograniena je zbog malog koeficijenta prijelaza topline a sa stijenki motora na zrak. Pri brzini rashladnog zraka v moemo raunati s koeficijentom prijelaza v (m/s) 1... 2 5 . . . 10 20... 30 40. . 50 60... 100 100...200 o(W/m 2 K) 6...12 30. ..70 80. .150 160. .210 230...350 350...640 Pri hlaenju vodom najdjelotvornija je svjea rashladna voda okoline, koja se moe ugrijati za 4 0 . . . 7 0 K do konane temperature 7 0 . . . 8 0 C . Pri hlaenju morskom vodom raunamo s ugrijavanjem za 2 0 . . . 40K i konanom temperaturom do 50 C (iznimno i do 60 C). Pri cirkulacijskom (optonom) hlaenju vodom (vozila!) ugrijavanje je 7 . . . 10K, do konane temperature 8 0 . . .90 C. Mnogo topline odlazi iz stroja jo uvijek s vrlo vruim ispuim plinovima. Daljnji gubici nastaju zbog priguivanja i propusnosti klipova i ventila. Zbog nepotpunog izgaranja, hlaenja stroja, topline ispunih plinova i ostalih gubitaka odvodimo iz stroja toplinski tok <f>2- On se sastoji od eksergijskog dijela (neiskoritene topline koja bi se teoretski jo mogla pretvoriti u mehaniki rad) i dijela koji nije iskoristiv za pretvorbu u rad. U n u t a r n j a s n a g a motora P\ proizlazi iz razlike medu dovedenim i odvedenim toplinskim tokom p _ <p[ _ <j>2 Unutarnju snagu P, odreujemo neposredno pomou prosjenog indiciranog tlaka p m e d u cilindru P, = Pmed ' 2 sn/z i = p m e d V; ln!z gdje su: d- promjer klipa, i - stapaj, n - brzina vrtnje, z - broj taktova (4 ili 2), i broj cilindara (dvoradni cilindar vrijedi za dva), V, - stapajni volumen svih cilindara. Prosjeni indiciram tlak p m e d brzih motora ne moemo odrediti jednostavnim sredstvima. No moemo ga izraunati iz efektivne snage motora P
Pmed = P'i V, '2 niz t)m)

4-taktni motori sistema Otto 1 - otvaranje ispunog ventila 2 - zatvaranje ispunog ventila 3 - otvaranje usisnog veniila 4 - zatvaranje usisnog ventila 5 - paljenje elektrinom iskrom

Barometarski tlak Kompresijski omjer Volumen kompresijskog prostora Vs = As = nd2/4 s Stapajni volumen gdje znae: A - povrinu klipa, d - promjer klipa, s - stapaj. 240

2-taktni motori sistema Diesel 1 - otvaranje ispunog raspora 2 - zatvaranje ispunog raspora 3 - otvaranje raspora za ispiranje 4 - zatvaranje raspora za ispiranje 5 - poetak ubrizgavanja goriva 6 - svretak ubrizgavanja goriva Pa = (K k + K s )/K k = VJVi

pri emu efektivnu snagu motora P odredimo koenjem, a mehaniku korisnost r) m pogonom motora iz stranog izvora. Prosjeni indicirani tlak p m e d kree se izmeu 5 . . . 9 bar.
17 - Strojarski prirunik

241

Brzine vrtnje plinskih i dizelskih motora iznose 2 . . . 40 okr./s (120 . . . 2400 okr./min), lakih motora za vozila 50 . . . 100 okr./s (3000 . . . 6000 okr./min). Prosjena brzina klipa v = 2 sn stabilnih motora ne premauje vrijednost od 6 m/s, a motora za vozila dosie do 12 m/s (iznimno i do 18 m/s). Unutarnja korisnost rj, je omjer izmeu unutarnje snage P, i dovedenog toplinskog toka 0, = ovisi u prvom redu o kompresijskom omjeru e (vidi str. 240): rji = P,IBHi = / ( l - k/e"-') gdje znae: k - faktor, ovisan o nainu izgaranja (Otto: k = 1, Diesel: k > 1), x - omjer specifinih toplinskih kapaciteta (= c p /c v ). Unutarnja korisnost je dakle to vea to je vei kompresijski omjer e. On je u motora sistema Otto vrlo ogranien zbog opasnosti od detonacije (kompresija gorive smjese!), dok u dizelskih motora taj omjer moe biti znatno vei (kompresija zraka!): motori sistema Otto benzinski plinski motori s uarenom glavom dizelski motori Efektivna s n a g a motora P iznosi P = P,nm = B Hin gdje znae: r/ m mehaniku korisnost, ti cjelokupnu korisnost. Mehanika korisnost r/ m uzima u obzir gubitke zbog trenja u mehanizmu motora i pogon pomonih ureaja elektrinog generatora za sistem paljenja (Otto) ili pumpe za ulje (Diesel), ventilatora za zrano hlaenje ili ventilatora i pumpe za vodu pri hlaenju vodom itd. Cjelokupna korisnost n n = ^ ^ P j B H i uzima u obzir sve gubitke u motoru koji su, u prosjeku, raspodijeljeni priblino ovako: gubici hlaenjem 28% toplina ispunih plinova 3 0 % ostali unutarnji gubici 2% gubici zbog trenja itd. (efektivna snaga stroja 10% 30%) 8 (.. . 9) 5. 6 . . . 10 8 . . . 12 1 2 . . . 25 (.. . 35)

KOMPRESORI Kompresori su strojevi koji komprimiraju plinove ili pare na odreeni tlak. Pomou njih dobivamo komprimirani zrak koji slui za pogon pneumatskog alata ( 6 . . . 7 bar) ili metalurkih pei itd. Daljnja upotreba kompresora su: daljinski transport plinova (36 bar), rashladni ureaji (12 bar), ukapljivanje zraka (200 bar), kemijski procesi (do 1000 bar i vie). Promjene stanja plina pri kompresiji 1. Izotermna kompresija Potrebni rad (a 1 0 b a) Wx
0

(10)

= mRT0ln~ = m Tofa P2

s,)

Konana je temperatura T0 = T, = konst. Za vrijeme kompresije treba odvoditi toplinu (a 1 0 b a) Qo = m T0(S2 i,) 2. Izentropska kompresija (1 2) pri j = konst (tj. bez izmjene topline s okoliem i bez unutarnjeg trenja). Potrebni rad ( a 2 0 b a ) Wl2 = mAhd = mcp(T\ K1 PiVA T2) = \(K-1 >/q

Konana temperatura

0
Potrebni rad ( a ' 2 ' O b a ' )

(K-n/K

3. Aijabatska kompresija (1 2') politropska kompresija s eksponentom politrope n > K (postie se priblino kod brzohodnih kompresora bez hlaenja).

Cjelokupna korisnost zavisi od optereenja motora P i brzine vrtnje n, a iznosi u najpovoljnijem podruju rada: kod kod kod kod kod 242 lakih benzinskih motora plinskih motora motora s uarenom glavom malih dizelskih motora velikih dizelskih motora 1 1 n 1 1 = = = = = 0,22 0,27 0,22 0,31 0,35 . . . . . .0,25 .0,35 .0,26 . 0,34 .0,41

W 1.2' = "iA/i = n>cp(T, T2) = - - P l V , n1 Konana temperatura A/i / \(-i)//> h r2. = r , =Tt (M c p W

-(sr

\("-l>/nl

243

4. Polilropska kompresija s eksponentom politrope n < k (1 2") (postie se priblino kod hlaenih stapnih kompresora). Potrebni rad (a 1 2 " 0 b a ) IV,
r.

Stapni kompresori Jednostepenim stapnim kompresorima postiemo tlak do 5 ( . . . 7) bar, a viestepenim postiemo u svakom stupnju tlani omjer 3 . . . 4. Indikatorski dijagram

=/_l

.p1K1[l-(p2^I)<"-,,,"] Konana temperatura 7V- = 7", (p 2 /p,) ^'>'"

(

Odvedena toplina (a 1 2 " a " a) G = (jc n)/(ic 1) H ^ r / n

Stapajni volumen iznosi Vs = As = d2n/4-s gdje znae: A presjek cilindra, d promjer cilindra, i stapaj. tetni prostor K0 = 0 , 0 4 . . . 0 , 0 8 ( . . . 0 , 1 5 ) Vs Dobavni volumen (pri tlaku p,): V 1 Dobava kompresora s obzirom na volumen plina pri poetnom tlaku p, (ispred kompresora) iznosi kod jednoradnih kompresora <jv = A Kj, 1, gdje znae: A - stupanj dobave, Vs, - stapajni volumen u prvom stupnju (niskotlanom), n t - brzinu vrtnje u prvom stupnju, /, - broj paralelno djelujuih cilindara u prvom stupnju (dvoradni cilindri raunaju se dvostruko). Stupanj dobave A = Ao tty odreen je volumetrijskom korisnou nv = V'f V s (koja se znatno smanjuje poveavanjem tetnog prostora) i faktorom A 0 (< I) koji uzima u obzir ugrijavanje plina pri usisavanju te propusnost stapa i ventila. Stupanj dobave iznosi: kod malih kompresora kod puhala (npr. za visoke pei) kod kompresora za tlak do 7 bar A > 0,70 A = 0,82 . . . 0,90 A = 0,86 . . . 0,92

Usporeivanjem razliitih promjena stanja dobivamo: ^i.r > ^i.2 > ^1.2 > H'i.o 7-r >T2> T2- > T0 Najmanji je rad potreban za izotermnu kompresiju (IV, 0 ), a najblie smo joj pri obilnom hlaenju (IV, r ). Najvei je rad potreban kod nehladenih strojeva r).

Viestepena kompresija
Viestepena kompresija omoguuje da se, bez obzira na vrstu kompresora (hlaenoga ili nehlaenoga) vrlo pribliimo izotermnoj kompresiji. Iza svakog stupnja kompresije hladimo ugrijani komprimirani plin po mogunosti do poetne temperature T0 Time tedimo rad koji je predoen u Ts dijagramu (desno) rafiranom povrinom 2' 1' 2" I " 2 " ' 2 2'. Viestepena kompresija s meuhladenjem poskupljuje ureaj to vie to je vei broj stupnjeva. Stoga se obino ograniujemo na 2 do 4 stupnja. Tlani omjer svakog stupnja pri ukupno i stupnjeva je ^ i J x = |/p 2 /Pi Kompresija do visokih tlakova Pri kompresiji na manje tlakove (do 30 bar) raunamo s realnim plinovima kao da su idealni. Pri viim tlakovima moramo jednadbu stanja korigirati faktorom k pr k RT Vrijednosti faktora k iznose: bar H2 zrak* 0C 100 C oc 100 c 0 1,0 1,0 1,0 1,0 100 1,07 1,05 0,97 1,03 300 1,20 1,16 1,09 1,15 600 1,42 1,33 1,46 1,39 1000 1,71 1,56 1,98 1,80

Pogonska snaga za kompresor U n u t a r n j a s n a g a P; stapnih kompresora s hlaenim cilindrima priblino je odreena radom W l 2 ", potrebnim za politropsku kompresiju (vidi str. 244 pod 4), i to pri brzini vrtnje n Pri tom zanemarujemo neznatni rad ekspanzije zaostalog plina iz tetnog prostora. (Rad IV, 2 " raunamo s eksponentom politrope n = 1,32.. . 1,38.) Zapravo se kompresija ne zbiva po politropi s konstantnim eksponentom n, ve najprije priblino po izentropi (n a k), a zatim uz znatno odvoenje topline (1 < n < k). 245

" Za raunanje sa zrakom kao pregrijanom parom vidi str. 169. 244

Unutarnju snagu za svaki cilindar odreujemo takoer pomou prosjenog indiciranog tlaka p m e d u cilindru presjeka A i stapaja i pri brzini vrtnje n
p

Pmed - 4 s n

Prosjeni indicirani tlak p m e d moemo izraunati iz rada W y 2 u obzir da je K, = V0 + Vs)

Pmed = Wi,2 / K

(ako uzmemo

Ukupna unutarnja snaga za vie cilindara iznosi Pi = lP;' S t v a r n o p o t r e b n a s n a g a z a pogon kompresora iznosi P = Pi/lm gdje je mehanika korisnost stapnih kompresora ti m = 0 , 7 8 . . .0,95. Turbokompresori Turbokompresori su radijalni (po konstrukciji su slini turbopumpama) ili aksijalni (slini parnim turbinama). U jednom se stupnju postiu samo manji kompresijski omjeri do 1,7 ( . . . 4). Za vie su tlakove potrebni viestepeni kompresori. Kompresija se u turbokompresorima zbiva po adijabati (sluaj 3 na str. 243). Pri kompresijskim omjerima preko 2,5 porast je temperature tolik da je potrebno meduhlaenje. Snaga za pogon turbokompresora T e o r e t s k u s n a g u odreuju izentropski rad Po= ^1.2 - = <?AAD U n u t a r n j a s n a g a je vea zbog unutarnjih gubitaka Pi= gdje je unutarnja korisnost m = Po/Pi = AAd/AA S t v a r n a s n a g a jo je vea zbog vanjskih mehanikih gubitaka (trenja) P ~ Pi/lm = Po/l = pri emu je mehanika korisnost turbokompresora 7/m = 0,95 . . . 0,98, a cjelokupna korisnost i =rnri m . Dobavna koliina (protok mase) turbokompresora dobiva se iz stvarne snage P, cjelokupne korisnosti i i izentropske razlike entalpija AA d q = r,P/&h6 Dobavnu koliinu moemo takoer izraziti poetnim volumenskim protokom qv i poetnom gustoom plina g .n = q\h = P0/m
2

PLINSKE TURBINE Plinske turbine u irem smislu su pogonska postrojenja koja se sastoje - pri otvorenom procesu - od kompresora, komore za izgaranje i turbine. Kompresor K tlai zrak iz atmosfere u komoru za izgaranje C, u kojoj izgara gorivo ubrizgano neposredno u komprimirani zrak (pri konstantnom tlaku). Izgorjeli (dimni) plinovi struje nato kroz turbinu T koja dijelom svoje snage goni kompresor, a preostalom snagom generator G. Kao gorivo moemo upotrijebiti jeftinija tekua goriva, obino petrolej ili slino. Omjer potroka goriva B i protoka zraka q iznosi Blq = 0,008 . . . 0,012 (kg/kg)

U komorama za izgaranje postiu se konane temperature: u stacionarnim strojevima 650. .. 700 C u mlaznim strojevima 7 0 0 . . . 850 C Pri otvorenom procesu je q protok zraka kroz kompresor do komore za izgaranje, dok protok dimnih plinova koji nastaju u komori za izgaranje i struje kroz turbinu iznosi q = q + B ~ q a ujedno se neznatno mijenja specifini toplinski kapacitet cp dimnih plinova, pomou kojeg raunamo toplinski tok u komori za izgaranje i snagu turbine. Kruni proces plinske turbine moemo prikazati pojednostavljeno (bez vee greke) pomou krunog procesa zraka (vidi dijagram 7", i). Promjene stanja zraka adijabatska kompresija od tlaka p a na tlak p, 2'-3: dovoenje topline u komori za izgaranje pri tlaku p, 3-4': adijabatska ekspanzija (s trenjem) u turbini od tlaka p na tlak p a , 4 ' - l : odvoenje topline u okoli pri tlaku Pa1-2': Za adijabatsku kompresiju treba kompresoru snaga P& = qcp (T2 - /"iVlik = qcp (Ti ~ Tj) gdje su: q - protok zraka, cp - specifini toplinski kapacitet zraka, rj ik - unutarnja korisnost kompresora, T, - poetna temperatura zraka, T 2 - konana temperatura pri izentropskoj kompresiji, 7Y - stvarno postignuta konana temperatura zraka (vidi str. 243). 247

i brzina vrtnje n

q - qye

246

Unutarnja koristnost kompresora iznosi I?ik = (T, - T2)/(T, - 7V) = 0 , 8 0 . . . 0,87 Komori za izgaranje dovodimo toplinski tok <t> = BH, qcp ( 7 , - TVVfc gdje znae: B - potroak goriva u jedinici vremena (kg/s), H, - donju ogrjevnu mo goriva, T } - najviu temperaturu u procesu (pri zavretku dovoenja topline), r;c - korisnost gorionika. Pri adijabatskoj ekspanziji dobivamo u turbini unutarnju snagu
p

n = <?v

tVVi, = < ? V (T, - 7*4)

gdje znae: q' - protok dimnih plinova (=9), cp' - specifini toplinski kapacitet dimnih plinova ( = c p ) , 7"4 - konanu temperaturu pri izentropskoj ekspanziji, T t - temperatura zraka kod izlaza iz turbine, rj it - unutarnju korisnost turbine. Unutarnja korisnost turbine iznosi Vn = (T3 - Tt-)HT, - r 4 ) = 0,85 . , . 0,88 (. . . 0,90) U n u t a r n j a k o r i s n a s n a g a cjelokupnogpostrojenjaplinsketurbine iznosi Pi = Pu + P, k (pri emu upotrijebljena snaga u kompresuru P j k ima negativnu vrijednost). S t v a r n a k o r i s n a s n a g a cjelokupnog postrojenja plinske turbine j e zbog vanjskih gubitaka (trenja u leajima, pogon regulatora itd.) manja P = P.lm gdje je t; m mehanika korisnost postrojenja. Cjelokupna k o r i s n o s t postrojenja iznosi r, P/BH, = (Pit + PA)/BH, r,m Cjelokupna korisnost i) ovisi u prvom redu o omjeru obiju krajnjih temperatura T}/T, (i to tako da raste s porastom tog omjera) i o tlanom omjeru p/p a . Svakom omjeru temperatura pripada odreeni optimalni tlani omjer pri kojem je t] maksimalan, npr.

Poboljanje cjelokupne korisnosti Cjelokupnu korisnost poboljavaju: a) viestupna kompresija s meuhlaenjem, ime smanjujemo potrebnu ukupnu snagu za pogon kompresora P j k ; b) viestupna ekspanzija s meuzagrijavanjem, to poveava ukupnu snagu turbina Pit; c) regeneracija topline, tj. upotreba vruih izlaznih plinova iz posljednje turbine, za zagrijavanje zraka iza kompresora, to smanjuje toplinski tok <I> koji moramo dovoditi. Da bi postrojenje plinske turbine (s otvorenim procesom) postalo to jednostavnije (a ureaji to manji i jeftiniji) zadovoljavamo se esto samo s dva stupnja kompresije i jednim stupnjem ekspanzije. Na slici su: Ki, K 2 - kompresori, R - hladnjak, E - izmjenjiva topline, C - komora za izgaranje, T - turbina. * Mlazni (reaktivni) motori koji slue za pogon aviona imaju postrojenje s plinskom turbinom otvorenog procesa, a njen uin ne upotrebljava se samo za obavljanje vanjskoga mehanikog rada na osovini turbine, ve plinovi izgaranja stvaraju potisnu (reaktivnu) silu svojim mlazom na izlazu iz stroja kroz naroitu sapnicu. Turbina mlaznog motora goni samo kompresor i troi At = Pi k/lm gdje je r)m mehanika korisnost stroja u cjelini, a snage turbine i kompresora su:

r,/r, (p/pa)opl

2,5 3,6

3 5,8

3,5 8,3

Pi k = qcp(T, - Tr) p = q'Cp(T3 - r4-) Zbog toga iz turbine istjeu plinovi koji imaju jo znatan pretlak spram okoline, Ap = po - p a ' z a t imaju za ekspanziju do okolnog tlaka jo uvijek na raspolaganju toplinski (izentropski) pad
Ahd = h,' - As = cpiT4 - Ts) zbog kojega plinovi istjeu kroz izlaznu sapnicu velikom brzinom u v = q>V2 Ahd (<p = koeficijent brzine, vidi str. 200), to daje potisnu silu F = q'v = <7>V2 Aha Za vrijeme leta ulazi u mlazni motor zrak pod velikim dinamikim pritiskom to smanjuje potrebnu snagu kompresora i poveava potisnu silu mlaza. 249

t;max 0,18 0,22 0,24 Da bi se postigao to vei omjer temperatura, mora biti: a) temperatura T } to via, a ona je ograniena otpornou materijala komore za izgaranje i turbine; b) temperatura T, to nia, a ona ovisi o temperaturi okoline (stoga je korisnost vea zimi, u sjevernim zemljama ili na velikim visinama). 248

TOPLINSKE PUMPE Toplinske su pumpe ureaji kojima crpimo - toplinu s nie temperature na viu. uz dodavanje energije

Dovedeni

toplinski

t o k <Pr = q(h, - ht) r = <t>JP

Taj toplinski tok slui za hlaenje okolice (rashladni stroj). Rashladni faktor

Kompresijske toplinske pumpe su strojevi za hlaenje i grijanje. Kruni proces u kompresijskim toplinskim pumpama obavljaju posebno odabrane pare, osobito razni freoni (npr. R 12 = difluordiklormetan CF 2 C1 2 , R 22 = = difluormonoklormetan CHF 2 C1 itd ), nadalje monoklormetan (metilklorid) CH3CI, diklormetan (metilenklorid) CH 2 C1 2 , sumporni dioksid S 0 2 , ugljini dioksid C 0 2 , amonijak N H 3 i si. Jednostavna kompresijska toplinska pumpa: K - kompresor, C - kondenzator (za okolinu: zagrija), V - regulacijski (priguni) ventil, R - ispariva, refrigerator (za okolinu: hladnjak), M - pogonski motor (elektrini ili drugi). Promjene stanja pare: 1 - 2 ' : adijabatska kompresija (s trenjem) od tlaka pT na tlak pc 2 ' - 3 : kondenzacija pri p c = konst (odvoenje topline pri vioj temperaturi u okolinu) 3-4: priguivanje u regulacijskom ventilu od tlaka p c na tlak p r (/i 3 = h4) 41: isparivanje pri pt = konst (dovoenje topline pri niskoj temperaturi iz okoline). Snaga za pogon k o m p r e s o r a (stvarna) - h,)/r)m

pokazuje koliko rashladnog toka <J>r dobivamo upotrebljavajui snagu P za pogon kompresora. Pri malim tlanim (i temperaturnim) razlikama i taj je faktor znatno vei od 1, npr. r = 3 (i manje) do 12 (i vie).

Apsorpcijske toplinske pumpe slue za apsorpcijske rashladne ureaje. U tu se svrhu iskoritava promjenljiva topivost nekoga rashladnog sredstva u odreenom apsorpcijskom sredstvu. Najee se upotrebljava amonijak (NH 3 ) kao rashladno sredstvo, a voda ( H z O ) kao apsorpcijsko sredstvo. Jakost otopine izraavamo omjerom koliine amonijaka i cjelokupne otopine = NHyl(NHy + H20) Najveu topivost (zasienje) prikazuje maksimalni omjer m a x , koji ovisi o tlaku i temperaturi, a iznosi: pri tlaku - 2 0 -10 bar 0,364 0,306 0,2 0,5 0,475 0,406 0,615 0,512 1,0 0,701 2,0 0 0,253 0,347 0,438 0,566 pri lemperalun l (') + 20 + 40 + 10 0.202 0.294 0.378 0,483 0,155 0,244 0,325 0.418 + 60 + 80 + 100

0,068 _ _ 0,152 0,071 0,228 0,140 0,062 0,314 (1.225 0.141 0.067

Za otapanje je potrebna toplina otapanja r a , koja je gotovo neovisna o tlaku i temperaturi, ali je ovisna o omjeru g: ra kJ/kg I 0,00 837 I (1,25 641 I 0,50 209 I 0,75 42

P = q(h2 - h,)/7] = q(h2

gdje znae: q - protok pare, h, - specifinu entalpiju prije kompresije, h2 - specifinu entalpiju na kraju izentropske kompresije, hT - stvarnu specifinu entalpiju iza kompresora, r j m - mehaniku korisnost, r/ - cjelokupnu korisnost. Odvedeni toplinski t o k <PC = q(h2 c = <t>JP - /i 3 )

Toplina isparivanja N H 3 (pri + 2 0 C) iznosi

r = 1189 kJ/kg.

Taj toplinski tok moe posluiti za grijanje okoline (ogrjevni stroj). Faktor grijanja

pokazuje koliko ogrjevnog toka <J>C dobivamo upotrebljavajui snagu P za pogon kompresora. Pri malim tlanim (i temperaturnim) razlikama taj je faktor znatno vei od 1, npr. c = 5 . . . 15 (i vie). 250

Za otapanje (apsorpciju) amonijaka u vodi odnosno u blagoj (nezasienoj) otopini (malo f) potrebna je znatna toplina r + r a koju otopina oduzima okolini (te je hladi). Apsorpcijom nastaje jaka otopina (veliko f) iz koje opet izluujemo amonijak grijanjem (vioj temperaturi odgovara manje m a x ) . Prije ponovnog otapanja moramo amonijak i preostalu blagu otopinu - svaku posebno - ohladiti najprije na temperaturu okoline, da bi nakon apsorpcije postigli temperaturu niu od okoline. Za grijanje u apsorpcijskom rashladnom ureaju troimo znatno vie energije nego - pri istom rashladnom uinu - za pogon kompresora u kompresijskoj toplinskoj pumpi. 251

Rashladne

smjese Sastavni dijelovi (teinski) H,0 NH 4 C1 KNO, H20 NH4NO, HNOj NaNOj H2S04 Na2S04 H20 Na 2 CO, NH4NO, HN03 NH4NO( Na2S04 HzO NaCl H20 NaCl NH 4 CI H20 H2S04 H20 HC1 H20 HNO, H20 CaCl 2 16 5 5 1 1 3 4 5 1 1 1 4 5
6 2

Temperatura poetna C -1 10 + 10 1 10 + 10 + 10 1 10 0 0 0 0 0 0 konana C 12 15 20 20 22 40 -20 25 30 32 35 40

Sastavine voda amonijev klorid (salmijak) kalijev nitrat (salitra) voda amonijev nitrat duina kiselina (razr.) natrijev nitrat (ilska sal.) sumporna kiselina natrijev sulfat voda natrijev karbonat (soda) amonijev nitrat duina kiselina (razr.) amonijev nitrat natrijev sulfat snijeg natrijev klorid (kuh.sol) snijeg kuhinjska sol salmijak snijeg sumporna kiselina (razr.) snijeg solna kiselina (razr.) snijeg duina kiselina (razr.) snijeg kalcijev klorid Najnia ledila

1 5

1 3
2 8

5 7 4 4 5

KLIMATIZACIJA I SUENJE Klimatizacija Svrha klimatizacije je odravanje temperature i vlage zraka u zatvorenoj prostoriji u granicama eljenih vrijednosti. ovjek odaje toplinu i izluuje vlagu koje (po VDI 2078 1977) iznose pri mirovanju i bez fizikog rada: Temperatura zraka Odavanje topline Izluivanje vlage W C g/h 18 35 125 20 35 120 22 120 40 24 115 60 26 115 65 pri polutekom radu iznosi odavanje topline 270 W. Klimatizacija obuhvaa niz postupaka pri kojima se iz klimatizirane prostorije P izlazei vlani zrak (stanja 1) mijea u mjeau M sa svjeim zrakom iz atmosfere A (stanja a) u smjesu stanja 2 (koja je ovisna o omjeru mijeanja 3:1 ...6:1); nakon ega e ta smjesa u hladnjaku H (ljetni rad) ili u zagrijau G] iovlaivau V (zimski rad) promijeniti svoje stanje do stanja 3, da bi se u dogrijau G 2 zagrijala do stanja 4, a tada je ventilator Vt tlai u prostoriju P. Stanje zraka u prostoriji P uzimamo kao toku mijeanja p, dobivenu iz stanja ulaznog (4) i stanja izlaznog (1) zraka, a) Ljetni pogon Vanjski zrak treba hladiti i suiti. Stoga je ukljuen hladnjak H, dok su zagrija G, i ovlaiva V iskljueni. U hladnjaku H prelazi toplina sa smjese (stanja 2) na rashladnu vodu (temperature pod rositem smjese), pri emu se smjesa hladi i sui (od stanja 2 do stanja 3), a rashladna se voda zagrijava. K o n a n o stanje smjese na izlazu iz hladnjaka (stanje 3) ovisno je o njegovoj korisnosti. U dogrijau G 2 osuena s e smjesa zagrije d o odgovarajue tem/\ TiSperature T (stanje 4), nato je ventilator Vt tlai u prostoriju P. Pri prijelazu m (kg) smjese iz stanja 4 u stanje 1 smjesa preuzima iz prostorije toplinu Q = m . Ah = m(A, A 4 ) vlagu mv = m . A x = m x4)

vodenih otopina (eutektinih) 2,1 C 2,9 C 11,1 C 15 8 C 17,4C 36,9% N a N 0 3 2 2 , 4 % NaCl* 2 0 , 6 % MgCl 2 35,5%K2C03 29,9 % C a C l 2 18,5 C 21,2C 33,6"C 37,1C 55,0 C

5,9%Na2C03 !0,9%KN03 19,7% KCI 18,7% N H 4 C 1 41,2% N H 4 N 0 3

" Eutektina vodena otopina NaCl ima (pri 15 C) gustou () = 1170 kg/m3 i specifini toplinski kapacitet c (pri temperaturi 1): C J/kg K 252 3320
-20

0 3341

3362

+ 20

b)

Zimski pogon Vanjski zrak valja zagrijavati i vlaiti. Stoga su ukljueni zagrija G] i ovlaiva V, dok je hladnjak H iskljuen. U zagrijau G] zagrijava se smjesa stanja 2 do stanja 2', u ovlaivau V se vlai i hladi do stanja 3. Nakon toga se smjesa dogrijava u dogrijau G 2 do stanja 4, a tada je ventilator Vt tlai u prostoriju P. Pri prijelazu m (kg) smjese sa stanja 4 u stanje 1 smjesa predaje prostoriji toplinu Q = m AA = m(ht - h{)

ELEKTROTEHNIKA Simboli _3_ tri paralelna : = = vodia

istosmjerna struja izmjenina struja istosmjerna i izmjenina struja trofazni sistem

vodi krianje vodia

A
-|-o+

trokutni spoj

a preuzima od nje vlagu niy = m Ajr = m(xI JC4) Suenje vlane tvari zagrijanim zrakom Vlanoj tvari, koja sadri stanovitu koliinu vode, treba smanjiti tu koliinu vode do eljene vrijednosti. Zrak za suenje (vanjski) neka ima ulaznu vlanost JTv i ulaznu specifinu enIh! talpiju h v (stanje 1). Zagrijavajui ga po izohigri (jr = konst) do najvie doputene temperature TMDX on prelazi u stanje 1'. Tako zagrijan zrak nato u suionoj komori prima vlagu koja ishlapljuje iz vlane tvari te se hladi po izentalpi (h = konst) do stanja 2. Taj se postupak vie puta ponavlja (2 - 2' i 2' - 3 i 3' - 4) do izlazne specifine entalpije h, i izlazne vlanosti koja treba biti to veom. Za zagrijavanje m z (kg) zraka potrebna je toplina Q = mz(h-x - hv) a iz vlane tvari je zrak preuzeo vlagu m v m z (jtj t , ) Pri optonom postupku mijeamo izlazni zrak (stanje 4) s ulaznim zrakom (stanje 1) u omjeru koji daje smjesu stanja npr. 3". Ta se smjesa zagrijava do stanja 3' i moe u suari preuzeti vlagu do stanja 4. Optok treba ponavljati do zatraene suhoe tvari. 254

vrsti spoj vodia rastavljivi spoj vodia

zvjezdasti spoj ispravlja, elekt. ventil

voltmetar

sklopka

ampermetar

otpor i4-i promjenljivi / i~ otpor

_j 111(+)
"jJA

struje galvanski izvor istosmjerni generator izmjenini generator istosmjerni motor izmjenini motor troilo struje, rasvjetno tijelo uzemljenje

vatmetar

ommetar

osigura

w
Wh

mjera frekvencije fre cos q> - mjera registrirajui vatmetar 1|

namot namot s odvojcima kondenzator polarizirani kondenzator

brojilo

spoj s masom

255

ISTOSMJERNA STRUJA Ohmov zakon definira otpor R kao omjer napona U i struje / R = Uli U = I R I = U/R D j e l a t n i (ohmski) o t p o r R upravno je razmjeran s duljinom l i obrnuto razmjeran s presjekom A vodia R = gl/A g = R/I A e = s p e c i f i n i o t p o r koji je karakteristian za svaki materijal. Specifini otpor o i presjek vodia A mjerimo koherentnim jedinicama meunarodnog sustava jedinica (SI): Q m (= Q/m m 2 ) ili izvedenom jedinicom 2 mm 2 /m (-4 u mm 2 ). Specifini otpor p ovisi o temperaturi T. Specifini otpor p, pri temperaturi T, poveava se pri temperaturi T2 na ft po formuli ft = p,[l + a ( T j - T,)] a = je temperaturni koeficijent elektrinog otpora mjeren u K ~ 1 . Koeficijent a takoer se mijenja s temperaturom, no te su promjene pri praktiki vanim temperaturama tako neznatne da ga esto moemo smatrati konstantnim. Specifini otpori p, i temperaturni koeficijenti a odreuju se obino pri temperaturi Ti = 20 C = 293 K, a sabrani su za najvanije materijale na str. 257. D j e l a t n a (omska) v o d l j i v o s t G j e reciprona veliina omskom otporu R G = 1/ = Algi Specifina v o d l j i v o s t je y = 1/p. Kirchhoffovi zakoni I Zbroj struja koje dolaze u neku toku elektrine mree jednak je zbroju struja koje iz te toke odlaze, tj. zbroj svih struja jednak je nuli I I, = 0 i= i U svakom je zatvorenom krugu zbroj narinutih napona jednak zbroju umnoaka struja i pripadnih otpora (tj. zbroju padova napona)

Specifini otpori p, specifine vodljivosti y i temperaturni koeficijenti elektrinog otpora a razliitih materijala (pri 20 C) Specifini otpor e 2 mm : m 0,040 0,028 0,029 0,017 5 0,0178 0,13... 0,29 0,027 8 1.12 0,97 1,08 0,060 0,1 . . .0,25 0,142 0,13 0,27 . . .0,67 0,17 1,45 0,5 0,12 0,043 0,43 0,071 0 , 0 7 . . . 0,08 0,42 0,09 0,38 0,21 0,10 0,059 0,6. . . 1,6 0,0165 0,055 0,023 0,10 0,958 Specifina vodljivost r m 2 mm 2 25 36 34,5 57 56 7 . 7 . . . 3,4 36 0,894 1,03 0,925 16,8 10 . . 4 7 7,7 3,7. . . 1,5 5,9 0,69 2,0 8.3 23 2,32 14 14... 12,5 2,38 11 2,63 4.8 10 17 1,7... 6.3 61 18,1 43,5 10 1,04 Temperaturni koeficijent otpora a K ' 0,003 6 0,004 0 0,004 1 0,003 93 0,003 92 0,000 6 . . . 0,001 0,004 0 0,000 14 0.000 52 0,00008 0,004 1 0,004 5 ..0,005 5
-

Materijal

{/,- = < r), /

Snaga i rad istosmjerne struje 1=1 := 1 S n a g a P istosmjerne struje jednaka je umnoku napona U i struje I P = U I - I1 R = U2IR R a d W istosmjerne struje jednak je umnoku snage P i vremena t W = Pl = U11 = I2Rt 256

aluminij - lijevam - meki - tvrdo vueni bakar - meki - tvrdo vueni bronca - aluminijska - kositrena cckas cckas I cckas II cink elik - lijevani - lim - dinamo lim - Sca kantal konstantan kositar magnezij manganin mjed - lijevana - vuena nikal nikelin novo srebro olovo platina silumin - lijevani sivi lijev srebro volfram zlato ieljezo (isto) Sva

0,004 5
-

0,005 2 0,000 06 -0,00005 0,004 5 0,004 1 0,000 01

-

0,001 3. . .0,001 9 0,0002 0,005 5 0,000 07 0,004 1 0,003 92 0,004

-

0,004 0 0,004 8 0,004 0 0,006 0,000 99

Za destiliranu vodu iznosi p = I O 1 0 2 mm 2 /m, a za morsku je vodu p = 3 10 5 2 mm 2 /m.

18 - Strojarski prirunik

257

Spajanje djelatnih (omskih) otpora a) Serijski spojeni otpornici pojedinanih otpora R, imaju ukupan otpor/? jednak sumi pojedinanih otpora (koji je vei od najveeg otpora)

Mjerenje temperature otporom Termometri na otpor iskoriuju ovisnost djelatnog otpora g T o temperaturi T (vidi str. 256) gT = p 0 [l + a(T - r 0 ) ] gdje su: g 0 - specifini otpor pri temperaturi T 0 = = 273 K, t0 = 0 C, (T - T0) je dakle temperatura r u C. Naroito je pogodna za termometre na otpor platina, iji je temperaturni koeficijent elektrinog otpora a linearno ovisan o temperaturi. a = (3907,841 - 0,578 t) IO" 6 K"'

R = R, = Rt + 2 + i-i

+R

te proputaju struju /, koja je u svim otpornicima jednaka / = /, = /, = . . . = / b) Paralelno spojeni otpornici pojedinanih otpora R, imaju ukupan otpor R koji je reciprona vrijednost zbroja recipronih vrijednosti svih otpora (te je manji od najmanjega otpora), a dobiva se iz jednadbe l/R = X 1 / R i = + l , R 2 + + VR i-1 Ukupna struja / koju proputaju jednaka je sumi struja /, kroz pojedine otpornike / = /, = /, + h + 1=1 c) Elektrini spoj triju otpora Spoj u zvijezdi (T-spoj) Spoj u trokutu (Fl-spoj) + In

c
-220 -200 -150 -100 50 0 50 100

a IO" 6 K _ I 4035,091 4023,523 3994,602 3965,682 3936,761 3907,841 3878,921 3850,000

t C 150 200 250 300 350 400 450 500

a
10-6 K

-i

t C 550 600 650 700 750 800 850

a 10" 6 K " 1 3589,716 3560,796 3531,876 3502,955 3474,035 3445,114 3416,194

3821,080 3792,159 3763,239 3734,318 3705,398 3676,478 3647,557 3618,637

Tennonaponi Termiki se naponi pojavljuju na lemljenim mjesti"i ma dviju kovina ili slitina. Oni rastu s porastom temperature, to se iskoritava za mjerenje temperature. Termoelektrini naponski niz (s obzirom na platinu) za temperaturnu razliku meu lemljenim mjestima 100 K (100 C i 0 C) iznosi: Kovina (zlitina) Bi konstantan Ni Pt platinrodij (10% Rh) W Termonapon mV -7,7 -3,47 . . . -3,04 -1,94 . . . -1,20 0 +0,65 +0,65 . . . + 0 , 9 0 259 Kovina (slitina) Ir Ag Cu Au Fe kromnikal Termonapon mV + 0,67 + 0,67 . . . + 0 , 7 9 + 0,72 . . . +0,77 + 0,56 . . . +0,80 + 1,88 + 2,20

Otpor medu stezaljkama 1 i 2 R = R, + R,

Otpor medu stezaljkama 1 i 2 K R\i(Rn + Rl2 + R2} + R

258

Termoelektrani

naponi pri temperaturi

Faradayevi zakoni Faradayeva konstanta F je umnoak Avogadrove konstante N A = 6,022 05 1 0 2 3 mol" 1 i elementarnoga naboja e = 0 , 1 6 0 . I O - 1 8 As F = Na e = 96 353 A s/mol Elektrokemijski ekvivalent a odreen je molskom masom m m i valencijom elementa te Faradayevom konstantom F a =
m

za razliite kovinske parove s obzirom na badarne temperature 0 i 20C Temperatura 1 C 200 150 100 50 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600 650 700 750 800 850 900 950 1000 1050 1100 1150 1200 1250 1300 1350 1400 1450 1500 260 eljezo konstantan 0C 8,15 6,60 4,75 2,51 0,00 2,65 5,37 8,15 10,95 13,75 16,56 19,36 22,16 25,00 27,85 30,75 33,67 36,64 39,72 42,92 46,22 49,63 53,14 20C 9,20 7,65 5,80 3,56 1,05 1,60 4,32 7,10 9,90 12,70 15,51 18,31 21,11 23,95 26,80 29,70 32,62 35,59 38,67 41,87 45,17 48,58 52,09 Kromnikal nikal 0C 20C Platinrodij platina 0C 20 "C

ml

F v

kg/As
6

0,00 2,02 4,10 6,13 8,13 10,16 12,21 14,29 16,40 18,51 20,65 22,78 24,91 27,03 29,14 31,23 33,30 35,34 37,36 39,35 41,31 43,25 45,16 47,04 48,89 50,69 52,46

0,80 1,22 3,30 5,33 7,33 9,36 11,41 13,49 15,60 17,71 19,85 21,98 24,11 26,23 28,34 30,43 32,50 34,54 36,56 38,55 40,51 42,45 44,36 46,24 48,09 49,89 51,66

0,000 0,299 0,643 1,025 1,436 1,868 2,316 2,778 3,251 3,732 4,221 4,718 5,224 5,738 6,260 6,790 7,329 7,876 8,432 8,997 9,570 10,152 10,741 11,336 11,935 12,536 13,138 13,738 14,337 14,935 15,054

0,113 0,186 0,530 0,912 1,323 1,755 2,203 2,665 3,138 3,619 4,108 4,605 5,111 5,625 6,147 6,677 7,216 7,763 8,319 8,884 9,457 10,039 10,628 11,223 11,822 12,423 13,025 13,625 14,224 14,822 14,941

Vrijednosti

elektrokemijskog ekvivalenta a (u m g / A s = 10 nekih materijala a mg/A s 0,093 2 0,658 8 0,329 4 0,338 7 0,405 2 0,615 I 0,307 5 0,126 0 0,238 4 0,304 1 0,202 7 Materijal* olovo platina srebro zlato eljezo dvovalentno trovalentno iva jednovalentna dvovalentna
*

kg/As) a mg/A s 1,073 5 0,505 7 1,1180 0,681 2 0,289 3 0,192 9 2,078 9 1,039 5 0,082 9 0,01044

Materijal* aluminij bakar jednovalentni dvovalentni cink kalij kositar dvovalentni etverovalentni magnezij natrij nikal dvovalentni trovalentni

kisik (anion) vodik (kation)

* Valencija se odnosi na vezu kovine u kemijskom spoju. Prvi Faradayev zakon Struja 1 koja protjee elektrolitom izluit e na elektrodi u vremenu t masu m m = alt gdje je u elektrokemijski ekvivalent. Drugi Faradayev zakon

Mase mi i m 2 razliitih tvari, izluene istom strujom u istom vremenu, odnose se meusobno kao kvocijenti relativnih atomskih masa A i kemijskih valencija v tih tvari mi m2
= = A V

i/ >

a2

A2jv2 261

M A G N E T S K O I E L E K T R I N O POLJE Magnetsko polje nastaje oko polova permanentnih magneta ili oko vodia elektrine struje. Jakost magnetskog polja H (A/m), koju najlake odreujemo mjerenjem elektrine struje /, iznosi na okomitoj udaljenosti r od beskonano dugog vodia H = I/2nr u sredini krunog vodia (= 1 zavoj) promjera d H = l/d u sredini svitka sa w zavoja na cilindru promjera d H = Iw/d u sredini svitka sa w zavoja na zatvorenom (npr. krunom) prstenu (obodne) duljine l H = Iwjl Smjer magnetskog polja odreuje se pravilom desnog vijka: podudara li se smjer aksijalnog pomicanja vijka sa smjerom struje u vodiu, magnetsko e polje imati smjer okretanja vijka. (Znak znai da promatra gleda u smjeru struje, a znak Q znai da gleda suprotno smjeru struje. Na slici struja ulazi okomito u ravninu crtea.) Gustoa magnetskog toka ( m a g n e t s k a i n d u k c i j a ) B (T = Vs/m2) je magnetski tok <P (Vs) na jedinicu povrine, to ga u razliitim materijalima izaziva magnetsko polje jakosti H B = &/A =ttH = HoHrH gdje su: A presjek, n permeabilnost, p0 permeabilnost praznog prostora (vakuuma), p, relativna permeabilnost. Permeabilnost praznog prostora Mo je konstanta // 0 = 1,257 . IO" 6 Vs/Am. Relativna permeabilnost n, (bezdimenzijski broj) ovisi o materijalu i jakosti magnetskog polja H. U vakuumu (a to vrijedi praktiki i za zrak) relativna je permeabilnost p T = 1. Za feromagnetske materijale prikazujemo ovisnost gustoe magnetskog toka o jakosti magnetskog polja krivuljom magnetiziranja B = f(H). Prvo magnetiziranje elika prikazuje poetna (djevianska) krivulja (a). Smanjimo li zatim jakost magnetskog polja do nule, ostat e u eliku remanentni magnetizam BR, koji moemo ponititi samo suprotnim magnetskim poljem jakosti (koercitivna sila). Magnetiziranjem elika do zasienja u jednom (b) i drugom smjeru (c) krivulja magnetiziranja opisuje petlju (histereza). 262

elici za permanentne magnete (magnetski tvrdi elici) imaju vrlo iroku histereznu petlju. elici pogodni za izmjenine magnete (magnetski meki elici) imaju vrlo (praktiki zanemarivo) usku histereznu petlju. Krivulja magnetiziranja B = /(H) Krivulja magnetiziranja B = f(H) za meki elik i sivi lijev

za meki elik (I) i sivi lijev (II)

a transformatorski lim b dinamo-lim Nosivost magneta

c elini lijev d sivi lijev

Na nosivim polovima magneta magnetske indukcije B i povrine ^ iznosi nosivost magneta F , , F= B2A/2po Induktlvitet Induktivitet L nekog svitka sa w zavoja moe se prikazati kvocijentom promjene magnetskog toka <> i struje I koja ga stvara J L = wd</d/ Svitak sa w zavoja kojemu je presjek A i duljina I ima induktivitet L L = fiafi,w1Ajl

Induktivitet svitka bez eljezne jezgre (za zrak: p, = 1) je dakle konstantan. Induktivitet svitka sa eljeznom jezgrom zavisi od nagiba krivulje magnetiziranja (PoH, = BjH). Energija svitka iznosi W L = LPj2
2 6 3

Elektrino polje nastaje izmeu meusobno izoliranih vodia pod naponom (i openito: oko svakog statikog naboja). Jakost elektrinog polja E (V/m) izmeu dviju paralelnih ploa meu kojima je napon U, a njihova udaljenost a, iznosi

Kapacitet Kapacitetom C definiramo omjer elektrinog naboja Q sabranog na dvjema elektrodama kondenzatora i napona U medu njima C = QIU Kondenzator kojemu je povrina paralelnih ploa A, a razmak meu njima a ima kapacitet C C = e0er A ja Kapacitet kondenzatora ovisi dakle o relativnoj dielektrinosti e T materijala meu ploama (izolatora). Spoj vie kondenzatora a) u paralelnom spoju (poveava se povrina ploa); daje ukupni kapacitet C c = 2 c, = c , + c 2 + . . . + c /-1 b) u serijskom spoju (poveava se razmak ploa) daje ukupni kapacitet C premajednadbi i / c = 2 i/c, = i / c , + i / c 2 + . . . + i / c i=i Energija kondenzatora _ CU2j2 w Vodi elektrine struje u magnetskom polju 1. Sila F (N) koja djeluje na vodi elektrine struje jakosti / (A), u magnetskom polju gustoe B (T), na duljini I (m), iznosi F = BII Sila f j e usmjerena prema manjoj gustoi magnetskog polja koje rezultira iz magnetskog polja gustoe B i magnetskog polja to nastaje oko vodia struje jakosti 1. Ta se sila F iskoritava u elektromotorima. 2. U vodiu duljine I (m) koji se giba brzinom v (m/s) kroz magnetsko polje gustoe B (T) inducira se napon U-, (V) C/i = Bvl Inducirani napon U, uzrokuje struju takvoga smjera da se vodi giba brzinom u prema veoj gustoi magnetskog polja koje rezultira iz magnetskog polja gustoe B i magnetskog polja nastalog oko vodia struje jakosti I. Ako se magnetski tok 4> mijenja u vremenu f, u svitku sa w zavoja koji miruje inducirat e se napon Na tome se induciranom naponu U-, osn iva djelovanje elektrinih generatora.
265

= ^

a Na ploi koja ima naboj Q (C) na povrini A (m 2 ), iznosi gustoa naboja D (C/m 2 ) D = = e = e0er E A gdje su: E - dielektrinost, e - dielektrina konstanta (dielektrinost vakuuma), r - relativna dielektrinost izolatora. Dielektrina konstanta praznog prostora Eo iznosi 0 = 8 , 8 5 4 - I O " 1 2 A s/V m Dielektrinost izolatora cr zavisi od materijala (izmeu ploa) i iznosi za vakuum er = 1, za zrak e, = 1,006. Vrijednosti za razliite izolatore sabrane su u slijedeoj tablici. Specifini elektrini otpori, relativna dielektrinost i probojna vrstoa elektrinih izolatora Materijal asfalt bakelit guma meka tvrda kremen mikanit mramor parafin polivinilklorid elastini tvrdi porculan staklo elak kriljevac tinjac tvrda Ijepenka ulje (transformatorsko)
264

Specifini otpor Om IO10 10" 5 10"

IO' 4 .. . 10" 10" IO14 10' . . . 10 12 5 10' 10 14 IO6 . . . IO'2 1 0 " . . . 10" 108 . . . 10' IO10

Relativna dielektrinost e, 2,7 2,8 1,1... 7 3 3,5 4 4,8 4,5 .. . 5,5 7 9 2 2,3 3 3 5 4 2,9... 6 6 5 .. 2 4 4 6,3 17 3,7 10 8 6 2,5

Probojna vrstoa kV/mm

Doputena maksimalna temperatura C

100 1,8 ..15,8 20 5 5 . . . 100 10 . . 30 3 0 . . . +60 10 . . 30 4 0 . . . +80 35 . . 40 1050 20 . . 30 650 1,4 . . 2,8 8 . . 20 50 50 30 . . .38 12 . . . 20

65 60 . . . 70

0,2 . . . 0,4 20 .. .60 10 . . . 3 0 8 ...12

75

130 85

IZMJENINA STRUJA Izmjenini napon to nastaje u vodiima elektrinih generatora izaziva u zatvorenom strujnom krugu izmjeninu struju odreene frekvencije. F r e k v e n c i j a / izmjenine struje ovisi o broju pari polova p i brzini vrtnje n generatora y _ pn Normalna frekvencija izmjenine struje u Evropi je / = 50 Hz. Njoj odgovaraju slijedei brojevi pari polova p i brzine vrtnje n koje se najvie upotrebljavaju: Broj pari polova
P

Jednofazni sistem Struja / Snaga/"prividna snaga djelatna snaga jalova snaga faktor snage Rad W i = u/z = u/[/r2 + X1 Pz = UI P = U1 cos <p P x = U1 sin (> i cos = P/P1 = P/Ul W = Pt= U11 cos cp

Broj polova 2P
2

Brzina vrtnje
n

okr./s

1 2 3 4 5 6 Kruna

50 4 25 6 16* 8 12,5 10 10 12 8'A frekvencija

okr./min P 3000 8 1500 10 1000 12 750 16 600 20 500 24 (pulzacija): w = 2nf

Broj pari polova

Broj polova 2P 16 20 24 32 40 48

Brzina vrtnje
n

okr./s 6,25 5 4% 3,125 2,5 2'/n

okr./min 375 300 250 187,5 150 125

Trofazni sistem Trofazni sistem izmjenine struje ima 3 napona kojima su faze meusobno pomaknute za kut 2JT/3 (= 120). Linijski napon U Linijska struja I Spoj u zvijezdi fazni napon / r = u/\/3 fazna struja I{ = / Spoj u trokutu fazni napon fazna struja U{= U /f = //1/3 Spoj u zvijezdi Snaga P - prividna snaga djelatna snaga Spoj u trokutu

Otpor za izmjeninu struju Cjelokupni (prividni) otpor Z (impedancija) iznosi: Z X , gdje su: R - djelatni (omski) otpor, X - jalovi otpor (reaktancija). Djelatni otpor za izmjeninu struju - zbog potiskivanja (skin-efekta) - nije jednak djelatnom otporu za istosmjernu struju (vidi str. 256). Pri niskim frekvencijama, meutim, ta je razlika neznatna. Jalovi je otpor X = coL - 1/uiC = Xt - Xc gdje su: induktivni otpor (induktancija) XL = u>L kapacitivni otpor (kapacitancija) X c = l/<oC Spoj vie jalovih otpora: a) u serijskom spoju X = X, i= i XL = Xu + XL2 + . . . + Xin b) u paralelnom spoju VX = Y. i= 1 IIXL = \IXLX + \IXL1 + . . . + UXLn \IXC = UXcl + 1 /X('2 + . . . UXcn Kut faznog pomaka <p izmeu struje i napona tan q> = X/R = (XL - Xc)lR Ako je X L > Xc, struja vremenski zaostaje za naponom, ako je X L < Xc, struja prethodi naponu za kut <p.
266

Pz 1 ff/r = j/3 t/ / P = /3 UIcos<p jalova snaga Px = |/3 UI sin. W = Pt = |/3 Ult cos(D Rad W Pri raunanju snage P i rada W faktor snage cos tp odnosi se na fazne vrijednosti t/f i /f. Transformacija izmjenine struje Inducirani naponi [/,u primarnom i sekundarnom namotu transformatora odnose se kao njihovi brojevi zavoja w Un/Ui2 = w,lw2 Napon U 2 na stezaljkama sekundarnog namota je zbog gubitaka manji U2 < [/, (w2/wi) Korisnost transformatora r\, tj. omjer snage P2 = U2I2 (VA) sekundarne strane i snage P t = [/, I, (VA) primarne strane, razmjerno je dobra (transformatori nemaju gibljivih dijelova): za male snage za velike snage (npr. 1 kVA) (npr. 1000 kVA) ti = 0,92 t] = 0,985
267

X( AVi + Xc2

+ Xt

ELEKTRINO GRIJANJE Jouleova toplina Q (J) je toplina koja se razvija u vodiu otpora R (fl) kojim tee struja I (A) u vremenu t (s) Q ~ l1 Rt Za elektrino se grijanje upotrebljavaju ponajvie slijedei materijali: a) za radne temperature 800 . . . 1100 C slitine eljeza, nikla i kroma (cekas, nikrom itd.) za kuhala, pei, industrijske pei; b) za radne temperature do 1350C slitine eljeza, kroma, aluminija i kobalta (cekas ekstra, kantal itd.) za pei za arenje, taljenje i temperovanje te pei u atmosferi sumpornih i drugih plinova; c) za radne temperature do 1450 C karborundni tapovi (silit, silikarbon do I400C, kvarcilit do 1450C drugi) za pei keramike industrije, pei za taljenje, laboratorijske pei itd.; d) za radne temperature do 1700C rodij, molibden, volfram (Mo i W u redukcijskoj atmosferi!) za laboratorijske pei; e) za radne temperature do 2300 C elektrografit za elektrode elektrinih pei itd. Osnovni podaci ee upotrebljavanih otpornikih materijala za grijanje Materijal cekas cekas I cekas 11 cekas ekstra nikrom nikrom V kantal A kantal A, omaks 268 Specifini otpor O mm 2 /m 1,08 0,97 1,06 1,40 1,12 1,08 1,35 1,45 1,66 Temperaturni koeficijent otpora K-' 0,00025 0,00052 0,00005 0,00017 0,00009 0,00008 0,00006 0,000035 Maksimalna radna temperatura C 930 1100 1300 930 1100 1300 1350

Toplina q (J/s m m 2 ) to je otpornika ica za grijanje predaje u jedinici vremena s jedinice povrine pri razliitim temperaturama ice iznosi priblino: Temperatura ice 7 0 0 . . . 800 900 Toplina q J/s mm 2 0,02 0,01 Temperatura ice C 1000 1100 j Toplina q J/s mm 2 0,006. .. 0,008 0,004... 0,006

Doputena optereenja okrugle ice cekas II na amotnoj podlozi pri temperaturi ice oko 800 C: Struja
/

A 1,58 1,95 2,35 2,80 3,44 3,99 4,52 5,06 5,60 6,16 6,76 7,29

Promjer ice mm 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 0,50 0,55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,80

Otpor O/m 23,60 16,50 12,00 9,25 7,30 5,90 4,88 4.10 3,50 3,10 2,62 2,31

Dulj. masa g/m 0,4 0,6 0,8 1,0 1,3 1,6 2,0 2,3 2,7 3.2 3,7 4,2

Struja I A 8,46 10,09 12,10 13,81 15,51 17,21 18,90 21,08 25,08 29,21

Promjer ice mm 0,90 1,00 1.10 1,20 1,30 1,40 1,50 1,60 1,80 2,00

Otpor l/m 1,82 1,48 1,22 1,02 0,87 0,76 0,65 0,58 0,45 0,37

Dulj. masa g/m 5,3 6,5 7,8 9,3 11,0 12,8 14,7 16,7 21,0 26,1

Pri 800 C. Proraun pei Za traenu snagu elektrinih grijalica P uz napon U odreuje se struja / = U Za struju I odabere se iz tablice odgovarajui promjer ice i njezin otpor /?i za duljinu ice 1 m (fl/m). Iz ukupno potrebnog otpora R (fl)

Talite C 1370 1400 1500 1350 1400 1530 1530 1500

JI-i?
P prorauna se potrebna duljina odabrane ice l (m) 1-R R, 269

ELEKTRINA RASVJETA Svjetlosni tok <P (lm) je ukupna koliina svjetlosti koju rasvjetno tijelo emitira u svim pravcima. Svjetlosna jakost I (cd) je svjetlosni tok 0 na jedinicu prostornog kuta oj / = 0/u> Prostorni kut to je dio prostora koji obuhvaa plat isjeka kugle polumjera r ako je A osnovica isjeka co = A/r1 Rasvijelljenosl (osvijetljenost) E (lx) je gustoa svjetlosnog toka 0 kojom izvor svjetlosti osvjetljuje povrinu A E = <P/A = I/r1 Rasvijetljenost opada dakle s kvadratom udaljenosti od izvora svjetlosti. Luminancija (sjajnost) B (cd/m 2 ) je svjetlosna jakost koju izvor svjetlosti zrai s jedinice svoje povrine. * Potrebna rasvijetljenost E (lx) prostorija Opa rasvjeta Vrsta rada grubi osrednji fini vrlo fini osrednja 20. .. 40 40. .. 80 75. . 1 5 0 150. .300 na najneradnog povolj nijem mjesta mjestu 10 50... 100 20 100... 300 50 300... 1000 100 1000... 5000 Lokalna i opa rasvjeta opa na najnepoosrednja volj. mjestu 20 10 30 15 40 20 50 30

ELEKTROMOTORI Motori istosmjerne struje 1. Serijski motori (imaju uzbudni namot vezan u seriji s rotorskim namotom). Serijski motori imaju meku karakteristiku. Pri porastu optereenja raste moment M na osovini, a brzina vrtnje n pada. Obrnuto: rastereeni motor tei da pobjegne. Pokretni je moment A/ znatno vei od nazivnoga (300% i vie). Upotreba: elektrina vua (elektrine eljeznice, tramvaj, trolejbus), dizala itd. 2. Paralelni (poredni) motori (imaju uzbudni namot vezan paralelno s rotorskim namotom). Paralelni motori imaju tvrdu karakteristiku. Pri optereenju tj. pri poveanju momenta M brzina se vrtnje n mijenja samo neznatno. Pokretni je moment A/ takoer vei od nazivnoga. 3. Kompaundni motori su kombinacija serijskog i paralelnog motora. Upotreba: za vee snage (npr. za pogon u valjaonicama). Promjenu smjera vrtnje motora istosmjerne struje postiemo zamjenom stezaljki uzbudnog ili rotorskog namota. Brzinu vrtnje istosmjernih motora reguliramo mijenjanjem uzbude (ekonomino) ili otpornikom u seriji s rotorskim namotom (neekonomino) ili mijenjanjem prikljuenog napona. Motori izmjenine struje 1. Trofazni asinkroni motori djeluju na principu okretnog magnetskog polja. Statorski i rotorski namoti meusobno su odvojeni: statorski je vezan na trofaznu mreu, a rotorski je zatvoren u svomu krugu, i to: a) kolutni asinhroni motor ima rotorski namot spojen preko kliznih koluta na otpore pokretaa; b) kavezni asinhroni motor ima rotorski namot u obliku kaveza kratko spojen. To je najjednostavniji motor i zato u velikoj upotrebi. Trofazni asinhroni motor ima tvrdu karakteristiku. Krivulja A vrijedi za ukljuene otpore pokretaa, B za kratko spojeni rotor (otpori iskljueni). Pokretni je moment znatan ( 1 2 0 . . . 2 5 0 % nazivnoga). 271

Pod pojedinim se vrstama rada razumijevaju: grubi rad lijevanje, kovanje, zemljani radovi i si. osrednji rad normalni rad na alatnim strojevima, zidanje i si. fini rad precizni rad na strojevima, montaa, itanje, pisanje i si. vrlo fini rad fina mehanika, graviranje, crtanje i si. Potreban svjetlosni tok 0 za osvjetljenje povrine A rasvijetljenou E 0 = EA/r) gdje korisnost rasvjete rj ovisi o naravi i nainu postavljanja rasvjetnog tijela te o obliku i boji zidova i stropa (vea je pri svjetlijim zidovima): direktna rasvjeta r/ = 0 , 4 0 . . . 0,55 indirektna razvjeta rj = 0 , 1 5 . . . 0,35 Svetlosni tok 0 arulje s kovinskom niti snage P (kod 220 V) P( W) 15 25 40 60 100 200 300 500 1000 1500 2000 <P(lm) 112 194 322 555 1070 2500 4070 7550 17100 27500 42000 W(lm/W) 7,5 7,8 8,1 9,3 10,7 12,5 13,6 15,1 17,1 18,3 21,0 270

Struja pokretanja trofaznih asinhronih motora je vrlo velika. Kod kratko spojenih rotora (kavezni motori) moe postii osmerostruku vrijednost nazivne struje. Zato se za iole vee jedinice upotrebljava kolutni motor, koji pokreemo uz ukljuene otpore (manja struja pokretanja!), a zatim otpore postupno iskljuujemo. Kod kaveznih motora vee snage struju pokretanja smanjujemo posebnom preklopkom zvijezda-trokut. Brzinu vrtnje moemo regulirati otporima u rotorskom krugu (samo kod kolutnih motora, redovno neekonomino). Gruba regulacija brzine vrtnje mogua je, meutim, mijenjanjem broja statorskih polova preklapanjem (kod kolutnih i kaveznih motora). Smjer vrtnje moemo promijeniti meusobnom zamjenom bilo kojih dviju faza na stezaljkama statora. 2. Trofazni sinkroni motor ima stator s trofaznim namotom, prikljuenim na mreu, i rotor s nizom polova - permanentnih magneta (za manje snage) ili elektromagneta napajanih preko kliznih koluta istosmjernom strujom iz posebnog izvora (za vee snage). Brzina vrtnje n je konstantna - sinhrona, ovisna samo o frekvenciji mree, a neovisna o optereenju , (momentu M). i Pri optereenjima veim od graninoga ( M J i sinhroni motor ispada iz koraka te se zaustavlja. Sinhroni motor ne moe sam krenuti (osimu speM M" cijalnoj izvedbi). Treba ga dovesti na sinhronu brzinu (npr. posebnim motorom). Upotreba: tamo gdje je potrebna potpuno konstantna brzina vrtnje, pri znatnijim optereenjima i za korekciju faznog pomaka. 3. Jednofazni asinhroni motor stvara okretno magnetno polje radnim i posebnim pomonim namotom statora. Jednofazni motor ima takoer tvrdu karakteristiku, a pokretni moment iznosi 30 . . . 200% nazivnoga. Upotreba: kao mali motori u industriji i kuanstvu. 4. Kolektorski motor ima kolektor (komutator) (poput istosmjernih motora) koji omoguuju regulaciju brzine vrtnje u irokim granicama (ali je skuplji od asinhronih motora). Brzina se vrtnje regulira: - regulacijskim transformatorom prikljueni izmeu motora i mree, - odvojcima na statorskim namotima, - pomicanjem etkica. Karakteristike kolektorskih motora sline su karakteristikama motora istosmjerne struje: serijski kolektorski motor ima meku karakteristiku, paralelni kolektorski motor ima tvrdu karakteristiku. Upotreba: gdje god je potrebna regulacija brzine vrtnje kod motora izmjenine struje (papirna i tekstilna industrija, dizala, elektrine eljeznice itd.). 272

Snaga elektromotora Snaga elektromotora koji iz mree troi struju jakosti 1 pri naponu U (linijske vrijednosti, v. str. 267), iznosi: za istosmjernu struju za jednofazni sistem za trofazni sistem Korisnosti elektromotora Vrsta struje istosmjerna jednofaz. sist. trofaz. sistem P = r)mo,111 P = t]motUI cosq> P = Vmot1^ C/cos<p t)mol iznose: Za snagu motora P kW do 1 0 , 6 5 . . . 0,78 0,80 2...10 0 , 7 8 . . . 0,86 0 , 8 5 . . . 0,88 10...50 0 , 8 6 . . . 0,90 0,88...0,91 5 0 . . . 100 0 , 9 0 . . . 0,93 0 , 9 1 . . . 0,92

Izbor elektromotora Pri izboru snage motora za odreeni pogon odluno je zagrijavanje motora. Zbog toga moemo motor kratkotrajno opteretiti znatno vie nego je njegova nazivna snaga u trajnom pogonu. Razlikujemo razne vrste pogona motora, od kojih su najkarakteristinije slijedee (prikazane dijagramima u kojima su: P - snaga, Tn - temperatura okoline, T- temperatura, t - vrijeme): 1. Trajni pogon Motor radi bez prekida i postie konanu stacionarnu temperaturu koja ne smije premaiti doputenu maksimalnu temperaturu. 2. Kratkotrajni pogon Motor radi kratkotrajno (npr. 10, 30 ili 60 min), tako da za vrijeme rada smije postii doputenu maksimalnu temperaturu, a za vrijeme mirovanja potpuno se ohladi na temperaturu okoline. 3. Prekidni pogon Motor radi u kraim periodima rada i mirovanja, tako da smije za vrijeme rada postii doputenu maksimalnu temperaturu, ali se za vrijeme prekida ne ohladi na temperaturu okoline. S obzirom na klasu izolacije motora moe temperatura dostii vrijednosti: 90, 105, 120, 130, 155, 180 C (ili i vie).
19 - Strojarski prirunik

273

Pri izboru snage motora za neki pogon vrijedi priblino

Zatita vodova Vodovi moraju biti zatieni od preoptereenja osiguraima (ili rasklopkama) da se ne bi prekomjerno ugrjjali. Najvea doputena trajna struja u vodiima (= nazivna struja osiguraa) Presjek vodia mm 2 Cu Al

JhJij

"2 "3 j jf t3 t

gdje su: M za izbor motora odluan jednoliki moment vrtnje u vremenu i, M n pojedini momenti vrtnje u pojedinim vremenima t. Uz priblino iste brzine vrtnje vrijedi to i za snagu P

Nazivna struja rastalnih osiguraa A I II III 10 16 20 25 35 50 63 10 16 20 25 35 50 63 80 16 20 25 35 50 63 80 100

Presjek vodia mm 2 Cu 25 35 50 70 95 120 150 185 240 Al 35 50 70 95 120 150 185 240

Nazivna struja rastalnih osiguraa A 1 II III 80 100 125

ELEKTRINI VODOVI N I S K O G N A P O N A Pad napona u u vodu je razlika izmeu napona Ua na izvoru elektrine struje i napona U kod potroaa u = UaU Uzmemo li presjek ice A (mm 2 ), duljinu voda (ne ice!) I (m), specifini otpor materijala g (Q mm 2 /m) te jakost struje / ( A ) , odn. snagu el. struje P(W), napon t/(V) i fazni pomak <p na mjestu potronje (za trofazni je sistem U linijski napon, vidi str. 267!), iznosit e pad napona u (V) u vodu niskog napona poloenom u cijevi ili kablu: za istosmjernu struju za jednofazni sistem za trofazni sistem u = (2l/A)gI = (2l/A)gP/U u = (21/A) g / c o s p = (2l/A)gP/U u = (l/A)g |/3 . / c o s p = (IjA)gPjU

0,75 1 1,5 2,5 4 6 10 16

2,5 4 6 10 16 25

1 ili) 125 160 200 225 260 300 350 430

125 160 200 225 260 300 350 430 500

I: izolirani vodii istoga strujnog kruga, poloeni u izolacione cijevi; II: cijevni (oklopljeni) vodii, kabelski ili vieilni vodii koji nisu poloeni u cijevima, vieilni savitljivi prikljuni vodovi; III: jednoilni izolirani vodii, slobodno poloeni u zraku, jednoilni spojni vodovi u rasklopnim postrojenjima, goli vodovi presjeka do 5 0 m m 2 Cu ili 70 m m 2 Al. Sve vrijednosti navedene u tablici vrijede za temperaturu okolia do 25 C. Pri viim temperaturama valja ove vrijednosti pri vodovima, izoliranim gumom ili termoplastom, odgovarajue sniziti (pri 40 C za 25 odn. 18%, pri 55 C za 62 odn. 4 2 % ) . Zatitne mjere u niskonaponskim postrojenjima Oteenjem elektrinih strojeva i naprava mogu vanjski dijelovi postrojenja doi pod napon i time u sluaju dodira dovesti u opasnost osoblje koje njima rukuje. Po propisima J U S o postrojenjima s naponom do 65 V prema zemlji nisu zatitne mjere potrebne, izuzev kod runih svjetiljki i drugih elektrinih naprava u kotlovima i slinim tijesnim prostorima. U postrojenjima s naponom od 65 do 250 V prema zemlji zatitne su mjere potrebne tamo gdje je prelazni otpor ovjeka prema zemlji smanjen zbog vlage, topline i kemijskih utjecaja, u prostorijama s kamenim ili betonskim podom, kod metalnih konstrukcija itd. Za napone preko 250 V potrebne su zatitne mjere u svakom sluaju. 275

Iz tih jednadbi moemo izraunati presjek ice A za odreeni dopuSteni pad napona u. Kod niskonaponskih je zranih vodova za izmjeninu struju pad naponi u neto vei zbog dodatnog induktivnog otpora. U tom sluaju valja proraunane vrijednosti za pad napona u pomnoiti faktorom iz tablice:
COS (i)

Presjek ice m m 2 10 1,1 1,15 1,2 16 1,15 1,24 1,32 25 1,2 1,36 1,5 35 1,3 1,5 1,7 50 1,4 1,7 1,9 70 1,6 1,9 2,2 95 1,8 2,2 2,6

0.9 0,8 0,7

Doputeni pad napona izraen u postocima nazivnog napona mreie iznosi: za skupni dovod od uvoda do elektrinog brojila za rasvjetne instalacije od brojila do koje god svjetiljke za motorne instalacije od brojila do motora 274 <1% <2/t <5%

U niskonaponskim postrojenjima (do 1 kV) primjenjujemo slijedee zatitne mjere: 1. Zatitno izoliranje. Da bi se u sluaju kvara na elektrinim postrojenjinu izbjegla opasnost od dodira onih metalnih dijelova koji bi tom prilikom mogli doi pod napon (kuita sklopki, ruice polunih prekidaa itd.), prevlaimoih izolacijskim materijalom ili polaemo po tlu prostirae od gume ili plastinih masa. Treba onemoguiti istovremeni dodir eventualno bliske vodovodne instalacije. 2. Primjena malog napona. U vlanim prostorijama, kotlovnicama, garaama i si., a osobito za prenosiva troila (rune svjetiljke, male motore i dr.) upotrebljavamo napon najvie do 42 V, tzv. mali napon. Obiajno ga dobivamo transformatorom (s odijeljenim namotimal), a kod istosmjerne struje akumulatorom. Vano je da strana malog napona bude galvanski potpuno odvojena od primarne strane i da ne bude uzemljena. 3. Uzemljenje. Uzemljenje (a) ima zadatak dase u sluaju kvara na troilu, kad vanjski dijelovi dodu pod napon, strujni krug zatvori kroz zemlju i da ta struja izbacivanjem osiguraa (b) sama prekine napajanje defektnog troila. Da bi se to osiguralo, otpori uzemljenja moraju biti dovoljno maleni. Zato se uzemljenje veih troila iz ekonomskih razloga izbjegava. 4. Nulovanje. Nulovanje je spajanje dijelova postrojenja koje elimo zatititi na uzemljeni neutralni vodi. Time se postie da svaki spoj sa zatienim dijelom ostane kratki spoj i da struja kratkog spoja izazove isklapanje defektnog troila. Valja paziti da vodovi budu dimenzionirani tako da pri kratkom spoju izmeu faznog vodia i nulvoda uistinu tee struja koja e sigurno i: lopiti. 5. Primjena sistema zatitnih vodova. U prostorno ogranienim mreama (tvornice, rudnici) s vlastitim generatorima ili transformatorima (s odijeljenim namotima) gdje je vano odravati pogon i u sluaju dozemnog spoja jedne faze, veu se troila na sistem zatitnih vodova (metalne konstrukcije zgrada, vodovod, tranice i si.) koji je uzemljen. 6. Zatitne sklopke. Kod s t r u j n e zatitne sklopke, pri kojoj je troilo uzemljeno, struja defekta kroz uzemljiva prouzrokuje aktiviranje sklopke. Kod n a p o n s k e sklopke, pri kojoj je troilo uzemljeno kroz samu sklopku, dolazi do isklopa kad se na kuitu troila zbog defekta pojavi odreeni napon. 276

ELEKTRINA O P R E M A M O T O R N I H VOZILA Motorna vozila gone gotovo iskljuivo motori s unutarnjim izgaranjem sistema Otto ili Diesel (str. 255). Za njihovo djelovanje i za dodatne svrhe vozilu je potrebna elektrina oprema koja se sastoji u prvom redu iz: akumulatorske baterije (B) pokretaa (Z) generatora (G) s regulatorom (R) potroaa u vozilu (V), a pri motorima sistema Otto jo i iz ureaja za paljenje: indukcionog svitka (T), prekidaa (P) s kondenzatorom (K), razvodnika (D) i svjeica (S). Nazivni napon instalacije je 6, 12, 24 V.

Pokreta Motori s unutarnjim izgaranjem ne mogu krenuti sami od sebe. Valja ih pokrenuti posebnim pokretaem, tj. elektromotorom ili pomou komprimiranog zraka i si. Pri motornim vozilima je pokreta redovno istosmjerni serijski elektromotor kojega napaja akumulator. Uklapanje pokretake sklopke (tzv. brave) (z) redovno je na elektromagnetski nain. Potrebna pokretna struja je veoma velika (nekoliko stotina A, iznimno i 1000 A). Posebno je zimi optereenje najvee kako za akumulatorsku bateriju (u kojoj niske temperature smanjuju brzinu reakcije elektrokemijskoga procesa), tako i za motor (u kojem niske temperature poveavaju trenje u leajima zbog viskoznijega maziva i koe rasplinjavanje i paljenje goriva). Zbog velike pokretne struje smije pokreta biti u pogonu samo kratko vrijeme. Pokreta je u spoju s motorom vozila samo za vrijeme pokretanja. Kad motor samostalno krene, pokreta se od njega odvoji, o em se brine posebni rasklopni ureaj. 277

Generator i regulator Generator motornog vozila slui za punjenje akumulatorske baterije u kojoj se skuplja za pokretanje potrebna elektrina energija, a njom se napajaju i ostali potroai u vozilu (signalne svjetiljke, zvuni signali, farovi itd.). Pri Otto-motorima generator dobavlja i struju za ureaj za paljenje. Generator je vezan neposredno s motorom vozila. Stoga je njegova brzina vrtnje isto tako promjenljiva kao i brzina motora, to znai, da generator proizvodi vrlo promjenljivi napon. Da bi se dobio potreban jednoliki napon, generatoru je prikljuen generatorski regulator koji upravlja njegovim pravilnim djelovanjem. Generator moe biti istosmjerni (dinamo) ili izmjenini (alternator). Izmjenini generator mora imati jo i ispravlja. Ureaj za paljenje Motori s unutarnjim izgaranjem sistema Otto trebaju jo i ureaj za paljenje kojim se stvaraju iskre na svjeicama motora. U tu je svrhu potrebna struja visokog napona koju proizvodi indukcioni svitak. Indukcioni svitak je u stvari transformator s primarnim (p) i sekundarnim (s) namotajem. Kroz primarni namotaj tee istosmjerna struja (nazivnog napona instalacije), koja sama ne moe inducirati napon u sekundarnom krugu. Za to je potreban prekida struje tako vezan s motorom, da prekine primarnu struju u trenutku potrebne iskre na svjeici. Trenutak nastanka iskre (pretpaljenje!) udeava se relativnim pomakom prekidnog batia s obzirom na njegov pogon s osovine. Za vrijeme pogona motora nastajanje iskre prilagoava se brzini vrtnje motora centrifugalnom regulacijom, a u ovisnosti ud pudtiakir u usisnoj cijevi motora. Pieve kidaa (na platinama, koje su od volframa ili sline kovinske slitine) smanjuje kondenzator koji uz to inducira vii napon. Prekinuem primarne struje smanjuje se u svitku za paljenje magnetsko polje, to izazove u sekundarnom krugu inducirani napon koji je zbog velikog broja sekundarnih zavoja veoma visok (do 30 kV). Struja visokog napona vodi se nato u razvodnik koji je prenosi na svjeice. Elektrode na svjeicama su razmaknute za 0,5 . . . 0,7 mm, to je prilagoeno mogunosti preskoka jake iskre. Razvodnik je vezan s motorom tako da iskrenje na svjeicama odgovara potrebnom rasporedu djelovanja pojedinih cilindara motora.
*

Akumulatori
Elektrini akumulatori su sabirai elektrine energije u kemijskom obliku. Osim posebnih izvedbi akumulatora (kao npr. alkalnih sa elinom odn. kadmijevom i nikalnom elektrodom i dr.) najraireniji je olovni akumulator. O l o v n i a k u m u l a t o r ima - u svakoj akumulatorskoj eliji - po dvije elektrode od olova u razrijeenoj sumpornoj kiselini kao elektrolitu. Obje se elektrode u elektrolitu obloe olovnim sulfatom P b S 0 4 . Pri punjenju akumulatora (dovoenjem istosmjerne struje) nastaju na pozitivnoj elektrodi (kao anodi) olovni dioksid P b 0 2 (smei), na negativnoj elektrodi (kao katodi) isto olovo Pb (sivo), dok se u elektrolitu poveava koncentracija sumporne kiseline H 2 S 0 4 . Pri pranjenju (kad pozitivna elektroda djeluje kao katoda, a negativna elektroda kao anoda) proces je suprotan. 2 P b S 0 4 + 2 H 2 0 punjenje P b 0 2 + Pb + 2 H 2 S 0 4 pranjenje Za vrijeme punjenja i pranjenja mijenja se gustoa g elektrolita: stanje akumulatora gustoa p kg/dm 3 B prazan 1 , 1 2 . . . 1,14 15,5 . . . 1 7 , 7 normalan 1 , 2 0 . . . 1,24 24,1 . . . 2 7 , 9
2 22 u

pun 1 , 2 6 . . . 1,285 29,8 . . . 3 2 , 0

Prikljuni napon akumulatorske elije je 2 V. Pri kraju punjenja dostie napon do 2,4 V, ali pri poetku pranjenja mjesta padne na = 2,15 V, da bi se potom ustalio za

v '

Pri savremenijim motorima s unutarnjim izgaranjem izveden je ureaj za paljenje na principu elektronike. 278

napon padne do 1,8 V, valja pranjenje pre, 81 (20h) kinuti. Kapacitet akumulatora je odreen kolia - punjenje b - pratnjenje inom elektriciteta (A h) koju akumulator moe dati pri pranjenju. On je ovisan o veliini i kakvoi aktivnih povrina olovnih ploa i njihovom broju u svakoj akumulatorskoj eliji. Kapacitet akumulatora se smanjuje s porastom struje tokom pranjenja. Nazivni je kapacitet odreen strujom pri kojoj se napunjeni akumulator prazni 20 sati. Nikal-kadmijski a k u m u l a t o r djeluje p o elektrokemijskom sistemu Ni-hidroksid-Cd te moe biti hermetski zatvoren. Nazivni je napon 1,2 V, a pranjenje valja prekinuti pri napon 1 V. Kao elektrolit slui kalijeva luina (KOH). 279

ELEKTRONIKA Elektrini ventili Elektrini ventili posjeduju svojstvo da provode struju u jednom smjeru (pri malom otporu), dok je u suprotnom smjeru spreavaju (pri velikom otpora). Prema izradi moemo ih podijeliti na glavne skupine: elektronke, ivine ventile i poluvodike ventile. Elektronke su zrakoprazne (evakuirane) cijevi u kojima su ugraene anoda A i katoda K, a pri upravljanim elektronkama jo i mreica za upravljanje M. Iz uarene katode giblju se u praznom prostoru elektroni prema anodi, to znai da elektronka proputa struju u smjeru od anode ( + ) prema katodi ( - ) , dok je u suprotnom smjeru ne proputa. Napon na mreici za upravljanje vrlo jako utjee na tok elektrona. Ve i mala promjena napona U M na mreici izaziva veliku promjenu struje I kroz elektronku. S obzirom na razne izvedbe elektronki moe tei meu anodom i katodom struja I = I O " 2 . . . 10 2 A pri znatnom naponu U = 1 0 . . .0,5 10 6 V. ivini ventili su zrakoprazne cijevi u kojima je katoda iva, dok su u prostoru cijevi ioni ivinih para. Paljenje (elektrini spoj medu katodom i anodom) treba izvesti posebnom napravom. I u ivinim ventilima tee struja samo u smjeru od anode ka katodi. Struja u ivinim ventilima znatno je vea nego u elektronkama: / = 10 . .. 10 5 A, i to pri naponu U do 10 6 V. Poluvodiki ventili P o l u v o d i i su tvari koje se po vodljivosti nalaze meu vodiima (kovinama) i izolatorima. Primjeri specifinog otpora p u 2 mm 2 /m: Vodii srebro Ag = 10" 2 Poluvodii silicij Si 1 0 2 . . . IO10 eljezo Fe = IO" 1 germanij Ge 1 0 2 . . . I O 6 Pod razliitim utjecajima imaju poluvoIzolatori porculan = IO' 8 tinjac = IO 2 0 dii svojstva vodia ili su blie izolatorima.
280

Poluprovodiki ventili (diode, tranzistori, tiristori) su zbog svojih dobrih fizikalnih svojstava i razmjerno niske cijene nadomjestili druge vrste ventila na praktino svim podrujima. Diode Diode su neupravljani ventili, sastavljeni od dvaju slojeva poluvodia - zone P i zone N: - zona P nastaje, ako je u monokristalu 4valentnoga poluvodia (npr. Ge) prisutan 3-vaientni elemenat (npr. In). Time nastaju u kristalnoj reetki elektronske praznine, koje daju kristalu pozitivan naboj; - zona N nastaje, ako je u monokristalu 4valentnoga poluvodia prisutan 5-valentni elemenat (npr, Sb). Tada uzrokuju slobodni elektroni u kristalnoj reetki negativan naboj. + + + + + +

Pri neposrednom dodiru zona P i N u jednostrukom kristalu nastaje na granici obiju zona zaporni sloj. Na strani zone P ima dioda anodu A, a na strani zone N katodu K. Smjer provodnosti Prikljui li se na anodu prema katodi pozitivni napon UA, smanjit e se zaporni sloj. Pri difuzijskom naponu (pri Ge diodi: 0,2 .. .0,4 V,pri Si diodi: 0 , 6 . . . 0,8 V) pojavit e se struja / A , koja s daljnjim povienjem napona C/A raste vrlo brzo. (Plosnata izvedba dioda omoguuje struju: pri Ge diodi do 100 A, pri Si diodi do 5 0 0 A i vie.) Zaporni smjer

Prikljui li se na anodu prema katodi negativni napon t / K , zaporni sloj e se rairiti i propustiti samo malenu struju (pri Ge u n A, pri Si u nA). Pri visokom (probojnom) naponu poraste struja / K skokomice (te moe unititi diodu). Porast temperature zapornog sloja smanjuje napon U A i poveava struju
/*

Zbog karakteristinog svojstva dioda, da izrazito provode struju samo u jednom smjeni, upotrebljavaju se u prvom redu za ispravljae. 281

Ispravljati
Izmjeninu struju ispravljamo u istosmjernu pomou motor-generatora, kontaktnih ili elektronikih ispravljaa. Kontaktni ispravljai su elektronike sklopke, koje su sklopljene samo a vrijeme jedne polovine perioda izmjenine struje. Sklopkama upravlja bregasti osovina koja se vrti sinhrono s frekvencijom ulaznog napona. Brzo istroenje dijelova smanjuje ekonominost tih ispravljaa koja ograniuje njihovu upotrebu jedino na podruje jaih struja (/ = I O 3 . . . IO 5 A pri naponu od U = 50 . . . IO 3 V). Za elektronske ispravljae se upotrebljavaju preteno poluvodiki ventili, napose diode (za struje do 2000 A pri naponu do 4000 V). Spojevi ispravljaa Ispred ispravljaa gotovo redovno je najprije transformator koji transformira struju i napon na vrijednost, prikladnu za ispravlja i ujedno izolira izlaz ispravljaa od mree. Nepoeljne vremenske oscilacije ispravljene struje smanjuju se ispravlja}kim filtrima koji se sastoje iz otpora, kondenzatora i prigunice (induktiviteta). Jo vea stabilnost struje postie se pomou dodatnih elektronikih stabilizatora napona ili struje. U slijedeim shemama znae: Ct /t Pt U / Uc izlazni napon transformatora (V) izlaznu struju transformatora (A) snagu transformatora (VA) istosmjerni napon (V) istosmjernu struju (A) optereenje suprotnim naponom (kondenzatorima, akumulatorima i istosmjernim motorima). 1. Jednosmjerni spoj R, L C/c 0,85 U

2. Sredinji spoj R, L U, 1,111/ /, = 0 , 7 8 / P, > 1,48 1/7 [/c 0,8 U 1,11/ 1,48 U I

(Punovalno ispravljanje) 3. Mosni spoj R, L i/ t = 1,11 U /, 1,11 / P. A >1,24 U l

Uc

1
/ ,

-N-

-E*-

1i

2i

0,8 U
1,57 / 1,24 U I

>
tu,

i i t

t i 2i

(Punovalno ispravljanje) 4. Sredinji zvjezdasti spoj R, L U, * 0,86 U > 0,58 / P , > 1,35 U I Uc 0,77 U 0,75 I 1,57 U I

-EM-

(Trofazno poluvalno ispravljanje) 5. Mosni zvjezdasti spoj R, L Ut = 0,74 U /, 0,82 / > 1,05 [/ / Uc 0,74 U 0,82 / 1,05 U I

2i 2i li

R, L otporno i induktivno optereenje

(Trofazno punovalno ispravljanje) 6. Mosni trokutni spoj

21

2i2i

-I
282

U, x 2,22 U /, a 1,57/ />, > 3 , 1 UI

2,1 /
1,73 U I

R, L i/, = 0,74 U /, 0,82 / P, > 1,05 U I

Uc 0,74 U 0,82 / 1,05 U I

2i 2 i H

* li lili 283

(Poluvalno ispravljanje)

(Trofazno punovalno ispravljanje)

Tranzistori
Bipolarni tranzistor (ukratko: tranzistor) je monokristalni gerraani ili silicijev poluprovodni element s tri zone, razliitog tipa vodljivosti, k slijede jedna drugu. Razlikujemo dva tipa tranzistora: Tip P N P
|C |C

Osnovni tranzistorski spoji

U\ - ulazni izmjenini signal Vi - izlazni izmjenini signal - otpor emitera R c - otpor kolektora U B - istosmjerni napojni napon

Tip N P N
1

|C_

|c

Poluprovodne elektrode sredinja zona: baza (B) vanjske zone: emiter (E) kolektor (C) Baza je elektroda koja slui za upravljanje. Njenom strujom I B uprav| kolektorska struja Ic. (Pri tom moe struja / B biti 100 ili vie puta manji od struje /c ) Emiterska je struja / E zbroj bazne i kolektorske struje /E = Is + Jc Bazna struja /B ovisna je od napona izmeu baze i emitera UBE, kolektorjkl struja I c je ovisna od bazne struje / B i napona izmeu kolektora i emitera Va /B=/i(t/BE) / c = / 2 ( I B . UCE) Pojaanje - napona - struje - snage Otpor

100 .. . 10000 < 1 100 .. . 10000 10 Q . . . 5 kfi 10 2 . . . 500 k2

180

- ulazni
- bluni Fazni pomak

500 2 . . . 5 M2 10 2 . . . 1 k2 0

< 1 2 . . . 1 k2 100 k2 . . . 10 M2
0

Jednostavni stupanj pojaanja Pojaanje napona Pojaanje struje

Tranzistori se upotrebljavaju za pojaala i kao sklopke. Tranzistor kao pojaalo (sklopka S uklopljena): / c = / ( / B ) . Tranzistor kao sklopka (sklopka S isklopljena): I c = 0, / E = 0. (Lijeva shema je pojednostavljena i samo naelna.) Niskofrekventni tranzistori pojaavaju niskofrekventne (kao i istosmjerne) struje (U < 100 V, / < 500 mA) uz faktore pojaanja /?( = A / c / A / B ) = = 3 0 . . . 300. Tranzistori snage pojaavaju (ili preklapaju) struje do 100 A pri naponu od vie stotina V. 284

U2 > U, h = /,

u 2 - fy, h > /,

Tiristori
Tiristori (upravljane diode) su etveroslojni poluprovodni elementi, opremljeni elektrodom za upravljanje, a po djelovanju slini sklopkama (sa stanjem iskljueno i ukljueno). Upotrebljavaju se za regulaciju pri upravljanim ispravljaima i za isklapanje velikih snaga (svaka jedinica po vie desetina kW). 285

M J E R E N J E ELEKTRIKIH VELIINA S obzirom na vremenski promjenljive pojave pri mjerenju elektrinih veliina valja razlikovati pojmove: Trenutna vrijednost u, je vrijednost izmjenine veliine u bilo kojem promatranom trenutku. Prosjena vrijednost u s r je aritmetika prosjena vrijednost apsolutnih iznosa trenutnih vrijednosti. Efektivna vrijednost u je kvadratni korijen iz sume kvadrata trenutnih vrijednosti ti r T u, = m w = - ^ J w ) i d u = y f(')it

s okretnim eljezom mjeri kvadratnu prosjenu vrijednost vrijednost mjerene veliine. Otklon kazaljke a upravno je razmjeran s kvadratom struje I kroz mjerilo: a = cl2 (c = konst). Skala za efektivnu vrijednost je kvadratna. Mjerilo s okretnim eljezom upotrebljivo je za istosmjernu i izmjeninu struju. Pri mjerenju napona (voltmetar) moe se mjerno podruje poveati predOtporima, dok se pri mjerenju struje (ampermetar) ne upotrebljavaju poredni otpori ve se umjesto toga podijeli magnetski namotaj na vie odsjeka za vie mjernih podruja).

odnosno efektivnu

2. Mjerilo

3. Elektrodinamika

mjerila a) Elektrodinamiko mjerilo mjeri umnoak dviju veliina. Otklon kazaljke a = c / , / 2 (c = konst). Upotrebljava se za mjerenje snage (vatmetar). b) Ferrarisovo mjerilo koristi se vrtlonim strujama za mjerenje energije izmjenine struje (elektrina brojila).

Elektrina mjerila
1. Mjerilo s okretnim svitkom mjeri linearnu prosjenu vrijednost istosmjerne struje. Kod njega je otklon kazaljke a upravno razmjeran s istosmjernom strujom 1 kroz mjerilo: a = cl (c = konst). Upotrebljava se kao mjerilo naponi i struje. Mjerilo istosmjernog napona (voltmetar) R0 Mjerno podruje mjerila napona (45 m V . . . 1500 V) moe se poveati -puta dodavanjem predotpora R R = R(n - 1) Ro - unutarnji otpor mjerila. Mjerilo istosmjerne struje (ampermetar) Mjerno se podruje mjerila struje (1 mA . . . 1000 A) moe poveati n-puta ukljuivanjem porednog otpora (shunt) R R = R,/(n - 1) R 0 - unutarnji otpor mjerila. Mjerilo izmjeninog napona ili struje mora biti opremljeno ispravljaem. Mjerilo pokazuje prosjenu vrijednost koja je jednaka efektivnoj samo u sluaju istih sinusnih veliina. Pri mjerenju izmjenine struje upotrebljavaju se pri velikim strujama ili visokim naponima strujni odn. naponski reduktari (transformatori). Tonost mjerila Mjerna greka % Klasa tonosti 2X6 0,1 0,1 0,2 0,2 0,5 0,5 1,0 1,0 1,5 1,5 2,5 2,5 5,0 5,0

4. Mjerenje elektrinog otpora Elektrini otpor R odreuje se mjerenjem struje / i pada napona A U kroz otpor: R = A f///. Elektrini otpor R moe se mjeriti pomou VVheatstoneovog mosta r Rx

Ro

Ri

R 0 - poznati otpor, se izmjeri, G - galvanometar (mora pokazivati 0). 5. Elektronska mjerila Najpoznatija elektronska mjerila su: a) Oscilograf je brzo pisalo linija za registriranje trenutnih vrijednosti veliina pri frekvencijama do nekoliko kHz. b) Osciloskop (katodni osciloskop) je katodna cijev u kojoj se otklanjanjem elektronske zrake dobiva na zaslonu s fluorescentnim slojem dvodimenzionalni prikaz trenutnih vrijednosti mjerenih veliina. Kod prikazivanja periodikih pojava uz vremenski pomak, usklaen s frekvencijom pojave, dobiva se njegova mirujua slika. c) Brojila impulsa su ureaji pomou kojih se moe prebrojiti broj periodikih pojava (ako ih je mogue prikazati elektrinim impulsima). Upotrebljavaju se u prvom redu za mjerenje frekvencije. Tonost brojenja iznosi 1 0 " 7 . . . 1 0 - 8 . 287

OPTIKA I AKUSTIKA Svjetlost

Vidljiva svjetlost je dio elektromagnetskih valova duinama A - dijeli na: A= 0,1 . kozmike zrake A = 10 gama zrake A= 1 rendgenske zrake ultravioletno zraenje A= 1 vidnu svijetlost A = 390 A= infracrveno zraenje 0,77 . mikrovalove (televizija) A= 1 A= radiovalove 1 koji se prema valnu 10 fm 1000 fm 1000 pm 390 nm 770 nm 1000 nm 1000 mm 10000 m

Brzina valovnog gibanja c je umnoak frekvencije / i duine vala A c = /A Refleksija Pri refleksiji valova od ravne plohe je kut refleksije jS jednak upadnom kutu a P=a Na konkavnoj kuglinoj plohi s polumjerom r upadni se valovi reflektiraju kroz arite (fokus) F, koje je udaljeno od tjemena plohe za razmak /

. .

. . .

Osjetljivost na svjetlo oka (najvea = l p r i A = 555 nm) i raspoznavanje boja (koje se prelijevaju jedna u drugu): A nm 400 450 480 500 520 540 550 555 Boja violetna modra modro-zelena zelena zeleno-uta Relativna osjetljivost na svjetlost 0,0004 0,035 0,139 0,323 0,710 0,954 0,995 1,000 A nm Boja Relativna osjetljivost na svjetlost 0,995 0,870 0,631 0,381 0,175 0,061 0,0041 0,00012

Pri malim upadnim kutovima a je cos a 1 2 \ / = r/2 cos a j

-tI2-1

560 uta 580 n a r a n d a s t a 600 n a r a n 0 2 a s t a 620 narandasto-crvena 640 660 c r v e n a 700 tamnocrvena 750

Zvuk
Zvuni valovi dijele se po frekvenciji / na: - infrazvuk - ujni (fizioloki) zvuk - ultrazvuk Brzina zvuka

f < 16 Hz / = 16 Hz . . . 20 kHz / > 20 kHz

Brzina svjetlosti: - u praznom prostoru (vakuumu) - u vodi - u staklu - u dijamantu Lom svjetlosti

Co = 299792458 m/s c = 224 10 6 m/s c = (176 . . . 195) 10" m/s c = 122 10" m/s

Brzina zvuka u plinovima iznosi c = \!xRT (vidi str. 201). Brzina zvuka u zraku iznosi 332 m/s pri 0 C; 341 m/s pri 15 C. Brzina zvuka u kapljevinama i krutinama (pri 20 C): Tvar voda led ( - 4 C) drvo - meko - tvrdo pluto guma opeka staklo c m/s 1485 3200 4500 3400 500 50 3600 5000 Tvar Al Cu Fe Hg Ni Pb Sn Zn c m/s 5100 3800 5200 1430 4900 1300 2600 3700

Indeks loma n je omjer sinusa upadnog kuta ai i kuta loma a 2 te je jednak omjera brzina svjetlosti _ S obzirom na zrak iznosi indeks loma: za vodu n = 1,333 za staklo n = 1,520, za dijamant n = 2,417 288 sin a; sin a 2 c1 c2

1,740

Osnovna frekvencija/titrajue strune od materijala gustue p, prereza A, duine I, a napete silom F, iznosi / = 1/2/ V f M p
20 - Strojarski prirunik

289

Zvuni tlak Efektivna vrijednost zvunoga tlaka (pri / = 1 kHz): granica ujnosti 0,00002 Pa apat 0,0002 Pa klavir razgovor glasan razgovor 0,002 0,02 Pa Pa

UPRAVLJANJE - REGULACIJA - AUTOMATIZACIJA

Regulacijska tehnika obrauje odnose meu uzrokom i posljedicom u tehBkim sistemima. Njen je zadatak utjecanje na ulazne veliine na taj nain, da ie dobiju eljene izlazne veliine. REGULACIJSKI LANOVI Regulacijski lanovi su prelazni lanovi regulacijx> ikog sistema u kojima se dobivaju iz danih ulaznih " veliina Jtv odreene izlazne veliine xx. Statika karakteristika regulacijskog lana U svakom su regulacijskom lanu ulazna i izlazna veliina meusobno ovisne: x, -= K xw Xj = f(xv) Koeficijent (statikog) pojaanja K = xj/xvje odnos izlazne i ulazne veliine tt stacionarnom stanju, a moe biti linearan (K = konst) ili nelinearan (K * konst):

0,2 Pa Pa Pa

orgulje 2 sirena > 20

Jakost zvuka L odreena je izrazom Po gdje je p zvuni tlak, a p0 zvuni tlak na granici ujnosti (2 10" 5 Pa). Je ' za jakost zvuka je 1 d e c i b e l (dB). Jakost zvuka L u raznim okolnostima: um, buka apat razgovor glasan govor vika automobilska sirena pneumatski bat zakivanje kotlova reaktivni avion granica bola Tonska skala O k t a v a je podruje tonova od poetne frekvencije/do konanefrekvefr rije 2f. Stupnjevanje frekvencije tonova u oktavi po 12-stupanjskoj sksi (stupnjem 2 1 " 2 = 1,059463): Ton dis is gis 6 des es ges as " b Stupanj 1,00 1,06 1,12 1,19 1,26 1,33 1,41 1,50 1,59 1,68 1,78 1,89 2,00 L dB 10 . . . 30 40 . . . 50 70 80 90 100 110 120 130 Dozvoljena granica buke u prostorijama koncertna dvorana bolesnika soba itaonica uionica studijska soba soba za sjednice kongresna dvorana ured (sa strojevima) L dB 30 30 ...35 35 40 40 50 ...60 55 70 ...75 L = 2 0 Ig

U legulacijskoj tehnici obrauju se linearni odnosi. Nelinearni odnosi trae posebne postupke, a u uim se podrujima esto uzimaju priblino linearnima. Dinamika karakteristika regulacijskog lana Promjene ulaznih i izlaznih veliina vazda su ovisne o vremenu t.

to ' 'o ' Ovisnost izlazne veliine od ulazne nazivamo vremenski odziv x; (') = / [ * v ( ' ) l Vremenski je odziv za pojedinu vrstu regulacijskog lana karakteristian. U veini sluajeva izraen je diferencijalnom jednadbom koju jednostavnije rjeavamo u obliku prenosne funkcije P. Prenosna funkcija P je odnos meu vremenski promjenljivom izlaznom i ulaznom veliinom. Proraunava se pomou Laplaceove transformacije
s

Ishodite tonske skale je oktava na granici ujnoga zvuka frekvencije TM O c: / c = 16,35 Hz. Frekvencije/ a tonova a u n-toj oktavi su 2 " / : n 0 27,5 1 55 2 110 3 220 4 440 5 880 6 1760 7 8 3520 704014

'xv(t)

dt

gdje je s Laplaceova varijabla. Laplaceovom transformacijom prikazane veliine oznauju se velikim slovima. Prenosna se funkcija P postupno pribliava koeficijentu pojaanja K.
291

290

Vremenski odzivi Vremenski odzivi prikazuju vremenski tok izlazne veliine u ovisnosti o nekom vremenskom toku ulazne veliine. Vremenske odzive kod kojih je vremenski tok ulazne veliine udama funkcija (step-funkcija) (kao funkcija xv(i) na str. 201) nazivamo prelaznim funkcijama. Njihovi su najznaajniji primjeri: 1. Proporcionalni lan (P)
T

5. Integralni lan (I) 4

__ ^

= K, J .rvdf Ki = K P / r n Primjer: razina kapljevine u posudi

To
Primjeri: poluga, tlak i protok kapljevine u cijevima

6. Derivabilni lan s usporenjem (DTj)

lo t 2. Proporcionalni lan s usporenjem - 1. stupnja (PT]) Vi r-^-

x, = Kpxv (1 - e " T ) Primjeri: temperaturno rastezanje, tlak i protok plina u plinskim cijevnim sistemima Proporcionalni lan s usporenjem - 2. stupnja (PT 2 ) 7. lan s mrtvim vremenom bez usporenja

dr

+ x.1 =

KPxy

dx, dt

dxy df

3.

4 - r m * t < Tz X, = 0 f Tz Xi ' IpXv Tz - mrtvo vrijeme ' Primjer: transportna traka

4.

T p - neprigueno titrajno vrijeme d - faktor priguivanja (npr. (iop, ~ 0,7) Primjer: pneumatski bat s povratnom oprugom Proporcionalni lan s usporenjem - vieg stupnja (PT n )
X,

|0 T. 8.

lan s mrtvim vremenom i usporenjem T .,

/
7"" 4 " ' + Ti X; + Xj = KpXv

4 -

\V--~1

Primjer: regulacija temperature 292

Primjer: mijeanje u posudi, zagrijavanje 293

Spajanje regulacijskih lanova Spoj lanova u regulacijskim sistemima najlake se prikazuju prenosnim funkcijama regulacijskih lanova(/>), koje su omjer, po Laplaceu transformiranih, izlaznih signala Xj(s) i ulaznih signala xv(s). 1. Serijski spoj
X,

P, =
A
v

Primjer: mjerni dava temperature . l - rastezni tap ; duljina /; temperaturna rastezljivost a, 2 - plat 3 duljina l 2 -2 temperaturna rastezljivost a 2 - 1 3 - poluga krakovi a, b Promjena temperature Temperaturno rastezanje Pomak poluge (3) rasteznog plata (2) u toki M u toki N AT = Xv Al, = A A l2 = Xl2 A/, - Al 2 = A - Xl2 = A v , As = X,

2. Paralelni spoj

, = P,X

Aj = P.X,. X\ = P,P.X,

X, = PXv P = P.P,

Prenosne funkcije P, = A"i,/Av = Al,/AT= /,a, P2 = A"j2/A"v = Al2/AT= l2a2 P3 = A"j/A v3 = As/(A/, - Al 2 ) = (a + b)la A'i = A",, Xl2 Xt i P\ ^'i1 = x, = (P, p])X, " A; = P A , P = P, P, Pomak poluge u toki N - prikaz promjene temperature As = Aj = (/>, - P2)P,XV = (/,, - l2a2)a + b AT

3. Povratna veza osnovni spoj regulacijskih petlji

Zamjedvanje veliina
Veliine i njihove vrijednosti zamjeujemo osjetnicima (senzorima) koji djeluju neposredno, a to su: - ticala (za duljine i neke druge veliine) - mjerni davai (za veinu veliina). Regulacione veliine su veinom samo posredno mjerljive (npr. temperatura iz temperaturnog rastezanja; brzina vrtnje iz centrifugalne sile itd.). Odgovarajui mjerni davai djeluju na raznim principima: mehanikom, toplinskom, kontaknom, kapacitivnom, induktivnom itd. Podaci se dobivaju posredno preraunavanjem iz odgovarajuih izmjerenih veliina (npr. duljinu puta odreujemo iz izmjerenog vremena i brzine; uin iz izmjerenog izvrenog rada i utroenog vremena; specifini toplinski kapacitet iz izmjerene topline i temperaturne razlike itd.). Za daljnju obradu su naroito podesni signali slijedeih veliina: puta, vremena, sile, tlaka, protoka, elektrinog napona, elektrine struje, frekvencije i si. Mjerenje mora biti veoma tono, jer regulatori obrauju vrlo mala odstupanja veliina, tj. razlike izmeu stvarne i eljene (poredbene, referentne) veliine. 295

l + P,P2 X; = />, (A v XR) A R = P2X, 4. U jednadbi: - faznost + protufaznost

Sastavljeni paralelno-serijski spoj

XV3 A, | Xy2 A",i P,XV Ap = P,A V A",, = (P, P 2 )Xy 294

A", X, = (/>, />;,)/>, Av

Regulacijslu petlja
Povratnu vezu kod regulacije prikazuje regulacijska petlja. 1 objekt regulacije (staza, proces) l - regulacijski ureaj 3 - pretvara regulirane veliine i - pretvara eljene veliine 5 - diskriminator 5 pretvara poremeajne veliine Regulirana veliina je izlazna veliina objekta regulacije Xj. eljena veliina je X0. Regulirana i eljena veliina sistema mogu biti fizikalno i dimenzijski razliite. Da bi se omoguila meusobna komparacija, moraju se signali osjetnika promijeniti u jedinstveni - obino elektrini - oblik, a to se postie pretvaraima. U diskriminatoru se mora signal regulirane veliine Xj komparirati promijenjenom eljenom veliinom X0. Njihova je razlika regulacijsko odstupanje X = PiXo P\X, Regulacijsko odstupanje X je ulazna veliina regulatora; on ga pretvara u izlaznu veliinu Y, a to je izvrna naredba y =
PRX

Pri upravljanju i regulaciji, koje su (openito) postupak kojim utiemo na ulaznu veliinu X v na taj nain, da imaju izlazne veliine Xj eljene vrijednosti, razlikujemo - s obzirom na povratnu vezu: 1. upravljanje nema povratne veze (npr. upravljanje stroja za pranje koje je programom unapred obraeno); 2. regulaciju koja ima povratnu vezu, priem izlazna veliina moe biti: - vremenski nepromjenljiva (npr. alatni stroj koji radi po modelu - abloni), - vremenski ustaljena (npr. regulacija stalne brzine vrtnje turbine). Automatizacija je zdruivanje niza regulacijskih postupaka s automatskim djelovanjem, tako da pri odreenoj uzlaznoj veliini dobivamo eljenu izlaznu veliinu nekog postupka, koja je opet ulazna veliina slijedeeg postupka.

Regulacijski ureaj
Osim zamjeivanja i mjerenja stvarne vrijednosti regulirane vliine (tj. izlazne veliine iz regulacijskog objekta) Xj, odreivanja vrijednosti eljene veliine X0, pretvaranje regulirane i eljene veliine u fizikalno i dimenzijski jednaku veliinu, odreivanje regulacijskog odstupanja X s komparacijom regulirane i eljenje veliine, regulacijski ureaj mora obavljati, u najmanju ruku, jo i slijedee funkcije: 1. popravak regulacijskog odstupanja X odgovarajuim regulatorom, 2. pojaanje signala - posebno pri regulaciji koja trai velike sile i brzine - pojaalom, priem je pomona energija elektrina, hidraulika ili pneumatska, 3. namjetanje vrijednosti izvrne naredbe Ypostavnim lanom. ---O-Y X, ' i ;

priem je PR prelazna funkcija regulacijskog ureaja. Na sve lanove regulacijske petlje mogu uticati vanjski uplivi, a uzimaju se u obzir kao smetnja (poremeajne veliina) Z. Izvrna naredba Y i smetnje Z daju ulaznu veliinu objekta regulacije X v Xy = Y + P 6 Z U objektu regulacije se ulazna veliina X v pretvara u izlaznu veliinu X, = PQXv gdje je P 0 prelazna funkcija objekta regulacije. Karakteristine veliine objekta regulacije mogu se u veini sluajeva odrediti jedino ispitivanjem. Regulirana veliina X\ mora postii ili odravati odreenu vrijednost eljene veliine X0, a ta moe biti: - konstantna, - da se nakon odreenog vremena promijeni, - da slijedi odreenu promjenu, (npr. puta ili kuta i si.) 296

1 - regulator, 2 - pojaalo, 3 - postavni lan Granine regulacijske naprave spreavaju - kao sigurnosni ureaj - premaivanje donje i gornje granine vrijednosti regulirane veliine. Oznake za nain djelovanja regulacijske naprave su (po D I N 2481): ffi - otvaranje pri porastu regulirane veliine Q - otvaranje pri padu regulirane veliine - otvaranje pri dosegu gornje granine vrijednosti o otvaranje pri dosegu donje granine vrijednosti ^ - zatvaranje pri dosegu gornje granine vrijednosti V - zatvaranje pri dosegu donje granine vrijednosti 297

Regulatori
Regulatori su dijelovi regulacijskih naprava koji prerauju signale regulacijskih odstupanja X kao svoje ulazne veliine. Regulatori bez pomone energije su jeftine naprave, prikladne pri malini izvrnim silama i brzinama. Kod njih utjee regulacijsko odstupanje neposredno na izvrnu naredbu. Primjer: regulacija razine kapljevine X0 udeavanje razine (eljena veliina) X - pad razine (regulacijsko odstupanje) Y - zaporni ventil (izvrna naredba) hCK^ Z - otjecanje (poremeajna veliina) Regulatori s pomonom energijom (elektrinom, hidraulikom, pneumatskom) djeluju kontinuirano ili diskontinuirano. Regulatori s kontinuiranim djelovanjem Kod njih je izlazna veliina Y ovisna o ulaznoj veliini X. Za takve regulatore vrijede zakonitosti regulacijskih lanova. Vrste kontinuirano djelujuih regulatora:

Povratne vezi regulatora Proizvoljno vremensko ponaanje gotovo svih vrsta regulatora postizava se prikladnom povratnom vezom. Na rad regulatora utjee vrsta regulacijskog lana u povratnoj vezi, a to su: vrsta povratna veza: s regulacijskim lanom P, povratna veza s pojaanjem: s regulacijskim lanom PT,, povratna veza sa slabljenjem (derivaciona): s regulacijskim lanom D, povratna veza s pojaanjem i slabljenjem: s regulacijskim lanovima PT, i D u serijskom spoju.

vrsta povratna veza

Povratna veza s pojaanjem

Povratna veza sa slabljenjem

Prelazna funkcija:

ide ln h re

f j

8" l a t o r a

Povratna veza s pojaanjem i slabljenjem

realnih regulatora Navedene diferencijalne jednadbe vrijede za idealne regulatore.

Na slian se nain mogu stvarati najrazliitije kombinacije regulacijskih lanova u regulatorima. 298 299

Diskontinuirano djelujui regulatori Kod tih regulatora nema kontinuirane ovisnosti medu izlaznom i ulazno veliinom, ve je mogu samo ogranien broj izlaznih veliina koje odgovanji ulaznim veliinama. Primjer: relejni regulator (npr. bimetalni) - bez preklopne razlike x < X, X > xs s preklopnom razlikom
X

y = y mu
y = 0

y = 0 y = ymax ( p n * a I : isklapanje) m X JKRN > = 0 > (pri xwi\ uklapanje) ^ir.tr, xmM A V}"> ^rnjrr Vremensko ponaanje diskontinuirano djelujuih regulatora s preklopnom razlikom (uzimajui u obzir vremensko zaostajanje Tz)
-^NUN * *

^ -'min

y = y max

Izvrna naredba y izaziva pri vrijednosti }> ma , porast regulirane veliine x. im ona dosegne vrijednost xm, izvrna se naredba iskljuuje do vrijednosti 0; regulirana veliina x raste - uz vremensko zaostajanje Tz - dalje do vrijednosti *mai. a 'ck tada poinje opadati. Pri vrijednosti x izvrna se naredba ponovno uklapa do vrijednosti y m a x , regulirana veliina x i dalje opada te poinje rasi tek nakon vremenskog zaostajanja Tz. Podruja primjene nekih regulacijskih naprava Vrsta regulatora P I PI

ELEKTRONIKA O B R A D A P O D A T A K A Informacija je vijest o zbivanjima u okoliu promatranog sustava i u sustavu umom. Vijesti primamo u obliku podataka o mjerenjima pojedinih veliina, vezanih na zbivanja, dakle o mjerenjima njihovih vrijednosti i promjena, l u obliku prikladnom za obradu. Stoga podaci sadre u prvom redu brojane vrijednosti zbivanja, procesa i tokova. U tu su svrhu oznaeni znakovima (brojkama, slovima ili posebnim znakovima) ili funkcijama kao matematikim propisima o vrijednostima. Informatika je grana znanosti i tehnike koja obuhvaa metode i postupke obrade podataka (dobivenih u prvom redu automatski). Prenos podataka oznaujemo kao signal, koji je nosilac informacija. Signali SU kontinuirani ili diskretni: - kontinuirani signali teku vremenski neprekidno - u skladu s vremenskim tokom veliine o kojoj donose podatke; - diskretni signali niu se vremenski prekidno (pojedinano) i mnoinom impulsa daju podatke o opaanoj veliini. Za signale se veinom upotrebljava elektrina struja i napon (ali i put, tlak, toplina, svjetlost itd.). Podaci se prikazuju u ovisnosti o njihovim vremenskim promjenama /(/) i U(t). Prerada podataka je proces pri kojem se iz ulaznih podataka po odreenom preradbenom propisu dobivaju izlazni podaci. Prosti oblik signala je harmonijsko titranje (opisano krunom frekvencijom i amplitudom). Podatke obraujemo elektronikim raunarima koji mogu biti analogni, digitalni ili hibridni. Potonji se sastoje od analognih i digitalnih sastavnih dijelova. Elektroniki raunari mogu preraivati samo one signale podataka koji su izraeni u prikladnom obliku, tj. u prikladnom kodu. Stoga valja signale najprije kodirati. Kodirane podatke moemo spremiti (u memorijama). Obraene podatke treba nato opet dekodirati u uporabivi oblik informacije.

Veliina

PID

temperatura tlak protok razina kapljevine brzina vrtnje elektrini napon * Znakom + oznaeno je prikladno, a znakom > - neprikladno podruje primjene.

izvor informacija (okoli)

kodiranje (osjetila)

pamenje, prerada (mozak)

dekodiranje (organi pokreta)

upotreba informacija (okoli)

Tehnika automatizacije bavi se oblikovanjem automatski reguliranih procesa u fizikalno-tehnikim sistemima. To postie u prvom redu raunarskom tehnikom. U velikom opsegu upotrebljava takoer ope priznate metode i nain opanja, karakteristian za kibemetiku (koju je - po opem priznanju -zapoeo i utemeljio N. Wiener, 18941964). 301

Princip analogne tehnike

Analognim raunalima, nazvanim po analognom naelu djelovanja, prikazuju se kontinuirano dva razliita fizikalna sustava veliina jednakim matematskim odnosima. Takva je npr. slinost meu mehanikim i elektrinim titrajnim sistemom: mehaniko titranje my + Dy + ky = F(t) elektrino titranje Lij + Rq + l/C q = U(t) Primjeri analognih veliina: Koliine put s kut (analit.) a volumen V masa m toplina Q el. naboj >el Potencijalne razlike sila okret, moment tlana razlika temper. razlika el. napon Kapaciteti konstanta opruge ( c = FLs { 1 c, = M/ci \IC=U/Qe| masa momeni tromosti J F T, M Ap AT U Protoci brzina kuma brzina volumenski protok maseni proiok toplinski tok el. struja u (u qv qm <t> / = = = ds/dr da/d; d l'/df dm/d/ Qll df t .|/d/

Princip digitalne tehnike

U digitalnom su raunani informacije prikazane konanim nizom brojki (digitus) kojima zapisujemo brojeve. U broju ima svaka brojka svoju vlastitu i svoju mjesnu vrijednost s obzirom na izabrani brojani sustav. Openito vrijedi za svaki broj X: X = >,fl' gdje je B osnova brojanog sustava, N brojka u sustavu. Primjeri: - Decimalni sustav B = 10, /V = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 X = 1 9 8 7 l 0 = 1 10 3 + 9 10 2 + 8 IO1+ 7 - 1 0 " - Binarni (dualni) sustav B = 2, N =0,1 1 X= 10110,1 2 = 1 - 2 4 + 0- 2 3 + 1 2 2 + 1 - 2+ 0 - 2 + 1 2 " ' = 22,5 - Oktalni sustav B = 8, N = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 X = 120,4 = 1 82 + 2 81 + 0 8" + 4 = 80,5, - Heksadecimalni sustav B= 16, A' = 0, 1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7 , 8, 9, A (10), B (11), C (12), D (13), E (14), F (15) X = 20C4, = 2 16 5 + 0 16 2 + C 16' + 4 16 = 8388, 0 U opoj je upotrebi decimalni sustav. Kod digitalnih raunara je naroito prikladan binarni sustav, jer tehniki potpuno odgovara dvjema stanjima s oznakama: , 0 - prolaz otvoren 1 - prolaz zatvoren. Svako od tih dvaju stanja znai 1 bit (binary digit). Oktalni i heksadecimalni sustav su namijenjeni lakoj predodbi brojeva. 4-bitni binarni zapis (kod) decimalnih brojki 0 . . . 9: Brojka Brojka Zapis Zapis Brojka Zapis 0 1 2 3 0000 0001 0010 0011 4 5 6 7 0100 0101 0110 0111 8 9 1000 1001

Otpori konstanta priguivanja protoni otpor toplinski otpor el. otpor ~ ^ = A/)/</j 1IK = A77<t> R = U/I F dv/At M { ^

Tromosl m =

el. kapacitet

da/Idi el. indukiivitei L = dl/dt Analogni raunari slue u prvom redu za simulaciju tehninih problema. Bit programiranja analognog raunara sastoji se u postavljanju analognog fizikalnog modela kojega treba preoblikovati u matematiki model te ga pretvoriti u radni sistem raunara. Za rjeavanje posebnih i zapletenih zadataka moraju biti pojedini sastavni dijelovi analognog raunara meusobno vezani odgovarajuim redom - analogno fizikalnom procesu. Analogni raunari djeluju kontinuirano (pa se i raunane veliine mogu kontinuirano mijenjati). Njihovo je djelovanje brzo pa se stoga mnogo upotrebljavaju u tehnici regulacije. * Najjednostavniji analogni raunar je ope poznati logaritamski raunar pri kojem brojeve mnoimo i dijelimo zbrajanjem i odbijanjem njihovih logaritama (predoenih duinama). 302

Primjer zapisa broja 1988: 0001 1001 1000 2000 Matematske operacije tako zapisanih brojeva ureuje program raunara. Sadanji digitalni raunari mogu obaviti vie od 10 7 operacija u sekundi. Preradu prvenstveno brojanih podataka upotrebljavamo pri regulaciji raunarom (JVC - numeric control). 303

Kodiranje digitalnih podataka Digitalni raunari prerauju digitalne podatke, tj. takve podatke koje moemo oznaiti samim znakovima. Znakovi proizlaze iz dogovorne skupine znakova, a rasporeeni su u znakovnim nizovima, npr.: niz decimalnih brojki (cifara) 0, 1, 2, . . . niz velikih latininih slova A, B, C, .. niz malih latininih slova a, b, c, . . . niz posebnih znakova !,", # , . . . Tako razlikujemo: - brojane (numerike) podatke koji se sastoje iz brojki; - slovno-brojane (alfanumerike) podatke koji se sastoje iz slova, brojki i posebnih znakova. Osim ovih znakova postoje i regulacijski znakovi (NUL, . . . DEL). Znakovi za (ISO-) bitova b 7 . . . bj: 1 1 1 0 1 0 0 1 1 1 1 0 1 0 0 ) 1 1 0 Stupac X redak 7 5 6 0 1 3 2 4 Y P NUL | D L E _ SP 0 0 P a 1 A ! O 1 SOH DC, q b r B R STX DC, 2 2 s S c ETX DC, # 3 C 3 d t DC, D T EOT 4 4 $ u E e 5 NAK % 5 U ENO V f F ACK SYN & 6 V 6 ' w G w BEL ETB 7 7 g X h X H CAN 8 8 BS ( 1 Y i 9 9 HT EM y ) J Z z SUB LF 10 i k + K S ESC 11 VT 1 < L FF FS 12 m M C GS 13 CR = > n N c 14 SO RS 7 o DEL O / SI US 15 0 0 0 0 0 7-bitne kode (JUS 1.BI .002 - 1982) sastavljeni su iz

Znakovi upravljanja u 7-bitnom kodu ACK - ACKNOWLEDGE BEL - BELL BS - BACKSPACE CAN - CANCEL CR - CARRIAGE RETURN DC - DEVICE CONTROL DEL - DELETE DLE - DATA LINK ESCAPE EM - END OF MEDIUM ENO - ENQUIRY EOT - END OF TRANSMISSION ESC - ESCAPE ETB - END OF TRANSMISSION BLOCK ETX - END OF TEXT FF - FORMAT FEED FS - FILE SEPARATOR GS - GROUP SEPARATOR HT - HORIZONTAL TABULATION LF - LINE FEED NAK - NEGATIVE ACKNOWLEDGE NUL - NULL RS - RECORD SEPARATOR SI - SHIFT-IN SO - SHIFT-OUT SOH SP STX SUB SYN US VT START OF HEADING SPACE START OF TEXT SUBSTITUTE CHARACTER SYNCHRONOUS IDLE UNIT SEPARATOR VERTICAL TABULATION

I
b,

,1Mb,

0 0 0
0 0

0 0
0

b. b. b, 0 0 0 1) 0 1 1 0 1 1 0 1 0 0 1 0 1 1 1 0 1 1 1
0 0

znae: - potvrda ispravnog primitka - znak alarma - pomakni natrag - ponititi - pomak nosaa natrag - znaci za kontrolu ureaja - izostaviti - slijedi znak posebnog znaenja - kraj medija - upit - svretak prenosa - prelaz - svretak prenosa bloka - svretak teksta - odreivanje pozicije - znak za odvajanje datoteka - znak za odvajanje blokova - horizontalno tabuliranje - odreivanje pozicije na slijedeu liniju - potvrda neispravnog primitka - prazan znak - znak za odvajanje slogova - povratak na standardno znaenje - nailazak znakova s promijenjenim znaenjem - poetak zaglavlja - razmak - poetak teksta - zamijeniti - znak za sinkronizaciju - znak za odvajanje polja - vertikalno tabeliranje

Logiko zakljuivanje Booleova logika algebra slui se skupom od dva elementa: 0 (krivo) i 1 (pravilno). Elementarne funkcije Booleove algebre Funkcija NE (NO) ILI (OR) I (AND) Simbol
-

Funkcija NE-ILI (NOR) NE-I (NAND)

Simbol
V A

Funkcija implikacija ekvivalencija antivalencija

Simbol
N

1 1 1
1 1 1 1 1

()
0 0 1 1 1 1

1
0 1 0 1 0 1

1
1 0 0 1 1

V A

Pomou elementarnih funkcija Booleove algebre moemo u naelu prikazati svaku logiku kombinaciju. Booleove funkcije a 0 0 1 1 b 0 1 0 1 a 1 0 b 0 1 a v b 0 1 1 1 a
A

U 7-bitnom binarnom zapisu je znak K odreen nizom bitova: 100 1011, podatak Srijeda 19.30 zapisom: 101 0011 111 0010 110 0101 110 0100 110 0001 010 0000 011 0001 011 1001 010 1110 011 0011 011 0000 304

0 0 0 1

a v b 1 0 0 0

SA/)

a 1 1 0 1

1 1 1 (1

a=b 1 0 0 1

a * b 0 1 1 0 305

21 - Strojarski prirunik

Pohranjivauje podataka Kodirane podatke moemo pohraniti u memorijama i to za stalno (za to su prikladne buene kartice i trake) ili s mogunou mijenjenja (to omoguuju magnetske memorije). Buene kartice i trake upotrebljavaju se za jednokratnu snimku podataka. Na nje buenjem zapisujemo dva stanja: 0 - nebueno i 1 - bueno. Buena kartica (od kartona bez elektriki vodljivih dijelova, veliine 187,32 x 82,55 mm) obino je podijeljena: po visini na 10 normalnih redaka (0 . . . 9) i na dva dodatna retka; po duljini pa npr. na 45, 80 ili 90 stupaca. Svaki stupac pripada jednom kodiranom znaku, a svaki redak u stupcu jednom bitu (0 ili 1). Buene trake su na veliku duljinu razvuene kartice sa stupcima u razmaku po 2,5 mm i recima, razvuenima u nizove, a njihov broj mora odgovarati upotrebljenom kodu. Na presjecitima stupaca i redaka su mjesta za rupice. Izmeu redaka je niz manjih rupica za transport trake. Magnetske memorije iskoriuju magnetska svojstva vrlo tankih (= ll|im) feromagnetskih slojeva (NiFe, NiCo itd.), nanesenih na nosivu podlogu. Te slojeve moemo lokalno (tokasto) magnetizirati i to u dva suprotna magnetska stanja, to odgovara - nalik na buenje - stanjima 0 i 1. Magnetske memorije razlikujemo po nosivoj podlozi: - Magnetske kartice su od plastine umjetne tvari, veliine npr. 80 x 350 mm. - Magnetske trake su takoer od plastinih umjetnih tvari (debljine = 50 nm), mnogo su ue od kartica (npr. 3 . . . 12 mm), ali znatno dulje (npr. 750 m). Brzina odvijanja je npr. 1,7 m/s. - Magnetski bubnjevi su od slitina lakih kovina (promjera 500 ... 1000mm), sadre i do IO 7 znakova. Njihova prenosna brzina iznosi 10 6 bit/s. - Magnetski koluti (diskovi) (promjera 500 . . . 1500 mm) iskoritavaju za smjetaj znakova obje strane i stoga zauzimaju - uz isti kapacitet - znatno manji prostor od bubnjeva. Obino je 6 . . . 12 koluta skupljeno u izmjenjivi kolutni slog. Mali magnetski koluti (diskete) (promjera 80 . . . 250mm) imaju kapacitet do 1,6 x IO 6 bit/s. Druge izvedbe magnetskih memorija su: - Keramike ploe s magnetskim slojem (NiFe) koji je u vakuumu parom nanesen u debljini od samo (2 . . . 20) 10~ 2 |im. - Magnetske obrune jezgre, preane od feromagnetskog materijala (u obrue pravokutnog presjeka). Strujnim udarom preklapaju se iz jednog u drugi magnetski smjer. U magnetskim mamorijama spremljeni podaci mogu se po potrebi - brisati odnosno zamjenjivati. 306

Aparatuma oprema Aparaturnu opremu ine elektrini (elektroniki) i mehaniki sklopovi. Pri obradi podataka u njima se redaju odreene operacije serijski. Podatke i naredbe predstavljaju u digitalnim raunarima binarni znakovi koji su obino zdrueni u rijeima stalne duljine ( 4 , 6 , 8 = 1 bajt (byte), 12, 16, 32, 48, 60, 64 i vie bitova). Podaci i naredbe prerauju se u pojedinim jedinicama raunara u elektronikim spojevima koji su sastavljeni od logikih (poluprovodikih) elemenata, funkcionalno vezanih (u velikoj gustoi) na malim ploicama - tipovima (chip). Broj u ipu zdruenih elemenata oznauje se integracijskim brojem. Broj elemenata 10... 100 50...500 > 1000 > 10000 Vezivanje

rijetka 1 SSI (Small Scale Integration) MSI (Medium Scale Integration) :ran,a LSI (Large Scale Integration) VLSI (Very Large Scale Integration) vrlo velika 1 Osnovni sastav digitalnog raunara 1 - ulazna jedinica 2 periferne jedinice 3 - sredinja memorija 4 - raunska jedinica \ 5 - regulacijskajedinica / 6 - izlazne jedinice

p r o c e s o r

Ulazna jedinica prima podatke i naredbe korisnika (ita, tastatura . . .). Periferne jedinice obuhvataju procesne jedinice (procesnu periferiju, periferne memorijske jedinice: memorijske kartice, trake, kolute, bubnjeve). Sredinja memorija sprema informacije-podatke i naredbe. Karakteristian je za nju kapacitet za spremanje informacija (jedinica kapaciteta sredinje memorije je 1 kilobajt = 2 1 0 = 1024 rijei) te brzina za njihovo unoenje i crpljenje. Raunska jedinica obavlja sve zahtijevane operacije: - aritmetike operacije ( zbrajanje, odbijanje, mnoenje, dijeljenje), - logine operacije - usporeivanje ( > , , =, <, 4=) i odluivanje, - organizacijske operacije (prenos podataka i naredbi meu funkcijskim jedinicama raunara). Regulacijsko jedinica dirigira izvoenje naredbi po programu. Raunska i regulacijska jedinica zajedno sainjavaju procesor. Izlazne jedinice (tampa, plotter, ekran . . . ) predavaju korisniku rezultate raunara. Digitalni raunari upotrebljavaju se za rjeavanje svih zadataka koji se mogu oblikovati u programima. 307

Programska oprema
Digitalni raunar je automat u kojem teku informacijski procesi po tono odreenim uputama. Program je potpuni niz uputa za rjeavanje danog zadatka. Te upute sadre raunske naredbe za aiitmetike operacije, usporedbene naredbe za logike operacije itd. Programi za korijene i eksponente, trigonometrijske i druge funkcije koje se javljaju u praksi veoma esto, mogu se - posebno izraeni - spremati i po potrebi ukljuiti u drugi program kao potprogram. Izrada programa ovisna je o strukturi i izvedbi elektronike naprave za preradu podataka (raunala). Algoritam je temelj programa te je takav popis svih uputa kojima se omoguuje rjeenje odreenog zadatka po koracima. U njem su pojedini koraci odreeni tako, da ih raunar moe razumjeti i izvesti, tj.: - svaki algoritam sastoji se iz vie pojedinih koraka, a svaki korak iz raunskih propisa koji predstavljaju neku funkciju; svaki korak sadri usto upute za slijedei korak; - svaki je korak algoritma izvedljiv jednoznano, a isto tako jednoznaan je i nastavak; - funkcija svakoga koraka mora biti izvodljiva, ime je osigurano, da je s konanim brojem elementarnih operacija ostvarljiva svaka funkcija. Programski jezik oblikuje skup svih uputa za opis algoritama. Programski su jezici: - strojno orijentirani, tj. sastoje se iz uputa koje imaju jednaki ili slini sastav kao i naredbe odreenog raunala; - problemsko orijentirani, tj. po svom su sastavu prikrojeni problemima koje treba rjeavati, a nisu ovisni o ureaju raunara; Nalik na materijalne proizvode, nastaje i programski izradak u vie faza od kojih su najznaajnije: - specifikacija, tj. odreivanje uporabnih funkcija ulaznih i izlaznih podataka; - planiranje: program se dijeli na programske module (pojedine komponente veih programa); - izvedba: moduli se dalje detaljiraju i kodiraju (zapisuju u odreenom programskom jeziku). S porastom kompliciranosti zadataka rastu i trokovi za programsku opremu. Naprave za elektroniku obradu podataka mogu obaviti samo osnovne raunske operacije i odreene usporedbe po kojima moraju biti izgraeni algoritmi. Jednostavni zadaci rjeavaju se jednostavnom jednadbom. Za zadatke iz prirodoslovlja i tehnike esto su potrebni sistemi diferencijalnih jednadbi. Za 308

algoritme je karakteristino stoga, da se komplicirani zadaci rjeavaju korakom, putem jednostavnih operacija. Dijagram toka programa je raunska shema kojom je dan cjelokupan tok algoritma (programskog niza). Pojedine korake upisujemo u odgovarajue okvire (blokove), meusobno ih poveemo i ucrtamo smjer toka. Dijagram toka rava se samo pri odluci da - ne Simboli za dijagrame odvijanja operacija programa (JUS A.FO. 004 - 1971) j 1 | Operacija J openito Odluka || || Potprogram / \ V \ ^ / \ Modifikacija f programa / Runa operacija j Ulaz/izlaz / (->. ~' Linija odvijanja programa Prikljuna toka \ Granino mjesto

Simboli za dijagrame protoka podataka i dokumenata 1 1 | ' \ \

1

I Obrada 1 oprf'j.nito 1 Pomona 1 funkcija / ) Kuna operacija

1 nnnfenje

/ (

/ Ulaz/izlaz j Memorija ( ovisna od postrojenja - _ Memorija \ - y odvojena od sistema Dokument

Q Magnetni l3 disk ffj=l Matrina li I memorija f V \ Ilustriram ) izlaz

Runo

Zdruivanje Razluivanje \/ s\ ^ Zdruivanje/ /razluivanje Sortiranje

f 1

1 Buiena l karti ca

1* 1 Buena i J traka V J / V Magnetna traka

Linija protoka podataka Transport "* - nosaa podataka Telekomuni\ " kacijska veza Q ^ Povezivanje Napomena

A Magnetni y bubanj

309

P r i m j e r : kvadratna jednadba ax2 + bx + c = 0 Analitiko rjeenje: xi 2= Algoritam: Korak 1 Korak 2 Korak 3 Korak 4: Korak 5 Korak 6 Korak 7 Korak 8 Korak 9 Korak 10 Korak 11 [a = 0?) \b = 0?] [c = 0?] da: prelaz na korak 2 ne: prelaz na korak 5 da: prelaz na korak 3 ne: prelaz na korak 4 da: jednadbu zadovoljava svaki x ne: jednadba je protuslovna

Programski jezici Svaki je programski jezik (tj. skup uputa za opis algoritma) jednoznano sastavljen po odreenoj gramatici. Znakovi - kao elementi jezika - odreeni su odabranim nizovima (brojkama, slovima, posebnim znakovima, simbolima za rijei). Programskih jezika ima vrlo mnogo. Posebno vani su naredni: ADA (nazvan po prvoj programerki Augusti Adi Byron) je jezik za programiranje u prirodoslovlju i tehnici. (Standardiziran u SAD g. 1983.) ALGOL (ALGOrithmic Language) upotrebljava se za prikaz raunskih propisa, a naroito za rjeavanje numeriko-matematikih, prirodoslovnih i tehnikih problema (Poetakrazvoj: 1 9 5 8 - A L G O L 5 8 ; n a t o A L G O L 6 ( ) - 6 8 . Standardiziranje u: ISO/R 1538 i DIN 66026.) APL (A Programming Language) slui za opis algoritama. (Poetak razvoja: 1957. Prvi puta upotrebljen za raunare IBM 360.) APT (Automatically Programed Tools) namijenjen tehnologiji obrade. Iz njega su se razvili specijalni jezici: E X A P T 1 - za obradu buenjem, EXAPT 2 - za obradu tokarenjem, E X A P T 3 - za obradu glodanjem. (Nastaoje 1957. Standardiziran je po DIN 6 6 0 2 5 - z a sastavljanje programa za raunarom regulirane alatne strojeve za odvajanje estica.) BASIC (Beginner's Ali purpose Symbolic Instruction Code) prikrojen je u prvom redu za probleme prirodoslovlja i tehnike. Veoma je rasprostranjen pri malim osobnim raunarima. (Standardiziran u SAD 1978.) COBOL (COmmon Business Oriented Language) slui za potrebe trgovine i raunovodstva. (Standardiziran po ISO/R 1989 i DIN 66028.) FORTRAN (FORmular TRANslating system) upotrebljava se u prvom redu za programiranje problema iz prirodoslovlja i tehnike, a upotrebljiv je i na komercijalnom podruju. (Poetak: 1954., daljnji razvoj: F O R T R A N 77. Standardiziran po ISO/R 1539, DIN 66027.) PASCAL (imenovan po francuskom matematiaru) slui za rjeavanje numerikih i nenumerikih problema. (Postanak: g. 1969. na ETH, Ziirich.) PL 1 (Programming Language 1) upotrebljiv za vienamjensku primjenu. (Standardiziran po ISO/R 6160 i DIN 66225.) PROLOG (PROgramming in LOgic) razvijen je za potrebe umjetne inteligencije. (Poetak: 1972, Marseiile.) Ostali su programski jezici: CORAL, FORMAC, GPSS, LISP, LTR, PEARL, R E D U C E , RPG, RTL, SNOBOL, SYMAP itd.

Vfc2

4ac

Izraunati x = -c/b\ svretak rauna. Izraunati d = b1 4 ac\ prelaz na korak 6 [d = 0?] da: prelaz na korak 7 ne: prelaz na korak 8 Izraunati x = -b/2a\ svretak rauna Izraunati e [d > 0?)

= Vidi: preiaz na korak 9

da: prelaz na korak 10 ne: preiaz na korak 11

Izraunati xU2 = (-b e)!2a\ svretak rauna Izraunati xU2 = ( - 6 ei)/2a; svretak rauna.

Dijagram toka programa:

(SVRETAK)

310

311

Procesni raunan
Procesni raunan (procesori) su naprave za elektroniku obradu podataka pri raznim tehnikim procesima. Razvoj tehnologije poluvodia omoguio je izradu raunara znatno manjeg volumena (i cijene) - miniraunar i mikroraunar. U njima je na vrlo maloj povrini skupljeno mnogo tisua sastavnih elemenata (npr. 20000 jednopolnih tranzistora na ipu povrine od 35 mm 2 ). Mikroprocesori - procesni mikroraunari - veim su dijelom sastavljeni i programirani za odreenu svrhu. 1 - proces 2 - procesor 3 - sirovina 4 - energija 5 - nemjerljive smetnje 6 - mjerljive smetnje 7 - proizvod 8 sporedni i otpadni materijal 9 - traene informacije 10 - informacije s drugoga raunara 11 - informacije iz procesa 12 - izvrna naredba Procesor dobiva (stalno ili u odreenim vremenskim razmacima) informacije o ulaznim veliinama (sirovinama i energiji), o toku proizvodnoga procesa (i mjerljivim smetnjama) te o izlaznim veliinama (proizvodu te o sporednom i otpadnom materijalu). To su analogni signali koji se u pretvaraima pretvaraju u digitalne signale. U procesoru se usporeuju mjerni podaci sa eljama. U skladu s ustanovljenim odstupanjima procesor nato utie neposredno na proces.

DRUGI DIO ISPITIVANJE MATERIJALA

D I J A G R A M o, e U ispitnom uzorku (pokusnom tapu) materijala, optereenom silom F, nastupaju naprezanja o koja izazivaju rastezanje. N a p r e z a n j e o je odnos sile F i presjeka ispitnog uzorka S (okomito na smjer sile) c = Zbog djelovanja sile F (i time nastalim naprezanjem o) ispitni e se uzorak s prvotne duljine LQ rastegnuti na duljinu L. P r o-d u 1 j e n j e epruvete iznosi AL = L - L Postotno produljenje prvotnu duljinu L a iSL* epruvete j e produljenje s obzirom na L* L0

Pomo raunara
Brzina, tonost i preglednost rada s raunarom su uzroci za sve opseniji rad u tehnici pomou raunara. Tako su se razvili znaajni radni sistemi, vodeni raunarom: C A D (Computer Aided Design) za konstruiranje (planiranje) CAM (Computer Aided Manufacturing) za izradu (produkciju) C A E (Computer Aided Engineerirtg) za optimiranje izradaka (produkta) CIM (Computer Integrated Manufaturing) za sastavljenu (integriranu) izradu CAP (Computer Aided Programming) za programiranje (planiranje rada) C A Q (Computer Aided Quality Ensurance) za osiguranje kvaliteta itd. 312

Dijagram o, e pokazuje meusobnu ovisnost naprezanja i postotnog produljenja. Poetno je rastezanje linearno (tj. postotno je produljenje upravno razmjerno naprezanju). U podruju linearnoga rastezanja materijal je elastian (tj. nakon prestanka djelovanja sile odn. naprezanja vraa se na prvotnu dimenziju). Modul elastinosti E je odnos naprezanja i postotnog produljenja (u podruju elastinosti) q ei Granica elastinosti je naprezanje pri kojem osjetljiva mjerila osjete prvo primjetno, trajno, postotno produljenje materijala (pri jo nepromijenjenom presjeku S = So)'- Povrh te granice (obino na koncu linearnoga rastezanja) materijal se rastee plastino (tj. nakon prestanka djelovanja sile ne vraa se vie na prvotnu dimenziju, ve ostaje stanovito, trajno, postotno produljenje, a presjek se suzuje: S < S(t). Dijagram o, e nastavlja se u smislu tlanih naprezanja, kad tlano naprezanje a izaziva relativno skraenje e. Tj. naprezanje teenja Rp
:

- vidi str. 316. 313

M E H A N I K O ISPITIVANJE M E T A L A (JUS C.A4.001-1986) Vlano ispitivanje (JUS C.A4.002-1985) Za vlano ispitivanje slue ispitni uzorci koji imaju razne oblike s obzirom na veliinu i obiik raspoloivog materijala i s obzirom na zahvatne eljusti stroja za kidanje. ukupna duljina ispitnog uzorka i-, 1. Oznake dimenzija ispitnih uzoraka duljina ispitnog dijela ispit, uzorka i-c mjerna duljina* L So poetna mjerna duljina* U konana mjerna duljina (nakon kiL danja)* povrina poprenog presjeka ispitnog uzorka poetna povrina presjeka najmanja povrina presjeka (nakon kidanja) * Pri upotrebi ekstenzometra: Lt. - mjerna duljina mjeraa produljenja (ekstenzora) L e o - poetna mjerna duljina mjeraa L e u - mjerna duljina mjeraa nakon ki2. Dimenzije ispitnih uzoraka danja Pri proporcionalnom ispitnom uzorku je poeliia mjerna duljina L a razmjerna s korijenom poetnog presjeka S0: L 0 = k\Sa pa je kod ispitnih uzoraka krunog presjeka proporcionalna promjeru: , f^T L0 = k\S0 = kV d0 Uobiajene poetne duljine L 0 su: za presjek ispit, uzorka za proporcionalni ispitni uzorak k kVn/4 proizvoljni kruni kratki (normalni) dugi 5,65 11,3 5 10 = 5,65 VJ7 L u
= =

3. Oznake veliina pri rastezanju i suivanju Pri rastezanju vrijede oznake: AL = L - L0 mm - produljenje A Lu = Lu Lt) mm produljenje nakon kidanja e = (AL/L 0 ) 100 % - postotno produljenje A = (ALJL) 100 % - postotno produljenje nakon kidanja Oznaka A vrijedi za postotno produljenje nakon kidanja u sluaju upotrebe proporcionalnog ispitnog uzorka s vrijednou koeficijenta k = 5,65. Pri upotrebi proporcionalnih uzoraka s drugim koeficijentom k (npr. 11,3), valja oznaki A dodati tu vrijednost kao indeks (npr. / l n j). Pri proporcionalnim uzorcima krunog presjeka oznaujemo postotno produljenje nakon kidanja: - pri kratkim ispitnim uzorcima A$ - pri dugim ispitnim uzorcima A\oPri upotrebi neproporcionalnog ispitnog uzorka, poetne mjerne duljine L 0 (npr. L 0 = 80 mm), treba oznaki A dodati kao indeks vrijednost poetne mjerne vrijednosti (npr. Am). Pri suivanju presjeka vrijede oznake: AS A Sn V Su - S S0 Su (AS/S0) 100 (ASJSo) 100 mm mm2 % % suenje poprenog presjeka najvee suenje (nakon kidanja) postotno suenje postotno suenje nakon kidanja (kontrakcija)

4. |

Oznake sila i nazivnih naprezanja

= i i , 3 V<C L() mm

5 do 10 do

Primjeri kratkih ispitnih uzoraka: d mm So m 2

L c mm Dijagram F, AL

Dijagram sile F u ovisnosti od produljenja AL snimamo neposredno na stroju za kidanje F (vlana) sila Fm - najvea sila Pri odreivanju najvee sile F m mora brzina razmicanja eljusti stroja za kidanje iznositi Lc mm/min (Lc v mm). * Nazivna naprezanja R izraena su silom F, dijeljenom s poetnim presjekom V dijagramu R, e dana su nazivna naprezanja R u ovisnosti o postotnom produljenju , sukladno s dijagramom sile F u ovisnosti od produljenja AL. Dijagram R, e R = F/S0 - (vlano) nazivno naprezanje Rm = FJSo - (vlana) vrstoa

314 20 0,150 100 1,0 110 78,5 55 10 0,075 50 0,5 5 0,040 19,6 25 0,25 28 Pri neproporcionalnim uzorcima poetna mjerna duljina L 0 nije ovisna od presjeka S 0 (odn. promjera d0). Ispitni uzorci za ice i tapove, promjera do 4 mm moraju imati poetnu mjernu duljinu L0 = 200 2 mm ili L = 100 1 mm. ispitni uzorci za limove i trake, debljine 0 , 1 . . . 3 mm izrezuju se na irine b (12,5 odn. 20 mm), s poetnom mjernom duljinom L a ( 5 0 . . . 80 mm) i ispitnim duljinama Lr (75 odn. 120 mm). 314

So-

5.

Znaajna postotna produljenja - ukupno postotno produljenje pri najveoj sili - neproporcionalno postotno produljenje pri najveoj sili - ukupno postotno produljenje u trenutku kidanja - postotno produljenje nakon kidanja

Ispitivanje savijanjem (JUS C.A4.005 - 1985) Ispitni uzorci imaju pravokutni, kvadratni ili okrugli presjek, a ispituju se i itavi profili. Debljina a neka bude vea od 30 mm. irina pravokutnih uzoraka iznosi 25 do 50 mm. Preporuuje se da duljina I ispitnog uzorka bude / = (D + 3a) + y Za savijanje slue dva oslonca s polumjerima R: za a % 12 mm R = 25 mm za a > 12 mm R = 50 mm

A 6. Naprezanja teenja Naprezanja prirodnog teenja Rc gornje - ficH donje - RtL (npr. kod mekih elika) A

Konvencionalno naprezanje teenja Rp (za materijale s kontinuiranim rastezanjem) U dijagramu R, e povuemo iz (odabrane) toke x na apscisi paralelu s poetnim (linearnim) dijelom krivulje rastezanja. Presjek paralele s krivuljom rastezanja odreuje konvencionalno naprezanje teenja pri postotnom produljenju | = jr%,npr.: pri e = 0.01 % " , pri f = 0,2 % ; >, pri = 1%.

Promjer D valjka kojim savijamo uzorak uzima se prema posebnim propisima za materijal koji se ispituje. Savijanje mora biti polagano i neprekidno do odreenog kuta savijanja a, odnosno do pojave prvih pukotina na vanjskoj strani uzorka. * Sivi lijev ispituje se u pogledu vrstoe na savijanje sirovim ili obraenim uzorcima u obliku posebno odlivenih ravnih okruglih tapova promjera d0, koje oslanjamo o dva valjkasta oslonca s razmakom l (izmeu osi oslonaca promjera D), a u sredini ih optereujemo silom F do prekida. vrstoa sivog lijeva na savijanje <7sm slijedi iz najvee sile Fsm pri lomu sm = FSJ/4 W Promjer ispit, uzorka
da

p 0.2

Rpl

W=k <V/32 = 0,1 <v Polumjer pritiskivaa r 10 . . . 15 t U 25 . . . 30

To je tehnika granica elastinosti. Dosada zvana granica plastinos ti Tok rastezanja u ovisnosti od naprezanja je za razne materijale razliit i za njih karakteristian. Tako po obliku dijagrama R, e moemo razlikovati materijale: i l a v i materijali se nakon poetnog elastinog (linearnog) rastezanja rasteu do prekida vrlo plastino, i to kontinuirano (npr. bakar) ili u diskontinuitetu s pojavom teenja pri stalnom naprezanju (npr. meki elik). K r h k i materijali se po poetnom elastinom rastezanju kidaju bez (znaajnijeg) plastikog rastez a n a n r sivi a - tvrdi elik * i ( P lijev). b - mehki elik c - sivi lijev d - bakar 316 P l a s t i n i materijali se rasteu samo neznatno elastino (npr. olovo) ili su gotovo neelastini (npr. asfalt).

Mjere uzoraka i ureaja (prema JUS C.A4.014 - 1973) u mm Duljina ispit, uzorka 300 450 650 1000 l 1 Oslonci promjer D 20 . . . 30 50 . . . 60 razmak / 260 400 600 900

13 20 30 45

Tlano ispitivanje (JUS C.A4.006 - 1954) Za tlani pokus slui ispitni uzorak koji je za kovine redovito okruglog presjeka, promjera da i visine h0 = 2d0 (izuzetno je h0 = da . . . 3d n ). Za nekovine uzorak je obino kocka. Uzorak se tlai lakim i estim udarcima ekiem ili preom. Pri tome se pojavljuje (tlani stoac po kojem se materijal iri u stranu. Uzorak se tlai do odreene visine (u hladnom stanju do h0l2, i u vruem stanju do /i 0 /3), odnosno dok se na E 3 boku ne pojave pukotine. 317

Ispitivanje ica torzijom (JUS C.A4.016 - 1986) U posebnom ureaju suemo icu oko vlastite osi do ioma. Da bi ica pri tom ostala ravna, optereujemo je vianom silom koja u ici ne smije izazvati naprezanja veeg od 2% vrstoe eline ice, odn. 5% vrstoe ice od neeljeznih kovina. Slobodna duljina ice I i najvea brzina sukanja n iznose: premjer ice d (mm) 0,3...(1 l . . . ( l , 5 1,5...(3 3...(5 5...(7 slobodna duljina / 200 d 100 d 100 d 100 d 50 d brzina sukanja n (okr./s) - pri eliku 3 1 1 1 0,5 - pri Cu i Cu-legurama 5 2 1,5 1 0,5 Broj okretaja ice do loma mjera je njene sposobnosti pri ispitivanju torzijom. Ispitivanje ica izmjeninim pregibanjem (JUS C.A4.018 - 1986) Ispitivani komad ice stegnemo u pokusnu napravu u kojoj pregibamo icu naizmjence u jednu i drugu stranu do njezina ioma. Karakteristine su mjere pokusne naprave (u mm) D d D h d h 0,3 .. 0,5 2,5 15 25 2 , 0 ) . . . 3,0 15,0 15 3,5 35 0 , 5 ) . . 0,7 3 , 0 ) . . . 4,0 20,0 50 15 4 , 0 ) . . . 6,0 30,0 0.7).. 1.0 5,0 7,5 20 6 , 0 ) . . . 8,0 40,0 75 1.0).. 1.5 10.0 20 8 , 0 ) . . . 10,0 50,0 100 1,5).. 2,0 icu pregibamo preko valjaka od kaljenog elika. Jednim pregibom smatramo savijanje iz poetnog (srednjeg) poloaja za 90 u jednu stranu i natrag do poetnog poloaja (a obavljamo ga u 1 s). Broj pregiba do prekida ice mjera je sposobnosti ice za izmjenino pregibanje. Ispitivanje ica navijanjem (JUS C.A4.019 - 1986). Ispitivanje sposobnosti za izvlaenje (JUS C.A4.021 - 1962). Sposobnost materijala za izvlaenje ispituje se utiskivanjem eline kuglice u limeni ispitni uzorak. Za limove i trake debljine do 2 mm slui naprava po Erichsenu, koja se stastoji od kaljene eline kuglice za utiskivanje, matrice i draa limenog uzorka. Kuglica se polagano i jednoliko (brzinom oko 0,1 mm/s) utiskuje u uzorak do pojave prvih pukotina. Kao mjera sposobnosti materijala za izvlaenje navodi se postignuta dubina. 318

Ispitivanjem udarom po Charpyju Za ispitivanjem udarom na savijanje po metodi Charpyja upotrebljavaju se ispitni uzorci sa zarezom. Tim se postupkom odreuje ilavost materijala pri udaru (s obzirom na utjecaj zareza) Ispitni uzorak s V-zarezom Ispitni uzorak s U-zarezom (JUS C.A4.025 - 1984) (JUS C.A4.004 - 1984) 55="6 10 it>" 1

IPUf
a = 5 mm - standardno 1 + a = 3 (2) mm - plitki zarez 1 n 0 Q

b = 10 mm - standardno 0,11 mm b = 7,5 (5) mm - uski uzorak ,

Ispitni se uzorak prelama batom (njihalom) koji pri padu udari u sredinu uzorka, poduprtoga na oslonce. Udarna energija bata G/i, = 300 (150, 100) J. 30 -<

Udarni rad njihajnog bata teine G, koji pada s visine hi te dospije pri lomu na visinu h 2 iznosi K = G(fc, - h2) Oznaka udarnog rada pri nazivnoj energiji 300 J i pri standardnom ispitnom uzorku je: - pri uzorku s U-zarezom: KU - pri uzorku s V-zarezom: KV Udarna ilavost u opem sluaju raste s temperaturom. U irokom su temperaturnom podruju udarno vrlo ilave kovine koje moemo gnjeiti: Al, Cu, Ni, austenitni elik (I); neznatno ilave su krhke materije: staklo, keramika, vrlo tvrdi elici (II). Za obine elike - nelegirane i malo legirane (III) znaajna je velika ovisnost udarne ilavosti od temp.: pri vioj su vrlo ilavi, pri niskoj veoma krhki. 319

ISPITIVANJE T R A J N E VRSTOE Ispitivanje trajne statike vrstoe Konstantnom (statikom) silom dugotrajno optereeni materijal poet e se pod odreenim optereenjem, u ovisnosti od temperature, postupno rastezati. Ova se pojava, koju nazivamo puenje, zaustavlja, ako se materijal pri rastezanju uvrsti, dok se u protivnom nastavlja do loma. Temperatura pri kojoj se pojavljuje puenje ovisna je o materijalu (npr. pri eliku od 200 C navie; pri olovu ili plastici ve kod okolinje temperature). Najvee naprezanje kod kojega se pri odreenoj temperaturi konstantnom silom optereeni materijal vie trajno ne rastee (ne pue) nazivamo trajnom statikom vrstoom materijala. Dugotrajnim je pokusima (100000 h) ustanovljeno, da stvarnu trajnu statiku vrstou ni nakon tako dugog vremena ne moemo odrediti. Odrediti moemo u svakom sluaju samo vremenska statika svojstva vrstoe koja vrijede za odreeno ogranieno trajanje optereenja. Rezultati kratkotrajnih ispitivanja ne mogu se jednostavno upotrebiti pri dugotrajnim optereenjima. Stoga je preporuljivo trajanje statikog ispitivanja za kovine t = 100 000 h za plastine materijale t= 10 000 h. Vremensko naprezanje teenja Rp je naprezanje pri kojem se materijal rastegne do odreenog postotnog produljenja e (npr. 1%) za odreeno vrijeme t (npr. 100000 h) pri odreenoj temperaturi T (npr. 400 C), to bi se za navedeni sluaj napisalo Rp u\ammm\Vremenska statina vrstoa Rm,n je najvee naprezanje koje materijal podnosi odreeno vrijeme t (npr. 100 000 h) pri odreenoj temperaturi T (npr. 600 C). U navedenom sluaju oznaujemo to Rmi00ixxv600Ispitivanje dinamike vrstoe (JUS C.A4.035 - 1966) vrstoa je materijala znatno manja ako materijal u toku vremena t nije jednoliko optereen (primjer a na donjoj slici), ve nejednoliko (primjer b).

Od raznih sinusoidnih optereenja posebno su znaajna: 1. pulzirajue ili titrajno dinamiko optereenje (primjer d na slici na str. 320), pri kojem naprezanje a titra (pulzira) za amplitudu o a izmeu vrijednosti 0 i o m a s oko srednjeg naprezanja o m e d ; o a = o m c ( j = o m a x /2; 2. nihajue ili kolebljivo dinamiko optereenje (primjer f), pri kojem naprezanje a koleba za amplitudu o a izmeu vrijednosti o m a x i + <7 m a I ; o a = o m a J , pri emu je srednje naprezanje o m e ( j = 0. Trajnost materijala ovisi o btoju titraja optereenja. Smanjivanjem amplitude naprezanja o a pri dinamikom optereenju poveava se broj titraja N, koje materijal podnosi bez loma. Ovisnost a, = f(N) prikazuje Wohlerova krivulja (na slici desno). W6hIerova se krivulja pri odreenom broju titraja Np (IO 7 za elik, IO 8 za lake kovine) pribliava stalnoj vrijednosti OD, kojom definiramo dinamiku vrstou. Dinamika vrstoa OD je najvee naprezanje omia pri kojem se materijal ni pri bilo kakvom poveanju broja titraja optereenja ne bi vie slomio. Dijagram dinamike vrstoe (Smithov dijagram) prikazuje dinamiku vrstou o D u ovisnosti o srednjem naprezanju o m e ( j za razna dinamika optereenja: 1 - Rpo.z 11 0 . . . ctd" III -On'" . . . za mirno optereenje za pulzirajue optereenje OD'" za njihajue optereenje.

Crta koja u dijagramu ide iz izhodita pod kutom od 45 prikazuje srednje optereenje. Udaljenosti od nje prema gore ili dolje do gornjega odnosno donjega graninog naprezanja jesu otkloni naprezanja. Budui da materijal u konstrukcijama po pravilu ne smijemo optereivati iznad naprezanja teenja R p0 2 je tom granicom u dijagramu dinamike vrstoe ogranieno podruje doputenog optereenja. Potpuno nejednolika optereenja nisu prikladna za usporeivanje ispitnih rezultata. Zato odreujemo dinamika svojstva vrstoe materijala za sinusoidna optereenja, kod kojih naprezanje koleba za otklon (amplitudu) a a (r a ) od srednjeg naprezanja o m e j ( T m e j ) (primjer c). Ta naprezanja mogu biti: a) istosmjerna (primjeri c i d) b) izmjenina (primjeri e i f).
320

Na dinamiku vrstou veoma jako utjee djelovanje zareza (nejednolika razdioba naprezanja), to moe vrstou znatno sniziti ispod vrijednosti koju materijal ima bez zareza. Zato je dinamika vrstoa zavarenih spojeva (zbog zavamog zareza) ili predmeta s grubo obraenom povrinom (koja se zapravo sastoji od mnogih sitnih zareza) mnogo manja.
22 - Strojarski prirunik

321

ISPITIVANJE T V R D O E Mjera za tvrdou ovisi o postupku ispitivanja. 1. Ispitivanje tvrdoe po Brinelln HB (JUS C.A4.003 - 1985 i 032 - 1986) if U istu se i ravnu povrinu pokusnog materijala (kovine) utiskuje odreenom silom F(N) kuglica promjera D(mm). Mjeri se promjer otiska d(mm). Mjera Brinellove tvrdoe iznosi 0,102 F , 2 = 0,102 FHB = A "*"*" KD(D - V D 2 - d2) gdje je A povrina otiska (kalote). Vrijednosti Brinellove tvrdoe HB za pojedine promjere otiska d sabrane su u tablicama na str. 324 i 325. Odluujua je prosjena vrijednost koja je rezultat barem dvaju mjerenja. Kuglica je: do tvrdoe 450 HB od zakaljenog elika, do tvrdoe 650 HB od tvrdog metala. (Tvrdoa iznad 650 HB ispituje se po Vickersu - str. 326). Sila pritiska F mora rasti do nazivne 2 . . . 8 s, a djelovanje nazivne sile mora trajati 10 . . . 15 s. Upotrebljavaju se slijedee sile pritiska F ( N ) odn. odgovarajue vrijednosti 0,102 F (u zagradi) i promjeri kuglica D (mm) - rasporeene u skupine po vrijednostima 0,102 F/D2: 0,102 F D! 30 15 10 5 2,5 1.25 1 10 29420 (3 000) 14710 (1 500) 9807 (1 000) 4 903 (500) 2 452 (250) 1226 (125) 980,7 (100) 5 7355 (750) F N (0,102 F) za D mm: 2,5 1 839 (187,5)

Vrijednosti 0,102 FID2 odabiremo s obzirom na vrstu materijala ispitnog uzorka i njegovoj tvrdoi: Materijal elik lijevano eljezo bakar i bakrene slitine lake kovine i slitine olovo i kositar < 140 > 140 < 35 35 ...200 > 200 < 35 35... 80 > 80 Tvrdoa HB 0,102 FID2 30 10 30 5 10 30 1.25 2.5 5 10 15 10 15 1 1.25

Najmanja debljina uzorka (u mm) u ovisnosti od promjera kuglice D i promjera otiska d: d mm 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1.3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 2,0 2,2 1 0,08 0,18 0.33 0,54 0.80 2 D mm 2.5 5 <1 mm 2,4 2.6 2,8 3.0 3,2 3,4 3,6 3,8 4.0 4,2 4.4 4,6 4,8 5,0 5,2 5,4 5,6 5,8 6,0 5 2.46 2,92 3,43 4,00 D mm 10 1.17 1,38 1,60 1.84 2,10 2,38 2,68 3.00 3.34 3.70 4,08 4,48 4,91 5,36 5,83 6,33 6.86 7.42 8,00

2 1 177 (120)

1 294,2 (30) 98,07 (10) 49,03 (5) 24,52 (2,5) 12,26 (1.25) 9,807 (1)

0,25 0,37 0,51 0,67 0,86 1,07 1.32 1,60

2452 (250) 1226 (125) 612,9 (62.5) 306,5 (31,25) 245,2 (25)

612,9 (62,5) 306,5 (31,25) 153,2 (15,625) 76,61 (7,8125) 61,29 (6,25)

392,2 (40) 196,1 (20) 98,07 (10) 49,03 (5) 39,23 (4)

0,29 0,40 0.53 0,67 0.83 1,02 1.23 1,46 1.72 2,00

0.58 0,69 0,80 0,92 1,05 1,19 1,34 1.50 1,67 2,04

Primjeri oznaka tvrdoe po Brinellu: 350 HBS 5/750 - znai tvrdou 350 HB pri upotrebi eline kuglice promjera D - 5 mm i pri vrijednosti 0,102 F= 750 (tj. prisili pritiska F = 7355 N). 322

Za elik moemo iz poznate Brinellove tvrdoe HB priblino odrediti njegovu vrstou R m (N/mm 2 ) za ugljini elik Rm 3,6 HB za legirani elik - Cr R m ~ 3,5 HB - Cr-Ni R m = 3,4 HB Usporedbena tablica (priblina) izmeu vrstoe i tvrdoe elika nalazi se na str. 322 i 323. 323

Tvrdoa po pri 10 2,40 2,45 2,50 2,55 2,60 2,65 2,70 2,75 2.80 2,85 2,90 2,95 3,00 3,05 3,10 3.15 3,20 3,25 3,30 3,35 3,40 3.45 3,50 3,55 3,60 3,65 3,70 3,75 3,80 3,85 3,90 3.95 4,00 4.05 4.10 4.15 4,20 4,25 Promjer otiska d mm promjeru kuglice D mm: 5 2,5 2 1 1,20 0,60 0.48 0,24 0.49 1,25 0,50 0.25 0.51 1,30 0.65 0,52 0.26 0,53 1,35 0,54 0,27 0,55 1,40 0,70 0.56 0,28 0,57 1,45 0,58 0,29 0,59 1,50 0.75 0.60 0.30 0,61 1,55 0,62 0,31 0,63 1,60 0,80 0.64 0,32 0,65 1,65 0,66 0,33 0.67 1.70 0.85 0,68 0.34 0.69 1,75 0,70 0,35 0,71 1,80 0.90 0,72 0,36 0.73 1,85 0,74 0.37 0,75 1.90 0,95 0.76 0.38 0,77 1,95 0,78 0,39 0,79 2.00 1.00 0.80 0.40 0,81 2.05 0.82 0.41 0.83 2,10 1,05 0,84 0,42 0,85 Tvrdoa po Brinellu HB za vrijednost 0.102F/D 2 : 15 10 5 2,5 1,25 327 218 109 54.5 27,2 313 209 104 52,2 26,1 301 200 100 50.1 25.1 289 193 96.3 48,1 24.1 278 185 92.6 46,3 23,1 267 178 89,0 44,5 22,3 257 171 85,7 42.9 21,4 248 165 82.6 41,3 20,6 239 79.6 39,8 19,9 159 230 154 76,8 38,4 19,2 222 148 74,1 37,0 18,5 215 143 71,5 35,8 17,9 207 138 69.1 34,6 17.3 200 134 66.8 33.4 16,7 194 129 64,6 32,3 16,2 188 125 62,5 31,3 15,6 182 121 60,5 .30,3 15,1 176 117 58,6 29,3 14,7 170 1 14 56,8 28^4 14,2 165 110 55.1 27,5 13,8 107 53,4 26,7 13,4 160 156 104 51,8 25.9 13,0 151 101 50,3 25.2 12,6 147 97,7 48,9 24.4 12,2 142 95.0 47,5 2.3,7 1 1,9 138 92.3 46,1 23.1 11,5 135 89.7 44,9 22.4 11,2 131 87,2 43.6 21.8 10,9 127 84.9 42.4 21.2 10.6 124 82,6 41.3 20.fi 10,3 121 80,4 40,2 20.1 10,0 117 78,3 39.1 19.fi 9,79 114 76,3 38,1 19.1 9,53 111 74,3 37,1 18.fi 9,29 109 72,4 36.2 18,1 9,05 106 70.6 35.3 17,6 8,82 8,61 103 68.8 34,4 17,2 101 67,1 33,6 16.8 8,39

Brinellu HB Promjer otiska d mm Tvrdoa po Brinellu HB za vrijednost 0,102 F/D2: 15 10 5 2.5 1,25 98,3 65,5 32.8 16,4 8.19 95.9 63,9 32.0 16,0 7,99 93,6 91.4 89,3 87,2 85,2 83.3 81,4 79,6 77.8 76.1 74,4 72.8 71,3 69.8 68,3 fi6.9 65,5 64.1 62,8 61.5 60,3 59.1 57,9 56.8 55.7 54.6 53,5 52.5 51,5 50.5 49,6 48,7 62,4 60.9 59.5 58.1 5fi,8 55,5 54,3 53,0 51.9 50.7 49,6 48,6 47.5 46,5 45,5 44,fi 43.7 42.8 41,9 41.0 40.2 39.4 38,6 37,9 37,1 36,4 35,7 35.0 34.3 33,7 33.1 32.4 31.2 30.5 29,8 29.1 28.4 27,8 27.1 26,5 25.9 25.4 24.8 24.3 23.8 23,3 22,8 22.3 21.8 21,4 20,9 20.5 20.1 19,7 19,3 18,9 18,6 18,2 17,8 17,5 17.2 16,8 16,5 16,2 15.9 15,6 15.2 14,9 14.5 14.2 13.9 13,6 13.3 13.0 12.7 12,4 12.1 U.9 1 1.6 l 1.4 11.1 10.9 10,7 10,5 10.3 10,1 9.85 9,66 9.47 9,28 9.10 8,92 8.75 8.59 8.42 8.2fi 8.1 1 7,80 7,62 7,44 7,27 7.10 6,94 6.78 6,63 6.48 6.34 6,20 6,07 5.94 5.81 5.69 5,57 5,46 5,34 5,24 5,13 5.03 4.93 4.83 4.73 4,fi4 4.55 4.46 4,38 4 29 4,21 4.13 4,05

30 653 627 601 578 555 534 514 495 477 461 444 429 415 401 388 375 363 352 341 331 321 311 302 293 285 277 269 262 255 248 241 235 229 223 217 212 207 201

1 21.8 20.9 20.0 19.3 18,5 17,8 17.1 16,5 15,9 15.4 14,8 14,3 13.8 13,4 12,9 12,5 12,1 11,7 11,4 11.0 10.7 10.4 10,1 9,77 9,50 9.23 8.97 8.72 8.49 8.26 8,04 7,83 7.63 7.43 7.24 7,06 6,88 6,71

pri promjeru kuglice D mm: 10 5 2,5 2 I 4.30 2,15 0,86 0,43 4,35 0.87 4,40 4,45 4,50 4,55 4,60 4,65 4,70 4,75 4,80 4.85 4,90 4.95 5,00 5,05 5,10 5,15 5,20 5,25 5,30 5,35 5,40 5,45 5,50 5,55 5,60 5.65 5,70 5,75 5,80 5.85 5,90 5.95 6,00 2,20 2.25 2,30 2,35 2,40 2,45 2,50 2,55 2,60 2,65 2,70 2,75 2,80 2,85 2,90 2,95 3,00 1,50 1,45 1,40 1,35 1,30 1.25 1.20 1,15 1,10 0.88 0,89 0,90 0.91 0,92 0,93 0,94 0,95 0,96 0.97 0,98 0.99 1,00 1,01 1,02 1.03 1,04 1,05 1,06 1,07 1.08 1,09 1.10 1,11 1,12 1.13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1.19 1,2(1 0,44 0,45 0,46 0.47 0.48 0.49 0.50

30 197 192 187 183 179 174 170 167 163 159 156 152 149 146

1 6.55 6,39 6.24 6,09 5,95 5,81 5,68 5.55 5.43 5,30 5,19 5.07 4,9fi 4,86 4,75 4,65 4.55 4,46 4,37 4,28 4,19 4,10 4,02 3,94 3,86 3,79 3,71 3.64 3.57 3,50 3.43 3,37 3.31 3,24 3.18

143 140 0,5 1 137 134 0,52 0,53 0.54 0,55 0,56 0.57 0.58 0.59 0,60 131 128 126 123 121 118 1 16 114 111 109 107 105 103 101 99.2 97.3 95.5

47,7 31.8

7,96 3.98

324

325

2. Ispitivanje tvrdoe po Vickersu HV (JUS C.A4.033 - 1984) U povrinu ispitanog materijala utisnemo dijamantni iljak u obliku piramide (s kutom 136) proizvoljnom silom F. Vickersova tvrdoa HV se rauna iz sile pritiska F (N) lF i povrine utisnutog plata piramide A (mm 2 ), koju odreujemo mjerenjem dijagonala d x i d 2 (mm) HV = 0,102 F , d1 sin (136/2) , d, + d2 d =-

Tvrdoa po Vickersu HV 10 pri sili pritiska F = 98,07 N (0,102 F = 10) za promjere otisaka d = 0,100 . . . 0,549 mm
d mm ....() ...2

0,10. 0,11.

F HV = 0,1891 2 d Dijagonale d, i d 2 mjerimo tonou od 0 , 0 0 1 mm. Debljina ispitnog uzorka mora iznositi najmanje 1,5 d. Po pravilu upotrebljavamo slijedee sile pritiska F, koje su rasporeene po zaokruenim vrijednostima 0,102 F dodajui ih (za prikaz upotrebljene sile pritiska) oznaci tvrdoe po Vickersu HV: 0,102 F HV
F N

0,12. 0.13. 0,14. 0,15. 0,16. 0,17.

0,18. 0,20.

0,19.
0,22.

0,21. 0.23. 0,24. 0,25.

0,26.

49,03 5 HV 5

98,07 10 HV 10

196.1 20 HV 20

294.2 3(1 HV 30

490,3 51) HV 50

980.7 100 HV 100

Pri mjerenju tvrdoe veoma tankih slojeva upotrebljavamo sile pritiska od 2 .. .50 N; pri mjerenju mikrotvrdoe (tvrdoe sastavina zrnatih materijala) i manje sile od 2 F. Vrijednosti Vickersove tvrdoe HV (HV 5, HV 10, HV 100) sabrane su u tablicama na str. 326 do 329. Za jednake otiske nekon drugom silom F' iznosi Vickersova tvrdoa HV' = HV ~ Tvrdoa po Vickersu HV je do vrijednosti 250 HV brojano jednaka tvrdoi po Brinellu HB 250 HV - 250 HB povrh ove vrijednosti raste Vickersova tvrdoa bre nego Brinellova, tako da je 420 HV = 400 HB Tvrdoa po Vickersu HV 5 pri sili pritiska F = 49,03 N (0,102 F = 5) za promjere otisaka d = 0,056 . . . 0,099 mm d mm 0.05. 0.06 0.07 0,08. 0,09.
326
....()

0,27. 0,29. 0,30. 0,31. 0,32. 0,33. 0,34. 0,35. 0,36. 0,37. 0,38. 0.39. 0,40. 0,41. 0,42. 0,43. 0,44. 0,45. 0,46. 0,47. 0,48. 0,49. 0,50. 0,51. 0,52. 0,53. 0.54.
0,28.

1 855 1 818 1533 1505 1288 1267 1097 1081 946 933 813 824 715 724 634 642 566 572 508 514 459 464 417 421 380 383 348 351 319 322 294 297 272 274 253 254 235 237 219 221 205 206 192 193 180 181 169 170 159 160 151 151 142 143 135 135
128 122 116 1 10 128 121

1782 1478 1246 1064 920 803 707 627 560 503 454 413 376 345 317 292 270 251 233
218

...4 1 748 1 715 1 452 1 427 1 226 1206 1048 1033 907 894 792 782 698 690 620 613 554 548 498 493 450 446 409 405 373 370 342 339 314 311 290 287
268

249 232

203 191 179 168 159 150 142 134 127

216 202

1X9 178 lfi7 158 149 141 133

121

115

... 1

....2

3 . . . . 4 . . . 5 . . . . 6 . . . . 7 . . . .8 . . . 9 2 195 1 fi4X 1 2X3 1 (127 2 957 2 129 I 605 1 254 I 006 2 854 2 Ofifi 1 564 1 225 9X5 2 756 2 005 1 524 1 197 965 2 664 2 948 1 486 1 171 94fi

2 57fi 2 492 2 412 2 336 2 264 1 892 1 839 1 789 1 740 1 693 1 449 1 413 1 374 1 346 1 314 1 145 1 120 1 096 1 (172 1 (149

105 100 95.8 91.fi 87.fi 84,0 80.5 77.2 74.2 71.3 68.fi
66,0

105 99.8 95.4 91.2 87.3 83.fi

80.2

1 10

63.6

76.9 73.9 71.0 68.3 65.8 63.4

115 109 104 99.4 94.9 90,8 Xfi.9 83.2 79.8 76.fi
68.1

12(1 114 109 104 98.9 94.5 90.4 8fi,5 82.9 79.5 7fi.3 73.3 70,5 67.8 65,3 62.9

1 26

70.7

73.6

65.5 63.1

.8 ...7 1 651 1 fi20 1 590 1 402 1 378 1355 1332 1 187 1 168 1150 1132 974 1018 1 003 988 858 847 882 870 752 743 772 762 665 657 681 fi73 592 5X5 fi06 599 530 525 542 536 478 473 488 483 433 429 441 437 394 390 401 397 360 357 366 .363 330 327 33 fi 333 304 302 309 306 281 279 285 2X3 260 258 266 2fi4 2fi2 242 240 247 245 243 225 224 230 228 227 210 209 215 213 212 197 195 201 199 198 185 1X3 188 187 186 173 172 177 176 174 163 162 166 165 164 154 153 157 156 155 146 145 148 147 146 138 137 140 139 138 130 130 133 132 131 124 123 126 125 124 1 IX I 17 i 19 I 19 1 IX 1 12 I11 1 14 1 13 1 13 107 106 108 108 107 102 101 103 103 102 96.7 98.5 98.0 97.6 97.1 93.fi 93.2 92.8 92.4 94.1 90.0 89.6 89.2 X8.X XX.4 86.1 85.8 85.4 85.0 84.7 82.5 82.2 8 1 . 8 81.5 81 .2 78.8 78.5 78.2 79.2 77.9 76.0 75.7 75.4 75.1 74.X 73.0 72.7 72.4 72.1 71.9 70.2 69.9 69.7 fi9.4 69.1 67,5 67.3 67.0 fifi.8 66.5 65,0 64.8 64.fi 64.3 64.1 fi2.7 62.4 62.2 62,0 61.8

1 682

1561 1 310 1 1 14 960 835 734 649 579 519 468 425 387 354 325 299 276 256 238
222

207 194
182

171

161

152 144 136 129 123

1 16
101

111 106 96.2 92.0 XX. 84.3

80.8

77.fi 74.5 71.fi

68.8

66.3 63,X 61.5 327

Tvrdoa po Vickersu HV 10 pri sili pritiska F = 98,07 N (0,102 F = 10) za promjere otisaka d = 0,550 . . . 0,999 mm
d mm
....()

Tvrdoa po Vickersu HV 100 pri sili pritiska F = 980,7 N (0,102 F = 100) za promjere otisaka d = 1,00 . . . 1,99 mm d mm 59,6 57,5 55.5 53.6 51,9 50,2 48,6 47.0 45,6 44.2 42.8 41,6 40.3 39.2 38.1 37,0 36,0 35,0 34.0 33.1 32.3 31.4 30.6 29.9 29.1 28,4 27.7 27.0 26.4 25.8 25.2 24,6 24.1 23.5 23.0 22,5
22.0

0,55. 0,56. 0.57. 0.58. 0.59. 0,60.

0,61.

0,62. 0,63. 0.64. 0.65.

0,66. 0,68.

0.67. 0,69. 0,70. 0,71. 0,72. 0,73. 0,74. 0.75. 0,76. 0,77. 0,78. 0.79.
0.80. 0,81. 0,82.

0.83. 0,84. 0.85. 0.87. 0,89. 0.90. 0,91. 0,92. 0.93. 0,94. 0,95. 0.96. 0,97. 0,98. 0,99. .328
0.88.
0,86.

61,3 59,1 57,1 55.1 53.3 5 1,5 49.8 48.2 46.7 45.3 43.9 42.6 41.3 40.1 39,0 37.8 36,8 35,8 34.8 33.9 33.0 32.1 31.3 30.5 29.7 29.0 28,3 27.6 26,9 26.3 25.7 25.1 24.5 23.9 23.4 22.9 22 4 21,9 21.4
21.0

58,9 56,9 54,9 53,1 5 1,3 49.7 48,1 46.6 45.1 43.8 42.4 41.2 40,0 38.8 37.7 36,7 35.7 34.7 33.8 32.9 32,0 31.2 30.4 29,6 28,9 28,2 27.5 26,9 25.6 25.0 24,4 23.9 23.4
22,8 26,2

61,1

60,9 58.7 56,7 54.7 52,9 51.2 49.5 47,9 46,4 45.0 43 6 42.3 41.1 39,9 38,7 37.6 36,6 35,6 34.6 33.7 32.8 31.9 31.1 30.3 29.6
28,8 28,1

60,6 58,5 56.5 54.6 52.7 51.0 49.4 47.8 46.3 44.9 43.5 42,2 40,9 39.8 38.6 37,5 36,5 35,5 34.5 33.6 32.7 31.9 31.0 30.2 29.5 28.1 27.4 26.7 26,1 25.5 24,9 24.3 23.8 23,3 22.7
22,2
28.8

...4 60,4 58,3 56.3 54.4 52,6 50,8 49,2 47.6 46,1 44.7 43.4 42.1 40.8 39,6 38.5 37,4 36.4 35,4 34.4 33.5 32.6 31,8 31,0 30.2 29,4 28.7 27.3 26.7
26.0

58,1 56.1 54.2 52.4 50,7 49,0 47.5 46.0 44.6 43.2 41,9 40.7 39,5 38,4 37.3 36,3 35,3 34.3 33.4 32.5 31.7 30,9 30.1 29.3 27.9 27.2
26,6 26,0
28.6

60,2

27.4
26,8 26.2

28,0

25.5 25,0 24.4 23.8 23,3

22.8

20.5

20,1

22.3 21.9 21.4 20.9 20.5

20.1

22.3 21,8 21.3 20.9 20.5

20.0

25.4 24.8 24,3 23,7 23.2 22,7

22.2

25.4 24.8 24.2 23,7 23.2

22.6 22.2

57,9 55,9 54.0 52.2 50.5 48,9 47.3 45,8 44.4 43.1 41.8 40 6 39,4 38,3 37 2 36.2 35,2 34.2 33.3 32.4 31.6 30.8 30.0 29.3 28.5 27.9 27,2 26.5 25,9 25 3 24.7 24.2 23.6 23.1
22.6 22,1

60,0

59,8 57,7 55.7 53.8 52,0 50,3 48,7 47.2 45,7 44.3 43.0 41,7 40,5 39.3 38,2 37.1 36,1 35,1 34.1 33.2 32.4 31.5 30.7 29.9 29.2 28.5 27.8 27.1 26.5 25.9 25.3 24,7 24.1 23.6 23.0 22.5
22.1 21.6 21,1

59,3 57,3 55.3 53.5 51,7 50.0 48.4 46,9 45,4 44.0 42.7 41,4 40.2 39.1 38,0 36,9 35,9 34,9 34.0 33.1 32.2 31.4 30.6 29.8 29.0 28.3 27.6 27.0 26.3 25.7 25.1 24,6 24,0 23.5 22.9 22.4
22.0

1,0. 1,1. 1,2. 1,3. 1,4. 1,5. 1,6. 1,7. 1,8. 1,9-

5 .,..6 ... 7 ....8 ... 3 .,..4 171 162 159 175 168 165 145 143 140 138 135 133 123 121 1 19 1 17 115 113 105 103 102 100 98,8 97,4 90,7 89,4 88,2 87,0 85,8 84,7 79,2 78,2 77,2 76,2 75.2 74,3 69.8 69,0 68.1 67.3 66,5 65.7 62,0 61.3 60.6 59.9 59 2 58.5 55,4 54,8 54.2 53.6 53i() 52,5 49,8 49,3 48,8 48.3 47,8 47,3 Korekturni faktori d - srednja dijagonala otiska, D - promjer ispitnog uzorka 185 153 129 110 94,6 82.4 72.4 64.2 57.2 51.4 .. 1 182 151 127 108 93.3 81.3 71,5 63.4 56,6 50,8 178 148 125 106 92,0 80,3 70,7 62,7 56,0 50,3 Kuglasta povrina konveksna 0,994 0,989 0,983 0,978 0.973 0,968 0,963 0.958 0,953 0,949 0,941 0,932 0.924 0,917 0,910 0,903 0,896 0,890 0,884 0,878 0,873 0,868 0,863 0.858 0,853
-

....9 156 131 1 11 96,0 83,5 73,4 64.9 57.9 51,9 46,8

Valjkasta povrSina* konveksna 0,994 0.991 0,988 0.986 0,983 0,980 0,977 0,974 (1,472 0,966 0,961 0,956 0,950 0,945 0,940 0.935 (1,9.3(1 0.925 0,920 0,915 0,910 0,905 0,900 0,895
-

dID

21.8 21.3 20.9 20.4

20.0

21.7 21.3
20.8

21.7
21.2

21,6

20.4
20,0
18.8

19,7 19,3 18.9

19.7 19,3 18,9

19.6 19,2
18,8

19.6 19.2 18.8

19.5 19,2

20.8 20.3 19.9 19.5 19,1 18,7

21.2

21.5
21.1 20.6 20.2

20.7 20.3 19,9 19,5 19,1 18.7

20.7 20.2 19.8 19.4 19,0 18.7

21.5 21,0
20.6 20.2

19,8 19,4 19.0

18,6

19.8 19.3 19.0 18.6

0,005 0,01 0,015 0,02 0,025 0,03 0,035 0,04 0,045 0,05 0,06 0,07 0,08 0,09 0,10 0,11 0,12 0,13 0.14 0,15 0,16 0,17 0,18 0,19 0,20 0,21 0,22

konkavna 1,006 1,013 1,019 1,025 1,031 1,038 1,045 1,053 1,060 1,068 1.085 1.103 1.122 1.143

konkavna 1,006 1,009 1,012 1.015 1,018 1.021 1.024 1.027 1.030 1.036 1.043 1.049 1.056 1.062 1,069 1.076 1.082 1,089 1,096 1.104 1.1 1 1 1.118 1.126 1,133 1,141 1,148

konveksna
-

konkavna 1,006 1.009 1,013 1,016 1,020 1,024 1.028 1,032 1.037 1.047 1.059 1,071 1.085 1,100 1.1 18 1,140

0.995 0.992 0.990 0.987 0,985 0,982 0.980 0,978 0.977 0.973 0,969 0.966 0.964 0.961 0.959 0.956 0.954 0,952 0.951 0,949 0,948 0,946 0.945 0,944 0,943 0,942

x dijagonale otiska pod 45 s osi uzorka + jedna dijagonala otiska paralelna s osi uzorka 329

3. Ispitivanje tvrdoe kovina po Rockwellu (ISO, JUS C.A4.031-1980) Pri Rockwellovoj metodi utiskuje se odreenom silom u povrinu ispitivanoga materijala posebni utiskiva, pri emu se ne mjeri povrina otiska, ve njegova dubina. Utiskiva je dijamantni stoac vrnoga kuta 120 (i polumjera zaokruenja 0,2 mm) ili elina kuglica promjera 1,5875 mm. Utiskiva se prisloni na povrinu ispitivanoga materijala poetnom silom F 0 , pri emu se dobiva otisak dubine h0. To je ishodini poloaj za koji valja mjerilo za dubinu namjestiti na ishodinu vrijednost 0. Nato se povea pritisak utiskivaa (u vremenu od 4 do 8 s) dodatnom silom Fi na ukupnu silu F. Vrijeme optereenja ukupnom silom F ovisno je o naklonosti ispitivanoga materijala puenju i traje od 2 s (za materijal bez pojave puenja) do vie od 30 s (za materijal s pojavama puenja). Potom se ukloni dodatna sila F, te se pri optereenju poetnom silom F oita na mjerilu dubinu otiska e (mm). Debljina ispitnog uzorka mora iznositi najmanje 8 e. a) Odreivanje tvrdoe stocem

Podruja

upotrebljivosti postupka za ispitivanje tvrdoe po Rockvvellu pri razliitim dubinama otiska e HR 15N 90 80 70 HR 30N 80 70 60 50 40 HR 45N 70 60 50 40 30 20 HRB HRF HRG HR 15T 90 80 70 60 50 HR 30T 80 70 60 50 40 30 20 10 HR 45T 70 60 50 40 30 20 10

lil

Najvie se upotrebljava postupak H R C (za kaljeni elik i slitine), u posebnim sluajevima jo i postupci H R A (za tvrde metale) i HR15N, HR30N i HR45N (za tanke uzorke ili male ispitne plohe). Pritisna sila i odgovarajua tvrdoa su: HRC HRA HR15N 29,42 1 17,7 147,1 HR30N 29,42 264,8 294,2 100-1000 e HR45N 29.42 411,9 441,3

HRC HRA e mm 0,010 0,020 90 85 0,030 80 0,040 75 0,050 70 0,060 70 65 0,070 65 60 0,080 60 0,090 55 0,100 50 0,110 45 0,120 40 0,130 35 0,140 30 0,150 25 0,160 20 0,170 0.180 0,190

100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35

100 95 90 85 80 75 70 65 60

100 95 90 85 80 75 70

Postupak: F N Sile F, N F N HR . =

Ispravljene vrijednosti tvrdoe po Rockwellu pri ispitivanju tvrdoe na valjkastim (konveksnim) plohama promjera d HR . . HRC HRA 20 30 40 50 60 70 80 90 HRN 20 30 40 50 60 70 80 90 10
d (mm)

98.07 98,07 1373 490,3 1471 588,4 100- 500 e

16

25

HR . HRB HRF HRG 30 40 50 60 70 80 90 100 HRT 20 30 40 50 60 70 80 90

10

d (mm)

16

25

b) Odreivanje tvrdoe kuglicom Najvie se upotrebljava postupak H R B (za nekaljeni elik, mjed, broncu), za posebne svrhe jo i postupci H R F (za hladno valjani tanki lim, bakar), H R G (za slitine bakra s fosforom) te HR15T, HR30T i HR45T (za vrlo tanke uzorke ili male ispitne plohe). Pritisna sila i trdoa su: Postupak: FN Sile F, N F N HR. . =
330

42,5 52,0 61,0 71,0 80,5 90,0 22,0 32,0 41,5 51,5 61,0 71,0 80,5 90,0
-

22,5 32,0 41.5 51,0 60 5 70,5 80,5 90,0 21.5 31,5 41,0 51,0 61,0 70.5 80,5 90,0

21.5 31,0 41.0 50,5 60.5 70.5 80.0 90.0 21.5 31,0 41,0 50.5 60,5 70,5 80,0 90,0

65.0 74.0 83,5 93,0 102,5

34,5 44,0 53,5 63,0 72,5 82,0 91.5 101.5

-

32.5 42,5 52,0 62,0 71,5 81,5 91,0 100,5 22,0 32.0 42,0 5 1,5 61.5 71,0 80,5 90.5
331

HRB 98,07 882,6 980,7

HRF 98,07 490.3 588.4 130-500 e

HRG 98.7 1373 1471

HR15T 29.42 1 17.7 147.1

HR30T 29,42 264,8 294 2 100-1000 e

HR4ST 29,42 41 1,9 441,3

43.0

63,0 72,5 81,5 91.0

52,5 62.0 71.5 81,0 90.5

Priblian odnos razliitih mjera

Tvrdoa po Brinell u HB Vickersu HV 1 175 1085 1 000 930 845 790 735 692 645 608 575 546 520 496 473 454 400 388 375 363 352 341 330 321 311 302 293 285 277 269 262 255 248 241 235 229 223 217 212
332

tvrdoe i vrstoe elika Tvrdoa po RockweIlu HRB HRC 95 17 94 16 93 15 92 14 91 90 89 88 87 86 85 84 83 82 81 80 79 78 77 76 75 74 73 72 71 69 68 67 65 64 62 61 59 58 56 54 52 vrstoa elika u N/mm2 C 750 720 710 690 670 660 640 630 610 600 590 570 560 550 540 530 520 500 490 480 470 460 450 440 440 430 420 410 400 390 390 380 370 360 360 350 340 330 320 310
333

Rockwellu HRB HRC 70 68 66 64 62 60 58 57 55 53 52 50 49 47 46 45 115 114 114 113 113 112 111 I 11 110 109 108 107 107 106 105 104 103 102 101 100 99 98 97 96 44 42 41 40 38 37 36 35 34 33 32 31 30 29 28 26 25 24 23 22 21 20 19 18

vrstoa elika u N/mm2 C 2 720 2680 2 560 2 460 2 350 2 260 2 160 2080 2000 1920 1 850 1 780 1 720 1660 1600 1550 1490 1440 1 400 1 350 1 310 1270 1 220 1 190 1 160 1 120 1090 1 040 1 030 1000 970 940 920 890 870 850 820 800 780 760 Cr 2640 2610 2 490 2 390 2 290 2200 2 100 2 020 1940 1 870 1 800 1 730 1670 1610 1 550 1510 1450 1 400 1360 1310 1270 1220 1 190 1 160 1 120 1 090 1060 1020 1 000 970 940 920 890 870 840 820 800 780 760 740 Cr-Ni 2 560 2 530 2 420 2 320 2 220 2 130 2040 1970 1880 1820 1750 1680 1620 1570 1510 1 460 1410 1360 1320 1280 1240 1200 1 160 1 130 1090 1060 1030 990 970 940 920 890 870 840 820 800 780 760 740 720

Brinellu HB 207 201 197 192 187 183 179 174 170 167 163 159 156 152 149 146 143 140 137 133 131 128 126 123 121 118 116 114 111 109 107 105 103 101 99 97 95 92 89 86

Vickersu HV 207 201 197 192 187 183 179 174 170 167 163 159 156 152 149 146 143 140 137 133 131 128 126 123 121 118 116 114 111 109 107 105 103 101 99 97 95

Cr 730 700 690 670 660 640 630 610 600 580 570 560 550 530 520 510 500 490 480 470 460 450 440 430 420 410 410 400 390 380 380 370

Cr-Ni 700 680 670 650 640 620 610 590 580 560 550 540 530 520 510 500 490 480 470 460 450 440 430 420 410 400 390 390 380 370 360 360

437 420 404 389 375 363 350 339 327 316 305 296 287 279 270 263 256 248 241 235 229 223 217 212

4. Ispitivanje tvrdoe plastinih tvari Za ispitivanje tvrdoe termoplasta i gume upotrebljavaju se postupci: za meke ispitne uzorke - postupak Shore A za tvre ispitne uzorke - postupak Shore D. Za tonija ispitivanja upotrebljava se postupak I R H D . a) Postupci Shore A i Shore B (JUS G.S2.125 - 1986 i G.S2.525 - 1984) Ispitni uzorak (debljine > 6 mm, promjera > 30 mm) pritisnemo na podlogu pritisnom ploom s rupom, kroz koja utiskujemo utisnu iglu odreenog oblika: ... Shore A

b a = 0 3,00 b = 0 16,0
2,5

d = 0 1,25

d = 0 0 , 7 9 r = 0,10

Pritisnom ploom pritisnemo epruvetu na podlogu silom 12,5 N (Shore A) odnosno 50 N (Shore D). Utisnu iglu utiskujemo u uzorke oprugom, ija se opruna sila F (N) mijenja s dubinom otiska h (mm) prema jednadbama: za postupak Shore A: F = 8,065 - 3,006 h za postupak Shore D: F = 44,50 - 17,8 h Tvrdoa H po postupcima Shore A i D odreena je dubinom otiska h: H = 100 - 4 0 h tako da je: H = 0 Sh pri h = 2 , 5 m m H = 100 Sh pri h = 0 m m Primjer oznake tvrdoe po postupku Shore A pri nastaloj dubini otiska h = 0,8 mm: H = 68 Sh A. Temperatura ispitivanja je 23 C 2 C.
334

Jedinice tvrdoe po Shoru 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Dubina otiska F(N) 2,5 2,25 2.0 1,75 1.5 1.25 1,0 0.75 0.5 0.25 0

Opruna sila F ( N) Shore A Shore D 0 0,55 1,30 4,45 2,05 8,90 2,805 13,35 3.555 17,80 4.305 22,25 5.06 26,70 5.81 31.15 6.56 35,60 7.31 40,05 8.065 44,50

b) Postupak po meunarodnoj skali za tvrdou za gumu IRHD (International Rubber Hardness Degree) (JUS G.S2.143 - 1986) Po tom se postupku ispituje u prvom redu tvrdoa (meke) gume i to utisnom dubinom h (mm) eline kuglice, odreenog promjera D, pri odreenoj sili pritiska. Ispitne uzorke pritiemo na podlogu pritisnom ploom silom 8,3 N. Poetna sila pritiska na kuglicu iznosi 0,3 N, dodatna 5,4 N, a ukupna 5,7 N. Mjeri se dubina otiska h koji odreuje tvrdou I R H D po slijedeoj tablici, a za ispitivanje kuglicom promjera D: - za manju tvrdou D = 5 mm - za osrednju tvrdou D = 2,5 mm - za veliku tvrdou J) = 1 mm D = 2,5 mm D = 1 mm h h h h h 1HRD IRHD IRHD IRHD IRHD mm mm mm mm mm 0,02 48.8 17,8 0,00 100 1,00 100 1,10 34,9 2,10 47,1 99,3 33,6 17,3 0,05 1.05 0,06 99,6 1,15 2,15 97,1 0,10 98,8 16,8 0,10 1.10 1,20 32,4 2,20 45.6 31,2 16,3 0,15 1.15 1,25 2,25 94.0 44,1 0,12 98,3 30,0 0,20 1.20 1,30 2,30 15.8 90,6 42.7 0,14 97,6 29,0 0,25 1,25 1,35 2,35 15.3 87.1 41,4 0,16 97,0 28,0 0,30 1,30 1,40 2,40 14.9 83,6 40,1 0,18 96,2 27.0 0,35 1,35 1,45 2,45 14,5 80.2 38.9 0,20 95,4 0,40 1,40 1,50 2,50 77,0 37.8 26.1 14.1 0,22 94,6 0,45 1,45 1,55 2,55 73,9 36,7 13,7 25.2 0,24 93,8 1,60 24.4 2,60 13.4 0,50 71,0 1,50 35,6 0,26 92,9 0,55 1,55 1,65 2,65 34,6 13.0 68,2 23.6 0,28 92,0 0,60 1,60 33,6 1,70 2,70 12.7 22,8 65.5 0,30 91,1 0,65 1,65 1,75 2,75 22,0 32.6 12.4 0,32 90,2 63,0 0,70 1,70 1,80 2,80 31.7 21.3 12.1 60.6 0,34 89,3 0,75 1.75 1,85 2,85 30.9 20.7 11.8 58,3 0,36 88,4 0,80 1,80 1,90 2,90 30,0 20,1 11.5 56,2 0,38 87,5 0,85 1,95 2,95 11.2 19.5 54.2 0,40 86,6 0,90 2,00 3,00 11,0 52.3 0,42 85,7 18,9 0,95 2,05 3,05 10,7 50,5 0,44 84,8 18.4 Primjer oznake tvrdoe po postupku I R H D : H = 70 I R H D Odreivanje temperature smekavanja termoplasta - po Vica tu (JUS G.S2.641 - 1970) Upotrebljavamo ispitni uzorak oblika kvadratne ploice, bridova 10 mm i debljine 3 . . .6,4 mm. Odreujemo temperaturu pri kojoj se utisna igla, promjera krunog presjeka 1,000 0,015 mm utisne 1 mm duboko u uzorak pri optereenju koje iznosi 9,81 N po metodi A ili 49,03 N po metodi B. Ispitni uzorak zagrijavamo u tekuini (npr. u parafinu, glicerinu, transformatorskom ili silikonskom ulju i si.).
335

ISPITIVANJA B E Z OTEIVANJA M A T E R I J A L A Magnetsko ispitivanje Predmete koji se mogu magnetizirati (sivi lijev, elik) premaemo slojem rijetkog ulja (petroleja) kojemu smo dodali eleznog praha te ih magnetiziramo. U homogenom materijalu nastaje jednoliko magnetsko polje, pri emu se i eljezni prah raspodijeli jednoliko. Svaka nehomogenost u materijalu (upljine, strana tijela) ili sitne, za oko nevidljive pukotine, uzrokuju otklon magnetskog polja, to se oituje u nejednolikoj raspodjeli eljeznog praha na povrini i time se otkrivaju pogreke. One e se pokazati iako su pod povrinom. Otklon magnetskog polja osobito je jak ako su pogreke okomite na smjer magnetskog polja, dok pogreke u smjeru polja na nj bitno ne utjeu. Zato predmet treba ispitivati u magnetskim poljima koja su meusobno okomita, kako bismo mogli otkriti sve pogreke. a) Za popreno smjetene pogreke magnetiziramo predmet pomou T magneta ili elektrinog svitka. Magnetsko je polje usmjereno uzdu predmeta te otkriva poprene pogreke. b) Za uzdune pogreke ukljuujemo predmet kao otpornik u elektrini vod kojim tee jaka struja ( 2 0 0 . . . 1500 A). Ta struja izaziva okomito na svoj smjer (tj. popreno) magnetsko polje, koje otkriva uzdune pogreke. Ako je predmet upalj, provlaimo elektrini vodi kroz upljinu. uplji predmet moemo upotrijebiti i kao sekundarni namot transformatora pa time u njemu otkrivamo | tH poprene pogreke (lijeva slika). Kombinirani ureaji omoguuju pregled na oba naina (desna slika).

Ultrazvuk prenosimo na okolinu prisnim dodirom kremenog kristala s povrinom predmeta. Kroz homogeni materijal prodire ultrazvuk veoma dobro. Dubina prodiranja ultrazvuka ovisna je o njegovoj frekvenciji i o materijalu. Ako je dovoljno jak, prodire do suprotne plohe predmeta (stijenke) i od nje se odbija. Na taj nain moemo pomou reflektiranog zvuka odrediti debljinu predmeta. Najmanji prekidi u materijalu (ve i zrani raspor irine od samo 1 0 - 3 mm) za ultrazvuk su skoro nepremostiva zapreka, to vea, to je frekvencija zvuka via. Na tim se zaprekama ultrazvuk odbija, a reflektirani ultrazvuk ih otkriva. Ispitivanje sivog lijeva ultrazvukom gotovo da ne dolazi u obzir zbog prevelike apsorpcije zvuka u njemu. Ispitivanja rendgenskim zrakama Rendgenske su zrake elektromagnetski titraji valne duljine 0,2 do 0,002 nm. Zrake vee valne duljine (oko 0,1 nm) nazivamo mekim, a one manje valne duljine tvrdim. to su rendgenske zrake tvre, to lake prodiru kroz tvar - ona ih manje apsorbira. Energija rendgenskih zraka mora biti to vea, to je deblji materijal kroz koji treba da prodru. Rendgenske zrake, koje dobivamo rendgenskim cijevima, upotrebljavamo za ispitivanje materijala, i to za: a) f i n o s t r u k t u r n o ispitivanje, koje se zasniva na svojstvu rendgenskih zraka, da se u kristalima ogibaju i odbijaju. Time nam otkrivaju razmjetaj atoma u kristalima i smjer osi kristala; b) g r u b o s t r u k t u r n o ispitivanje, koje se zasniva na svojstvu rendgenskih zraka, da ih tvari manje gustoe slabije apsorbiraju nego gue tvari. Rendgenske zrake, koje izviru gotovo iz toke i ire se pravocrtno, bacaju na fluorescentni zaslon ili na fotografsku plou sjene razliite jakosti, prema tome je li tvar gua ili rjea, i tako otkrivaju njihove oblike. Na t a j nain opaamo bez oteivanja materijala pogreke u nutrini materijala (upljine, pukotine, trosku itd.). Najfinije pak pukotine (koje ustanovljujemo ultrazvukom) ne moemo zapaziti rendgenskim zrakama. Pri ispitivanju rendgenskim zrakama sluimo se ureajem u kojemu je rendgenska cijev pod naponom od 80 . . . 300 kV (iznimno i do 600 kV). Probojna mo iznosi: pri 80 kV 40 mm Al pri 110 kV 100 mm Al pri 200 kV 60 mm Fe pri 230 kV 60 mm Cu

15

ii

Ispitivanje ultrazvukom Ultrazvuk je mehaniko titranje frekvencijom/ > 20 kHz. U biti on ima ista svojstva kao i ujni zvuk (f = 16 . . . 20000 Hz), ali se ultrazvukom moe prenositi mnogo vea energija, koju iskoritavamo za ispitivanje materijala. Ultrazvuk dobivamo na razliite naine. Za ispitivanje materijala najee upotrebljavamo piezoelektrini efekt kremenog kristala, tj. njegovu deformaciju zbog djelovanja elektrinog polja. Izloimo li takav kristal djelovanju izmjeninog elektrinog napona, on e se rastezati i stezati s frekvencijom napona. Nastat e mehaniko titranje - ultrazvuk.
336

Ispitivanje ^-zrakama y-zrake su elektromagnetski valovi duljine oko 0,000 5 nm (= 0,5 pm). Te su zrake tvre od rendgenskih i stoga dublje prodiru u materijal. y-zrake dobivamo iz radija ili mezotorija, te u novije vrijemeosobito iz izotopa kobalta 60. Pomou tih zraka moemo ispitivati materijal do debljine 250 mm. Sliku to je daju /-zrake dobivamo na fotografskoj ploi, a osvetljavanje traje i po nekoliko dana.
23 - Strojarski prirunik 337

ISPITIVANJE SASTAVA MATERIJALA Kemijska analiza Kemijskom analizom odreujemo kvalitativni i kvantitativni sastav materijala. Za odreivanje glavnih sastavina dovoljno je nekoliko grama materijala; za odreivanje primjesa i neistoa potrebno je 10 do 50 grama, u iznimnim sluajevima pri analizi male koliine neistoa i do 1 kg. Za brzo ustanovljivanje pojedinih elemenata u materijalu sluimo se razliitim postupcima karakteristinih povrinskih reakcija, koje meutim otkrivaju samo sastav povrinskog sloja. Spektralna analiza U uarenom stanju atomi emitiraju svjetlosne zrake koje imaju za svaki element karakteristine valne duljine. Odgovarajue spektralne crte ovise samo o kemijskom sastavu, dok njihov intenzitet ovisi o udjelu pojedinih elementa u ispitivanoj tvari. Osjetljivost je toga postupka veoma velika i na taj se nain mogu ustanoviti elementi kojih koliina iznosi 0,01 % i manje. Zato je taj postupak osobito prikladan kod manjih koncentracija. Spektralna je analiza ograniena na veoma usko podruje uarenog mjesta na povrini materijala. To, meutim, omoguuje i analizu sitnih stranih primjesa u materijalu. Spektralnom analizom moemo nadomjestiti kvalitativnu, a u ogranienom opsegu i kvantitativnu kemijsku analizu. Za nju dostaju veoma mali djelii materijala; moemo je primijeniti i na gotovim predmetima, a da ih time ne otetimo. Ako pak za spektralnu analizu izraujemo posebne ispitne uzorke, njihove su prikladne dimenzije 30 X 5 X 1 mm. Ispitivanje iskrenjem pri bruenju Za brzo, a grubo, razlikovanje pojedinih vrsta elika, sivoga i temperovanog lijeva te tvrdih metala slue nam slike i boje pri bruenju, koje su karakteristine za pojedini materijal (vidi str. 339). Ugljini konstrukcijski elici se mogu po iskrama razlikovati za svakih 0,1 % C. Meki elici daju snop iskara u obliku buzdovana s rijetkim zvjezdicama. S porastom koliine C mnoe se i za nj karakteristine zvjezdice. Cr, Ni i W u eliku smanjuju broj zvjezdica unato prisutnosti C. Cr se u eliku razaznaje po utocrvenim iskrama, W po njihovoj tamnocrvenoj boji (brzorezni elici!). Tvrdi metali imaju vrlo kratke iskre tamnocrvene boje, bez zvjezdica. Raspoznavanje elika i srodnih kovina po brusnim iskrama zahtijeva veliko iskustvo. Za olakanje raspoznavanja slue komadi za usporeivanje tono poznate vrste elika. Ispitivanje iskrenjem ne moemo primjeniti na neeljezne kovine i slitine. Za ispitivanje iskrenjem upotrebljavamo polutvrdu brusnu plou veliine zrna 6 0 . . . 80 pri brzini bruenja 20 . . . 35 m/s.
338

Slike iskara pri bruenju Ugljini elici meki polutvrdi tvrdi Manganski elici Nerajui elici

339

Metalografski pregledi M a k r o s k o p s k i p r e g l e d (pri poveanju do npr. 20 puta) otkriva upljine, mjehure, pukotine, trosku, pogreke u valjanju itd. M i k r o s k o p s k i p r e g l e d (pri poveanju do 1000 puta i vie) otkriva strukturu (raspored, oblik i veliinu kristalnih zrna), koja je ovisna o kemijskom sastavu i uvjetima skruivanja te o naknadnoj obradi materijala (toploj i hladnoj). Da bi struktura postala vidljivom, moramo povrinu pokusnog predmeta izbrusiti smirkom, i to uvijek finijim, te konano najfinije polirati. Za otkrivanje pojedinih sastavina strukture mora se polirana povrina jetkati. Sredstva za jetkanje ovise o vrsti materijala i svrsi pregleda. Najuobiajenija sredstva za jetkanje pri metalografskim ispitivanjima su: za elik za nelegirane i legirane elike: 2%-tna (za posebne sluajeve 4%-tna) alkoholna duina kiselina; za nerdajue kromne elike: alkoholna solna kiselina; za austenitne elike: alkoholna zlatotopka (carska vod ica) sastava: 8 cm! duine kiseline (1,40), 12cm 3 solne kiseline (1,19) i lOOOcrn3 alkohola ilipakameriko sredstvo: 7 . . . 8 c m 3 koncentrirane du ine kiseline, 2 . . . 3 c m 3 koncentrira solne kiseline i 0,5 g bakrenog klorida CuCl 2 (to se sredstvo moe samo kratkotrajno odrati); za otkrivanje fosfornih segregata: Oberhofferovo sredstvo 0,5 g kositrenog klorida SnCl 2 ,1,0 g bakrenog klorida CuCl 2 , 30 g eljeznog klorida FeClj, 3 0 c m 3 solne kiseline (1,19), 500cm 3 destilirane vode i 500cm 3 alkohola; za otkrivanje sumpornih segregata Baumannov postupak: fotografski se papir (srebrni bromid) stavi kratko vrijeme u 5%-tnu sumpornu kiselinu, a zatim na staklenu plou sa slojem prema gore. Na sloj pritiskujemo pomnooienu bruenu plohu ispitivanog dijela 1 do 10 min, a potom papir kratko isperemo vodom i konano fiksiramo u normalnoj fiksirnoj kupelji ( N a 2 S 2 0 3 ) ; za bakar i bakrene slitine za bakar i a-mjed: 10 g amonijeva persulfata otopljenog u 100 cm1 vode (otopina mora biti uvijek svjee pripremljena); za bakar, a-/f-mjed i broncu: amonijana otopina bakrenog klorida (10 g bakrenog amonijeva klorida otopi se u 120 c m 3 destilirane vode i doda toliko otopine amonijaka da se prije nastali talog upravo otopi); za olovo i olovne slitine otopina od 16 (ili 8) c m 3 duine kiseline (1,40), 16 (ili 8) c m 3 octene kiseline i 68 (ili 84) c m 3 glicerina; za aluminij i aluminijske slitine najprije 1 gnatrijeve luine u 100cm 3 vode, zatim 5 %-tna duina kiselina; za magnezij i magnezijske slitine razrijeena alkoholna duina kiselina. 340

KOVINSKI MATERIJALI Kristalna struktura kovina Sve kovine u krutom stanju imaju kristalnu strukturu. Njeni najei oblici su (mjere u nm): Kubna prostorno centrirana reetka Promjer atoma Dimenzija Kovina d a Fe 0,248 0,286 i Cr 0,250 0,288 V 0,262 0,303 Mo 0,272 0,314 W 0,274 0,316 Takoer: Fe A , Ti Rb, Nb, Ba, Ta Kubna plono centrirana reetka Dimenzija Promjer atoma Kovina a d 0,356 0,252 F ey 0,352 0,248 Ni 0,362 0,256 Cu 0,405 0,286 Al 0,495 0,350 Pb Heksagonalna reetka Takoer: Co,
Kovina

Sr, Rh, Pd, Ce, Ag, Au, Pt, lr

Dimenzija

a
Co Ti Zn Mg 0,251 0,295 0,266 0,320

c
0,407 0,473 0,294 0,520

Promjer atoma d
0,250 0,292 0,260 0,320

Takoer: Zr, Tc, Ru, Cd, Gd, Re, Os. TI

Kovina

Dimenzija

u
Sn 0.583

c
0.318

Promjer atoma d
0.302

As, Sb, Te i Bi imaju kompleksnu kristalnu strukturu. Neke se kovine mogu pojaviti u vie kristalnih oblika - modifikacija (polimorfizam). Promjena modifikacije - pretvorba - javlja se pri odreenoj temperaturi, npr. F e - F e y : 910 C Co - Cof, : 420 C Fe y - Fe^ : 1390 C Ti - Ti^j : 882 C Mn i In kristaliziraju kubno i ortorombno.
341

Slitine (legure) S l i t i n e su sastavljene od najmanje dviju komponenata od kojih je barem jedna kovina, dok je druga kovina, nekovina ili spoj. Legiranjem postiemo mnoga mehanika i druga fizikalna svojstva koja iste kovine nemaju. Slitinama nazivamo samo takve kovinske materijale kod kojih nekoj kovini n a m j e r n o dodajemo druge (kovinske ili nekovinske) komponente. Kovinske materijale koji sadre n e n a m j e r n o dodane (npr. pri dobivanju) druge komponente, uglavnom u malim koliinama, ubrajamo u neistoe. Slitine nastaju od komponenata koje se u tekuem stanju taljevini meusobno otapaju. Komponente koje se meusobno otapaju i u krutom stanju stvaraju kristale mjeance, i to u sluaju potpune topivosti u svim omjerima (koncentracijama) sastavina, a u sluaju djelomine topivosti samo do odreenog sastava zasienja. Slitine takva sastava koji prelazi granicu zasienja (otopinska praznina) mogu se sastojati samo od smjese kristala mjeanaca. Mnoge slitine tvore (pri najnioj temperaturi skruivanja) osobito sitnozrnatu smjesu kristala mjeanaca eutektik. Binarni sistemi slitina (sistemi slitina s dvjema komponentama) Binarne (dvojne) sisteme slitina prikazujemo faznim dijagramima temperaturasastav. U slijedeim dijagramima osnovnih binarnih sistema znae: t taljevinu, A i B komponente slitine, a i fj kristale mjeance (otopine B u kristalnoj reetki A, odn. A u reetki B), E eutektik. Sistem potpune topivosti Komponente A i B otapaju se meusobno u krutom stanju u svim moguim omjerima sastavina. Slitina je sastavljena od samih homogenih kristala mjeanaca (a). Sistem djelomine topivosti Komponente A i B otapaju se jedna u drugoj samo do odreenog sastava (zasienja). Slitina se do tog sastava sastoji od homogenih kristala mjeanaca (a in fj), a inae od heterogene smjese kristala (a, fj i E). Eutektik E je sitnozrnata smjesa kristala a i li u tono odreenom omjeru. Potpune netopivosti nema, ali podruja kristala mjeanaca (a i fj) mogu biti tako neznatna (sastav kristala mjeanaca pri zasienju gotovo je jednak istoj kovini) da djelominu topivost moemo u tom sluaju zanemariti. 342

E L J E Z O I N J E G O V E SLITINE isto eljezo Pri zagrijavanju istog eljeza primjeujemo tri temperaturne (stojne) toke, u kojima odreeno vrijeme zastaje porast temperature (zbog unutarnjih kristalnih promjena): Stojite Ao - 768 C - (Curiejeva temperatura) oznauje temperaturnu granicu do koje je eljezo magnetino. Modifikaciju eljeza do te granice nazivamo a (magnetino), a iznad te granice fi (nemagnetino). Kristalna je struktura za obje modifikacije ista - kubna prostorno centrirana kristalna reetka. Toka pretvorbe A 3 - 910 C - oznauje promjenu kristalne strukture jS u kubnu plono centriranu reetku, koju nazivamo modifikacijom y (nemagnetina). Toka pretvorbe A 4 - 1390 C - oznauje promjenu kristalne strukture y u modifikaciju <5, strukturno identinu modifikaciji fi (nemagnetina). Talite je istog eljeza na 1534 C. isto eljezo u vrstom stanju kristalizira prema tome u dva oblika: a) kao eljezo a - F e a (koje obuhvaa kristalno jednake modifikacije a, fii 6), koje je magnetino do 768 C, nemagnetino izmeu 768 i 910 C te izmeu 1390 i 1534 C; b) kao /-eljezo - Fe,, izmeu 910 i 1390 C, nemagnetino. U a-eljezu otapa se samo vrlo malo ugljika, a u ^eljezu moe se otopiti do 2,06% (pri 1147 C). isto je eljezo pri temperaturi okoline ( F e a ) razmjerno veoma otporno prema koroziji, prilino je mekano (45 . . . 55 HB), male je vrstoe ( 1 8 0 . . . 250 N/mm2) i vrlo rastezljivo ( 5 0 . . . 40%). Zbog male vrstoe i skupog dobivanja felektroliza!) njegova je primjena u tehnici neznatna. Najvie iskoriujemo njegovu izvanrednu sposobnost za magnetiziranje. Tehniko eljezo Tehniko eljezo sadri uvijek ugljik C i neznatne primjese, preostale u procesu proizvodnje - stalne pratioce mangan (Mn) i silicij (Si) te neistoe fosfor (P) i sumpor (S). Ugljik ima najvei utjecaj na nelegirano tehniko eljezo; ve u dijelovima postotka snano utjee na njegova svojstva. Pri ugrijavanju eljeza, koje sadri ma i neznatnu koliinu ugljika, opaamo jo i (stojnu) toku A, - 723 C. Prema sadraju ugljika tehniko eljezo dijelimo na: a) elik sa C < 2,06%, b) lijevano teljezo sa C > 2,06%. Legirane vrste tehnikog eljeza sadre jo i druge elemente, koji su namjerno dodani radi postizanja odreenih svojstava. 343

Sistem ieljezo-ugljik Pune linije: metastahilni sistem Fe FejC (eljezo-cementit) Isprekidane linije: stabilni sistem Fe C (eljezo-grafit)

Strukture elika

t taljevina, a austenit, f ferit, cp i cs primarni i sekundarni cementi!, I ledeburit, p perlit Strukturni sastojci u sistemu eljezo-ugljik: ferit austenit cementit ledeburit perlit grafit je je je je je je kristalni oblik a-eljeza, rastopinski kristal ^-eljeza i ugljika ( 0 . . . 2 , 0 6 % C) kristalni oblik eljeznog karbida FejC (6,65 % C) eutektik u sistemu eljezo-cementit (4,30% C) eutektoid eljeza i cementita (0,80% C) kristalni oblik ugljika C. Postot. produlj. (%) 35 60 ln
-

Ferit i perlit 0.35%C (500: 1)

Perlit i cementit 1,1%C (500:1)

Mehanika svojstva strukturnih sastavina (prosjene vrijednosti) Sastavina ferit austenit cementit, ledeburit perlit grafit 344 vrstoa (N/mm2) 250 . . . 300 750
-

Tvrdoa HV 90 210 850 220

-

700 . . . 900 20

Martenzit (500 :1)

Zrnati

cementit

(500:1)

Strukture lijeva

Skruivanje po metaslabilnom ili stabilnom sistemu ieljezo-ugljik elici se sastoje od strukturnih sastavina metastabilnog sistema. Lijevano se eljezo sastoji od strukturnih sastavina obaju sistema: metastabilnog i stabilnog. eljezni karbid F e 3 C (cementit) u eljeznom lijevu ima metastabilan karakter. On nastaje (bijeli lijev) pri skruivanju taljevine sirovog eljeza u okolnostima koje sprijeavaju njegovo raspadanje, tj. pri razmjerno brzom ohlaivanju i u prisutnosti izvjesnih elemenata, osobito Mn (te Mo, V, Cr, S). Pri polaganom ohlaivanju (ili duem arenju) eljezni se karbid raspada, a ugljik se izluuje u obliku kristalnih zrna (listia) grafita. Taj raspad olakava prisutnost nekih elemenata, osobito Si (te Al, Ni, Co, P). Pri potpunom izluivanju ugljika osnovna se masa sastoji od ferita, u kojem zrna grafita sadre sav ugljik (feritni sivi lijev). Pri djelominom izluivanju ugljika osnovna se masa sastoji od perlita, koji sam sadri dio ugljika, a samo se ostatak ugljika izluuje kao grafit (perlitni sivi lijev). Utjecaj brzine ohlaivanja austenita na strukturu elika a-eljezo nema gotovo nikakvih sposobnosti za otapanje ugljika, dok ga /-eljezo moe prilino dobro otapati, i to u obliku rastopinskih kristala austenita. Pri polaganom ohlaivanju raspada austenit pri perlitnoj temperaturi (723 C) u perlit, a ugljik otprije otopljen u austenitu, izluit e se i pojaviti u perlitnom cementitu. Sliku raspada pothlaenog austenita prikazuje Bainov dijagram (11 l-diagram*)
1,00

elini lijev nakon lijevanja (100:1)

r
Bijeli lijev (200:1)

elini lijer normaliziran (100:1)

l^f*
f

Zk&itvf

Sivi lijev (500:1)

f
Temperovani lijev crni (100:1) Sivi lijev nodularni (500:1)

Poetak I r a s p a ( i a austenita ag svretak I M, poetak 1 m a r t e n itne p r e t V O r b e Mr svretak/ Austenit raspada pri polaganom ohlaivanju (1) u grubi perlit p g , a pri brem (2) u fini perlit Pr. Ohlaivanje velikom brzinom (3) sprijeava u kritinom temperaturnom podruju (K 550C) raspad austenita pa se potie podruje neto stabilnijeg pothlaenog austenita ( 250 C), to omoguava izotermni raspad (3') u bainit (b), a manjom (3") ili prvotnom (3"') brzinom ohlaivanja promjenu u martenzit (m). Bainit je vri i tvri ( 5 0 . . . 60 HRc) od perlita. Martenzit (prezasieno a-eljezo) je vrlo tvrd ( 66 HRc) sastojak zakaIjenog elika. Martenzit pri ugrijavanju iznad 200C raspada i prelazi postupno preko strukturnih oblika trustita i sorbita iznad 600 C u zrnati cementit. * Time Temperature Transformation. 345

Utjecaj elemenata na strukturu elika 1. Elementi koji proiruju austenitno podruje U tu skupinu spadaju naroito Mn, Ni in Co. (Ugljik proiruje austenitno podruje samo u ogranienom opsegu.) Austenitno se podruje proiruje i postie temperaturu okoline pri odreenom sadraju x (%) elementa, dodanog za legiranje. Slitine sa sadrajem dodanog elementa veim od x imaju, dakle, austenitnu strukturu postojanu i pri obinoj temperaturi. Takve elike nazivamo austenitnim elicima. Znaajna su svojstva austenitnih elika da nisu magnetini; ne mogu se kaliti; vrstoa i tvrdoa su im dodue razmjerno male, ali ti elici pri veim deformacijama u hladnom neobino otvrdnu i postaju vrlo otporni prema " habanju; otporni su prema koroziji. 2. Elementi koji suzuju austenitno podruje U tu skupinu spadaju Be, Al, Si, P, Ti, V, Cr, Mo, W. Austenitno je podruje sueno. Iznad stanovitog sastava y, ni pri kojoj se temperaturi vie ne pojavljuje austenit, ve imamo na svim temperaturama samo a-strukturu - ferit. Takve elike nazivamo feritnim elicima. Znaajna su svojstva feritnih elika da se ne mogu kaliti; naginju gruboj kristalizaciji; istezljivost u hladnom stanju manja je nego kod austenitnih elika pa zato pri hladnom gnjeenju i manje otvrdnu; otporni su prema koroziji. 3. Elementi koji stvaraju karbide Neki elementi stvaraju neposredno sa C karbide. Pri tome su osobito vani Mn, Cr, W, Mo, V, Ti itd. Karbidi tih kovina su znaajni zbog tvrdoe i velikog utjecaja na polaganiju promjenu strukture elika. Ugrijani do austenitnog podruja otapaju se u njemu polagano. Spreavaju rast kristala i time podupiru nastanak finozrnate strukture. Uz brzo ohlaivanje pri kaljenju se ti karbidi ne izluuju, ve ostaju otopljeni u martenzitu. Time smanjuju kritinu brzinu hlaenja potrebnu za nastanak martenzita (to omoguuje kaljenje u ulju ili na zraku) te povisuju temperaturu postojanosti martenzita pri naputanju, zadravaju dakle raspad tvrde martenzitne strukture i na viim radnim temperaturama. elici jako legirani s Cr in W koji sadre viestruke karbide (ledeburitni elici), vrlo su tvrdi i veoma otporni prema habanju, i to stoga to karbidi u isti mah spreavaju raspadanje martenzita i zadravaju tvrdou (kaljenog) elika i pri radu na viim temperaturama (brzorezni elici). 346

Utjecaj legirnih elemenata na svojstva elika Legirni elementi C vrstoa Tvrdoa Postotno produljenje Elastinost Udarna ilavost Trajna statika vrstoa (pri viim temperaturama) Dinamika vrstoa Otpornost prema kem. utjecajima Otpornost prema vatri Sposobnost za izvlaenje Sposobnost za kovanje Sposobnost za zavarivanje Sposobnost za obraivanje Sposobnost za rezanje (alat) Otpornost prema poputanju
-

Si Mn Al

Ni

Cr Mo w

Ti

Co

+ -t-

+ +

+ + + +

+j+
+
-

+ + + + + +

+ +

+ +

+ +

+ +

+ +

+ +

4-

+ +
-

+ + + + +

+
4. +

+
+ + + + +
-

+ + + + + + + +

+
-

+ + + + +
-

+ +
+

+ + +

+
+

+
f

+ +

+ +

+
-

+ + +

+
-

+
Z

z
-

+ +

+ +

+ +

+ +

+ + +

+ + + +

+
4-

+ +

U tablici + znai utjecaj u smislu poveanja odgovarajueg svojstva elika, a znai smanjivanje tog svojstva. Dvostruki znakovi znae pojaan utjecaj. 347

TOPLINSKA O B R A D A ELIKA arenje elika arenje elika je postupak kojim elik grijemo na odreenoj temperaturi odreeno vrijeme i zatim ga na odgovarajui nain hladimo, da bismo time postigli eljene strukturne promjene. Razliitim postupcima pri arenju postiemo izjednaenje kemijskog sastava i kristalne strukture, poveanje ilavosti, smanjenje veliine kristalnih zrna, poveanje mekoe elika ili odstranjenje unutarnjih napetosti. arenje ugljinog (nelegiranog) Pri arenju elika vrlo su vane tempeelika rature strukturnih promjena: A 3 (linija a) difuzijska larenje G - O - S u sistemu eljezo-ugljik, vidi str. b) arenje radi kovanja 344) - kao donja granica austenitnog poc) normalizacija d) tarenje radi omekavanja druja, i A, (723 C za ugljine elike) ej tarenje za odstranjivanje - kao granica raspada austenita u perlit. napetosti Za legirane su elike odgovarajue temperature navedene u tablicama za elik. 1. D i f u z i j s k o a r e n j e je dugotrajno arenje elika pri visokim temperaturama, a slui izjednaenju nejednolike strukture nastale pri lijevanju, koja oteava obradu i smanjuje vrijednost proizvoda. To se arenje redovno izvodi ve pri proizvodnji elika. Grubozrnata struktura nastala prilikom difuzijskog arenja moe se odstraniti gnjeenjem u toplom ' stanju ili normalizacijom. 2. a r e n j e radi toplog gnjeenja (kovanja, preanja, valjanja itd.) Kristali elika nastali iz taljevine primarnom kristalizacijom ili narasli difuzijskim arenjem su grubozrnati. Oni mogu postati mnogo finijim gnjeenjem u toplom stanju. Pri pravilnom gnjeenju mora materijal biti temeljito prognjeen do sri. Gnjeenje dopire dublje pri valjanju i preanju nego pri kovanju. Zato je paljivost pri arenju za kovanje osobito vana. 3. N o r m a l i z i c i j a Gruba struktura u elinim odljevcima, koji se zbog odranja oblika ne mogu gnje6ti, i gruba struktura u velikim otkovcima, koji se kovanjem ne mogu do sri prognje6ti, ostaje pri ohlaivanju ispod granice austenitnog podruja A 3 u novoj, perlitno-feritnoj strukturi takoer grubozrnata. Tu strukturu moemo normalizacijom u6niti finijom. 348

Tim se postupkom elik zagrije za 3 0 . . . 50 C iznad temperature pretvorbe A 3 , i to kratko vrijeme - tek toliko da se struktura upravo promijeni opet u austenitnu. Pri toj se pretvorbi stvaraju novi fini austenitni kristali, koji se zatim pri normalnom ohlaivanju na zraku raspadaju u kristale ferita i perlita, a oni zadravaju finu strukturu i pri temperaturi okoline. Pri previsokoj temperaturi ili predugom grijanju u austenitnom podruju kristali bi opet narasli te bi korist normalizacije propala. Pregrijani se grubozrnati elik moe ispravno provedenom normalizacijom opet popraviti. Normalizacijom se poboljavaju svojstva vrstoe. 4. a r e n j e radi omekavanja

Stanovite vrste elika arimo da bismo dobili elik u to mekem stanju, prikladnom za mehaniku obradu. Ujedno je to stanje polazite za ispravno kaljenje bez opasnosti da se predmet izvitoperi ili popuca. Meke stanje postiemo: a) kod podeutektoidnih elika duljim grijanjem predmeta (2. .. 20 h) na temperaturi tik ispod perlitne temperature A,, a zatim ohlaivanjem (pri emu brzina ohlaivanja nije osobito vana, ali mora biti jednolika); b) kod elika oko eutektoidnog sastava jednolikim ugrijavanjem predmeta do perlitne temperature A,, zatim polaganim ohlaivanjem na 6 0 0 . . . 6 5 0 C (pri emu brzina daljnjeg ohlaivanja nije osobito vana); c) kod nadeutektoidnih elika kolebanjem temperature oko perlitne temperature A,. 5. arenje radi odstranjivanja unutarnjih napetosti

Nejednoliko ohlaivanje, obrada rezanjem, hladno gnjeenje (kovanje, valjanje, izvlaenje) itd. izazivaju napetosti u predmetima. Zbog tih se napetosti predmeti vitopere pri ugrijavanju sve do temperatura na kojima se granica plastinosti materijala snizuje r ispod unutarnjeg naprezanja (osloboena naprezanja 500 izazivaju plastine deformacije). Unutarnja naprezanja u eliku odstranjujemo arenjem pri priblino 500 ( . . . 600) C i zatim polaganim ohlaivanjem predmeta. 349

Kaljeqje elika
1. O b i n o k a l j e n j e Kaljenjem nazivamo toplinsku obradu brzog ohlaivanja kaljivih elika s odreene temperature kaljenja (s podruja austenita), pri emu se stvara posebno tvrda struktura (martenzit). Temperature kaljenja treba za pojedine vrste elika odabrati tono prema podacima u tablicama. Grijanje do tih temperatura treba da bude jednoliko i takvo da prodre kroz cijeli presjek. Za dobivanje tvrde strukture kaljenja (martenzita) treba predmet ohlaivati s temperature kaljenja najmanje kritinom brzinom ohlaivanja. Ugljini i neki malo legirani elici imaju vrlo veliku kritinu brzinu ohlaivanja, koju moemo postii samo hlaenjem u vodi. Srednje legirani elici imaju takvu kritinu brzinu ohlaivanja da Temperature kaljenja je moemo postii u ulju, a za jako legirane elike za ugljini elik dovoljno je ve ohlaivanje na zraku. Pri brzom ohlaivanju pojavljuju se razlike u temperaturama na povrini i u dubini predmeta, to - zbog razliite temperaturne rastezljivosti - izaziva naprezanja i opasnost od pucanja. Zato nikada ne upotrebljavamo sredstva za hlaenje koja djeluju bre nego je to potrebno. Za izradu predmeta koje treba kaliti odabiremo po mogunosti vrstu elika koja ima manju kritinu brzinu ohlaivanja pa se zato moe kaliti u rashladnom sredstvu koje blae djeluje. Velika unutarnja naprezanja koja nastaju pri kaljenju ublaujemo poputanjem ili naputanjem, tj. ugrijavanjem do 180C (gdje elik jo ne gubi tvrdou), i to neposredno nakon kaljenja (jo prije nego se predmet potpuno ohladi do temperature okoline). U tu se svrhu preporuuju uljene ili solne kupelji (najmanje 'Ah). 2. P o s e b n i p o s t u p c i pri k a l j e n j u a) Prekidno kaljenje upotrebljavamo za komplicirane predmete. Ohlaujemo ih najprije u sredstvu koje bre hladi, a kad se dovoljno ohlade (to osigurava nastanak martenzita), hladimo ih dalje u rashladnom sredstvu koje blae djeluje i time smanjujemo naprezanje. b) Stupnjevito kaljenje (termalno kaljenje) upotrebljavamo za komplicirane dijelove od legiranog elika. Prvo hlaenje obavimo u solnoj ili kovinskoj kupelji pri temperaturi blizu nad martenzitnom. Time osiguravamo kasnije stvaranje martenzita. On nastaje pri daljnjem ohlaivanju koje moemo izvriti na zraku (vidi krivulju 3" u Bainovu dijagramu na str. 345). 350

3. P o b o l j a v a n j e Svojstva vrstoe elika poboljavamo posebnim postupkom koji se sastoji od obinog kaljenja i poputanja pri viim temperaturama (do 680C), pri emu martenzit raspada u finozrnate meustrukture (trustit, sorbit) do zrnatog cementita. Izborom temperature poputanja moemo postii sva eljena svojstva vrstoe izmeu zakaIjenog i meko arenog stanja. Posebnim postupkom poboljavanja ohlaujemo predmet s temperature kaljenja neposredno u solnoj i kovinskoj kupelji na temperaturi poboljavanja i zatim ga ostavljamo due vrijeme na toj temperaturi (izotermno poboljavanje, vidi krivulju 3' u Bainovu dijagramu na str. 345). Na taj nain nastaje razmjerno ilava struktura (bainit).

100 500 600 -c 700 T

Primjer poboljavanja elika Rm = vrstoa Rpo,2 = naprezanje teenja teenja o,2 = = postotno produlj. Z = kontrakcija

4. P o v r i n s k o k a l j e n j e Grijanjem posebnim nainom kojim vrlo brzo ugrijavamo povrinu predmeta do temperature kaljenja i neposiedno zatim ohlaivanjem (dok su dublji slojevi jo hladni) zakalimo samo povrinski sloj. Time postiemo tvrdu povrinu, a jezgra ostaje ilava. Potrebno brzo ugrijavanje povrine moemo postii: a) potapanjem predmeta u solnu kupelj na temperaturi mnogo iznad temperature kaljenja, b) plamenom acetilena i kisika, c) visokofrekventnom strujom, koja zbog unutarnje indukcije ugrijava samo povrinu (skin-efekt), i to sloj toliko tanji koliko je via frekvencija. 5. C e m e n t i r a n j e ( u g l j i e n j e ) Da bismo dobili na ilavom (mekom) eliku osobito tvrdu povrinu, upotrebljavamo cementiranje, tj. arenje pri 8 7 0 . . . 930 C u sredstvu za cementiranje, koje moe biti kruto (drveni ugljen s dodatkom BaCOj), tekue (specijalne solne kupelji na bazi N a C N ) ili plinovito (CO). Cementiranje traje u krutom sredstvu 4 . . . 10 h za cementirani sloj dubine oko 1,2 . . . 1,6 mm koji sadri oko 1 % C . U tekuem ili plinovitom sredstvu cementiranje je znatno krae. Nakon cementiranja treba predmet toplinski obraditi, i to nakon cementiranja (1) ga ohladimo i zatim kalimo najprije pri temperaturi kaljenja za meki elik (2), a onda jo pri temperaturi kaljenja za pougljieni -<M|> povrinski sloj (4). Izmeu oba "-MpI kaljenja moe biti ukljueno jo i 5 meuarenje (3). Na kraju predmet poputamo (5) pri najvie I80C. 351

6. N i t r i r a n j e Specijalne elike za nitriranje zagrijavamo 1 0 . . . 100 h u struji amonijaka (NH 3 ) pri 500C. Time dobivamo 0,3 . . . 1,0 mm debeo, prirodno tvrd povrinski sloj tvrdoe 900... 1100 HV (koja se naglo smanjuje prema jezgri predmeta). C i j a n i r a n j e je nitriranje u posebnoj solnoj kupelji (na bazi NaCN), u kojoj pri 5 0 0 . . . 530 C u toku I . . . 3 h dobivamo nitrirani sloj dubok 0,125 mm tvrdoe 1100 HV. Ope upute za toplinsku obradu elika 1. Z a g r i j a v a n j e elik se pri zagrijavanju rastee. Naglo je zagrijavanje uzrok nejednolike temperature razliitih dijelova predmeta, koji o b r a u j e m o (tanji se i iljasti dijelovi i rubovi bre ugriju do viih temperatura), to moe izazvati jake unutarnje napetosti. Ako je materijal razmjerno ilav, napetosti se ublauju plastinom deformacijom i izvijanjem odn. vitoperenjem predmeta (predmet se baca), dok se kod tvreg materijala pojavljuju pukotine. One se pojavljuju to vie to je elik vie legiran, jer je toplinska vodljivost pri jaem legiranju manja. Zato elik treba zagrijavati to opreznije, to je vie sklon pucanju. Tvrde i legirane elike, osobito alatne, moramo zagrijavati polako od temperature okoline do 4 0 0 . . . 5 0 0 C . Odatle dalje elik postaje mekaniji pa ga zato moemo i bre zagrijavati. 2. T e m p e r a t u r a z a g r i j a v a n j a Da bismo postigli to bolje rezultate toplinske obrade, potrebno je to je mogue tonije postii temperaturu, odreenu za pojedini postupak. Tono moemo temperaturu odrediti samo razliitim mjerilima temperature. a) ivini termometri se mogu upotrijebiti do 500 C (iznad 350 C u specijalnoj izvedbi punjeni s N 2 ili C 0 2 pod tlakom). b) Termoelementi za razliita temperaturna podruja: Cu konstantan do 400C Ni NiCr ( 9 % Cr) do 1000C Fe konstantan do 800 C Pt PtRh ( 1 0 % Rh) d o l 500 C c) Optiki termometri (pirometri) upotrebljivi su iznad 600C do najviih temperatura. Osim navedenih instrumenata za mjerenje temperature, koji su neophodni za predmete s veim zahtjevima, moemo za jednostavnije predmete i s manjim zahtjevima ocijeniti temperaturu po boji uarenog elika (vidi skalu boja uarenog elika!). Isto se tako u praksi esto ocjenjuju temperature elika pri poputanju odn. poslije poputanja u temperaturnom podruju od 200 do 350 C po oksidacijskim bojama (vidi ljestvicu boja pri poputanju elika!). Boje koje odgovaraju pojedinim temperaturama poputanja vrijede dodue za veinu elika, no ne vrijede za nerajue elike, kod kojih su temperature to pripadaju pojedinim bojama znatno vie. 352

Boje uarenog elika

Bole naputanja elika

3. T r a j a n j e g r i j a n j a Za toplinsku je obradu veoma vano i trajanje grijanja predmeta na odreenoj temperaturi. To ovisi o debljini stijenki predmeta, njegovoj toplinskoj vodljivosti i o sredstvu u kojem predmet grijemo. Ako je grijanje prekratko, nutrina se debljih predmeta ne ugrije do potrebne temperature, zbog ega tada moe izostati uvjet za tok odreenog procesa toplinske obrade. Ako je pak grijanje predugo, moe se pojaviti grubozrnata struktura i smanjivanje koliine ugljika u eliku. 4. S r e d s t v a za z a g r i j a v a n j e Ako zagrijavamo predmete samo pri niim temperaturama do 180C (npr. za poputanje), redovito upotrebljavamo mineralna ulja. Ako temperatura mora biti visoka, ugrijavamo predmete veinom u arnim peima. U njima su izvrgnuti oksidacijskom djelovanju kisika iz zraka. Otuda i gubici materijala zbog izgaranja. Oni su vei u elektrino grijanim komornim peima nego u peima na plin ili naftu. Oksidacijskom utjecaju atmosfere pri visokim temperaturama najbolje izbjegavamo zagrijavanjem u kupeljima. Najee upotrebljavamo: solne kupelji: za 770 . . . 1000C 3dijelaBaCl2 za 250 . . . 600C 1 dio KNOj 2dijelaKCI 1 dio NaNOj iznad 1000C BaCl2 za 600... 770 C 1 dio NaCI kovinske kupelji 1 dio KC1 za 250 . . . 550 C 2 dijela Pb 1 dio BaCI2 3 dijela Sn 2 dijela CaCI2 za 550 . . . 900 C Pb Zagrijavanje u kupeljima je bre od zagrijavanja u arnim peima. Zato su temperaturne napetosti pri zagrijavanju u kupeljima vee, to pri niim temperaturama (manja ilavost obraivanih predmeta) poveava opasnost od vitoperenja i pucanja. 5. S r e d s t v a za h l a e n j e Za gaenje (brzo ohlaivanje s visokih temperatura) upotrebljavamo ve prema potrebnoj brzini ohlaivanja (vrsta elika!) vodu, ulje ili zrak. Pri gaenju u vodi kaljenje veoma ovisi o temperaturi i gibanju vode. Potrebno je jako mijeanje ili mlaz vode da bi se odstranili nastali mjehuri pare, koji spreavaju prijelaz topline. (Rashladno se djelovanje vode znatno poveava, ako vodi dodamo natrijeve luine NaOH.) Pri gaenju u ulju (repinom ili mineralnom) temperatura ulja u podruju od 40 do 70 C nema znatnijeg utjecaja na brzinu hlaenja. Vana je viskoznost ulja, koja pri 20 C treba da iznosi oko 16 (... 50) mm2/s. Pri hlaenju zrakom upotrebljavamo zrani mlaz, koji mora biti potpuno suh, ili pak predmet naprosto hladimo na zraku. Pri osobito sporom hlaenju ukopamo predmet u pepeo ili ga ostavimo u pei da se zajedno s njom ohladi.
24 - Strojarski p r i r u n i k

353

LIJEVANO ELJEZO Lijevano eljezo dobivamo lijevanjem sirovog eljeza (C > 2,06%). Koliina ugljika C iznosi obino 2,5 ... 3,5%, a razlikujemo: a) s i v i l i j e v , u kojemu je ugljik sav ili vei dio po cijelom preteku izluen kao grafit (C); b) t v r d i ( b i j e l i ) l i j e v , u kojem je ugljik po cijelom presjeku ili odreenom dijelu presjeka potpuno vezan kao eljezni karbid (Fe3C). Lijevano eljezo sadri redovno osim ugljika jo i manje koliine drugih primjesa: Si, Mn, P i S.
Sivi lijev

Sivi lijev posebnih magnetskih svojstava Oznaka ESL10 Vlana vrstoa Rm N/mm2 100 Magnetska indukcija B u magnetskom polju H: H = 1250 2500 5000 10000 A/m B = 0,40 0,60 0,80 0,95 T

N o r m a l n e vrste sivog lijeva s Ijuskastim grafitom (ISO) (JUS C.J2.020 - 1973)

Nelegirani i malo legirani sivi lijev Promjer neobraenog ispitnog uzorka* mm Vlani poskus promjer obravlana enog vrstoa ispitnog uzorka (min.) mm N/mm2 Pokus savijanja

K v a l i t e t n i s i v i l i j e v ima manje ugljika, manje grafitne ljuske i bolju osnovnu strukturu, to postiemo promjenom sastava, postupkom taljenja (viom temperaturom pregrijavanja) i cijepljenjem modificiranjem (cjepivima: ferosilicijem, silikokalcijem Al, CaC2 i dr., koja djeluju kao umjetne klice i pospjeuju sitnozrnato izluivanje grafita). Cijepljenjem postiemo vrstoe od 300 ,.. 400 N/mm2 (modificirani lijev). Sivi l i j e v s k u g l a s t i m g r a f i t o m dobivamo dodatkom Mg (Ce, Ca), koji dezoksidira taljevinu, i cjepiva na bazi Si, koje unosi u taljevinu klice: izluuje se kuglasti grafit (nodularni ili sferoidni ili duktilni sivi lijev itd.).
Nodularni lijev (JUS C.J2.022 - 1974)

Oznaka

razmak simetrala oslonaca (min.) mm

vrstoa" na savijanje (min) N/mm2

Gustoa kg/m1 Oznaka NL 38 NL 42 NL 50 NL 60 NL 70

Naprezanje teenja N/mm2 min. 240 280 350 400 450

flpo.2,

Vlana vrstoa N/mm2 min. 380 420 500 600 700

Postot. produlj. A, % min. 17 12 7 2 2

Tvrdoa HB 140 150 170 190 210 ... ... ... ... ... 180 200 240 290 300

Zmatost feritna preteno feritna feritno-perlitna perlitno-feritna perlitna

30 20 100 13 8 230 260 340 20 12,5 180 400 320 SL 15 20 20 150 600 300 45 900 32 270 7200 110 260 13 8 280 410 20 230 400 12,5 390 SL 20 30 200 600 20 360 160 45 900 32 3.30 13 8 330 280 20 12,5 400 460 SL 25 250 30 20 600 420 210 45 32 900 390 20 12.5 330 30 20 600 SL 30 300 480 7350 45 32 260 900 450 20 12.5 380 20 SL 35 30 350 600 540 45 32 .310 900 510 30 20 400 600 600 SL 40 45 32 360 900 570 ' Standardni je ispitni uzorak izraen od posebno odlivenog uzorka debljine 30 mm. " vrstoa na savijanje odnose se na neobraene ispitne uzorke. 354

SL 10

Udarna ilavost nodularnog lijeva NL 38 iznosi: KV = 12 J. L e g i r a n i s i v i l i j e v je: a) otporan prema habanju - s manjim dodacima (do = 2,5%) Si, Cr, Ni, Mo; b) austenitni - otporan prema oksidaciji na visokim temperaturama iptema koroziji - s velikim dodatkom Ni (12 ... 36%) i neto Si, Mn, Cr, Cu. Austenitni sivi lijev moe sadravati Ijuskasti grafit (R m = 140 ... 180 N/mm2) ili kuglasti grafit (R m = 380 ... 420 N/mm2).
Tvrdi lijev

L i j e v s t v r d o m k o r o m ima ugljik u jezgri izluen kao grafit, a u povrinskom sloju (kori) vezan kao eljezni karbid. Upotrebljava se za valjke i dijelove, izvrgnute habanju. B i j e l i l i j e v sadri ugljik po cijelom presjeku vezan kao eljezni karbid, a upotrebljava se za mlinske kugle, mlaznice za trcanje pijeska i si.
355

Temperovani lijev (JUS C.J2.021 - 1958)

VRSTE ELIKA

Temperovani lijev dobivamo od bijelog lijevanog eljeza temperovanjem. Bijeli temperovani lijev ima nakon arenja u oksidacijskoj atmosferi bijeli prijelom (zbog oksidacije ugljika). Crni temperovani lijev ima nakon arenja u neutralnoj atmosferi crni prijelom (zbog ugljika izluenog u obliku grafita). Bijeli temperovani lijev
Oznaka B Te L 00 B Te L 35 Debljina mm
-

elici su kovke slitine eljeza s ugljikom do 2,06% C ili i s drugim elementima. Pri veem sadraju dodanih elemenata za legiranje moe sadraj ugljika biti i neto vei od 2,06%. Sve vrste elika sadre iz procesa proizvodnje jo i manje koliine Mn, Si, P i S. elike koji sadre Mn < 0,8% i Si < 0,6% jo ne smatramo legiranim. Sadraj P i S gotovo je uvijek nepoeljan.
Razdioba elika

Promjer ispitnog uzorka mm

-

Vlana vrstoa "m N/mm2

Postot. produlj. A, % 5 3 3 2 10 5 3 3 Postot. produlj. Aj % 8

Brinellova tvrdoa HB 250 200

B Te L 40 Crni Oznaka

4 .. 9 9) 13 13).. 18 18).. 30 4 .. 9 9). 13 13).. 18 18).. 30 temperovani Debljina mm 4 ., 9 9).. 13 13).. 18 18).. 40 4 .. 9 9).. 1.3 13).. 18 18).. 40 4 .. 9 9).. 13 13).. 18 18).. 40

9 12 15 18 9 12 15 18 lijev Promjer ispitnog uzorka mm 9 12 15 18 9 12 15 18 9 12 15 18

340

380

200

Vlana vrstoa N/mm2 330

Brinellova tvrdoa HB 150

C Te L 35*

C Te 1. 38*

370

12

140

C Te L 45**

400

250

* Feritni lijev. - ' * Perlitni lijev. Magnetska svojstva temperovanog lijeva

Temperovani jev bijeli crni 356 Magnetska indikcija B u magnetskom polju H H = 2 500 5000 10000 A/m B = 1.00 Tio 1.20T = 1.15 1.25 1.35T

fl

1. Prema postupku proizvodnje: a) obini elici dobivaju se veinom iz Siemens-Martinovih pei (SM elici) ili iz konvertera (Bessemerovih ili Thomasovih); obini elici su nelegirani (ugljini) ili malo legirani, a upotrebljavamo ih redovno bez toplinske obrade; b) plemeniti elici dobivaju se rafinacijom ili rafinacijom i legiranjem u elektrinim peima (elektroelici). Plemeniti se elici redovno toplinski obrauju. 2. Prema sadraju: a) ugljini elici su one vrste elika u kojima odluujui utjecaj na svojstva elika ima ugljik, a drugih elemenata ima samo u koliinama koje nemaju bitnog utjecaja, tj. Mn < 0,80 %, Cr < 0,20 %, Co < 0,05 % Si <0,60%, W<0,10%, Ti <0,05% Ni <0,30%, Mo < 0,05%, Al < 0,05% Cu < 0,30%, V < 0,05%, b) legirani elici su one vrste elika u kojima odluujui utjecaj na svojstva elika imaju legirni elementi (tj. oni koji se namjerno dodaju da bi se postigla odreena svojstva); malo legirani elici imaju do 5% dodanih elemenata, a jako legirani vie od 5%. 3. Prema upotrebi: a) konstrukcijski elici su ugljini elici (obini ili plemeniti) sa sadrajem C < 0,6% ili legirani (uglavnom sa Mn, Si, Cr, Ni, Mo, V itd.). Upotrebljavamo ih za izradu elinih konstrukcija, sastavnih dijelova strojeva, aparata i razliitih ureaja. Razlikujemo: obine (ugljine ili malo legirane) elike za ope svrhe (masovna upotreba), plemenite (rafinirane) ugljine ili legirane elike za dijelove s veim zahtjevima (dijelove strojeva itd.); b) alatni elicisu plemeniti ugljini elici sa sadrajem C > 0,6% (< 2,06%) ili legirani (uglavnom sa Cr, W, V, Mo, Co itd.). Upotrebljavamo ih za izradu alata.
35?

Oznaivanje vrsta elika prema JUS (JUS C.B0.002 - 1986)*

Oznaka elika sastoji se od tri dijela: . XXXX. X - slovnog simbola ' - osnovne oznake od etiriju ili petero brojanih simbola ' - dodatne oznake od jednoga ili vie slovanih ili brojanih simbola - drugih dodatnih oznaka O s n o v n a o z n a k a oznauje vrstu elika:
1. elici s negarantiranim sastavom

Simbol na 1. mjestu : 0 Simbol na 2. mjestu oznauje grupu minimalne vlane vrstoe:

Simbol 0 1 2 3 4 vrstoa N/mm2 . . . 320 330...350 3 6 0 . . . 380 390...480 Simbol 5 6 7
8

Simboli na 3. i 4. (i 5.) mjestu oznauju redni broj elika: 0 . . . 9 (101... 199) - elici koji nisu namijenjeni toplinskoj obradi, 2 0 . . . 29 (201... 299) - elici za cementiranje, 3 0 . . . 39 (301... 399) - elici za poboljavanje, 40 . . . 59 (401 . . . 599) - ugljini i malo legirani alatni elici, 60 . . . 69 (601 . . . 699) - elici s posebnim fizikalnim svojstvima, 70 . . . 79 (701 . . . 799) - kemijski otporni i vatrostalni elici, 8 0 . . . 89 (801... 899) - brzorezni elici, 9 0 . . . 99 (901... 999) - elici za automate. D o d a t n a o z n a k a oznauje stanje elika: 0 - bez odreene toplinske obrade, 6 - Ijuten, 1 - aren, 7 - bruen 2 - aren do najbolje obradivosti, 8 - kontrolirano hlaen 3 - normaliziran, 9 - obraen po posebnim 4 - poboljan, uputama. 5 - hladno preoblikovan, Dodatne su oznake jo: 2A, 2B, 2C, 2D, 8A, 8B, K, H, S, V, Z. Ta se oznaka upotrebljava samo za poluproizvode, i to samo u dokumentaciji u vezi s dobavom. Ne odnosi se na gotove ugraene dijelove i ne unosi se u crtee. P o s e b n e o z n a k e mogu se dodati u pojedinanim sluajevima
Oznaivanje elika u skladitima bojom

vrstoa N/mm2 490...580 590... 680 690...780 790...880 890...

Simbol na 3. 0 . . . 44 4 5 . . . 79 8 0 . . . 99

i 4. (i 5.) mjestu oznauje redni broj elika: - ugljini elici s negarantiranom istoom - ugljini elici s ogranienim udjelom ne6stoa - ugljini elici s ogranienim udjelom S i P te propisanim udjelom C, Si i Mn.

Simboli na 1. i 2. mjestu: a) kod ugljinih elika - simbol na 1. mjestu: 1 - simbol na 2. mjestu: deseterostruka vrijednost maksimalnog postotka ugljika zaokruena na desetine: brojani simbol za C = 0,9% jest 9; b) kod legiranih elika - simbol na 1. mjestu: oznaka najutjecajnijeg legirnog elementa - simbol na 2. mjestu: oznaka drugog (po redu) legirnog elementa; za jednostruko legirane elike brojani je simbol 1. Element: C Si Mn Cr Ni W Mo V drugi Oznaka: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Pod najutjecajnijim legirnim elementom razumijeva se onaj kojemu pripada najvei umnoak sadraja u eliku (%) i faktora vrijednosti: Element Si Mn Cr Ni W Mo V Co Ti Cu Al dragi Faktor vrijednosti 1 1 4 4 7 14 17 20 30 1 1 30 Ako viestruko legirani elici imaju vie legirnih elemenata s istim umnokom, smatrat e se najutjecajnijim elementom onaj kojemu oznaka ima vii broj.
* Osim ovog standarda elici se po JUS-u oznauju posebnim oznakama (npr. RV, RN, RO, MT, MD itd.) 358

2. Ugljini i legirani elici s garantiranim sastavom

(JUS C.B0.003 - 1957) Oznaka elika bojom sastoji se od dva dijela, i to: - od osnovne oznake koju ine etiri trake, a dobiva se zamjenom brojanih simbola osnovne brojane oznake elika odgovarajuom bojom, - od dodatne oznake koju ine jedna ili dvije trake, a dobiva se zamjenom brojanih simbola dodatne brojane oznake elika odgovarajuom bojom.
Brojani simboli 0 1 2 3 4 Boja trake crna bijela crvena naranasta uta Brojani simboli 5 6 7 8 9 Boja trake zelena modra ljubiasta smea siva

irina obojene trake treba da je prilagoena veliini proizvoda, no po mogunosti treba upotrebljavati irine 5 . . . 16 mm. Neobojeni pojas izmeu traka iznosi polovinu irine obojene trake, a izmeu dijelova oznake za elik - osnovne i dodatne - iznosi dvostruku irinu obojene trake.
359

KONSTRUKCIJSKI ELIK Opi konstrukcijski elici (JUS C.B0.500 - 1970 i 1972) Sastav (%) Oznaka .0000 C.0261 C.0270 C.0271 C.0361 .0362 C.0363 C.0370 C.0371 C.0460 C.0461 C.0462 C.0463 C.0471 .0481 C.0482 C.0483 C.0561 .0562 .0563 .0545 .0645 .0745 Stanje
-

Mehanika

svojstva Naprezanje teenja Rc N/mm2 min. Vlana vrstoa Rm , N/mm2 330...500 340...420 370...450 Pokus Postot. produlj. savijanja* (a = 180) a5 % D=3a 28 25 D = 0.5 D = la Udarna ilavost V J 28 28 28 28 C
-

Oznaka C P maks.
-

s maks.
-

N maks.
-

smireno nesmireno nesmireno smireno spec. smireno spec. smireno nesmireno nesmireno smireno smireno spec. smireno spec. smireno nesmireno smireno spec, smireno spec. smireno smireno spec. smireno spec. smireno smireno smireno smireno

0.15 0,17 0,15 0,17 0.17 ,17 0,20 0,17 0.25 0,22 0,22 0,22 0,25 0,20 0,20 0,20 0,20 0,20 0,20 0,30 0.40 0.50

0,06 0,06 0,06 0,05 0,045 0,045 0,06 0,05 0,06 0,05 0.045 0,045 0,05 0,05 0,045 0,045 0,05 0,045 0.045 0,05 0,05 0,05 Normaliziranje
-

0,05 0,06 0,05 0.05 0,045 0,045 0,06 0.05 0,06 0,05 0,045 0,045 0,05 0,05 0,045 0,045 0,05 0,045 0,045 0,05 0.05 0.05

0,007 0,007 (1.007 0,009 0,009 0,007 0.007 0.007 0,007 0,007 0,007 0.009 0,009 0,007 0,009 0,009

.0000 .0261 .0270, .0361 .0362 .0363 .0370, .0460, .0462. .0471 .0481 .0482 .0483 .0561 .0562 .0563 .0545 .0645 .0745

.0271 210 240 .0371 .0461 .0463

+ 20 + 20 0 -20

26(1 290 360 300 340 370

420 . . . 50(1 44(1. . . 540 520...620 500...600 600 . ..720 700...850

22 22 22 20 15 10

D = 2a D = la D = 2a

28 28 28 ' 28 28 28 28

+ 20 + 20 0 -20 + 20 0 -20

:
Upotreba

* a - kut savijanja, D - promjer pritiskivaa, a - debljina ispitnog uzorka. Nelegirani elici za vijke i zakovice: JUS C.B0.506 - 1974.

Toplinska obrada i upotreba Oznaka 0000 .0261, .0361. .0370, .0460, .0463 .0481. Kovanje C
-

Ugljini konstrukcijski elici s garantiranim sastavom

(JUS C.B2.020 - 1958) Oznaka .1100 C.1101 .1209 .1210 C.1211 .1300 C.1301 C.1302 C Sastav* % Mn
0,12 0,30. .0,60 0,14 0.30. . 0,60

za sporedne svrhe meki elik polutvrdi elik tvrdi elik vrlo tvrdi elik

.0270, .0271 0362, .0363 .0371, .0461. 0462 .0471 .0482, .0483

120(1... 900 11.50... 900 1150 .900

900 . ..930 850 . . . 880 830...860 810...840 780.. 810

.0561. .0562, .0563 .0545 .0645 .0745 360

0,15 0,30. .0,60 0.18 0.30. . 0 . 6 0 0,22 0.30. . 0 . 6 0 0,25 0.30. . 0 . 6 0 0,25 0,35 . .0,60 0,32 0,40. . 0 . 6 0

Si Oznaka maks. .1400 0.35 .1500 .1501 0.35 .1600 .1601 .1700 0,35 .1701 0.35

C (1,32 0.38 0,42 0.48 0.52 0,58 0,62

Sastav* % Mn 0,38 0,45 (1,48 0.55 0,58 0.65 0,70 0,50 0,50 0,50 0.50 0,50 0,50 0,50

Si maks.

. 0 , 8 0 0,35 . 0 , 8 0 0.35 .0,80 0.35

.0,80

0,35 .0,80 0.35 . 0 , 8 0 0,35 .0,80 0.35

1100...850

* Svi ti elici imaju joj P m a , = 0,06%, S m a , = 0,06%, P + S 0,10%. 361

Sitnozmati konstrukcijski elik (JUS C.B0.502 - 1979) Vrste: R O . . . osnovni elik RV.. . elici za visoke temperature RN.. . elici za niske temperature

Naprezanje teenja elika za visoke temperature Oznaka elika RV 250 RV 280 RV 310 RV 350 RV 380 RV 420 RV 460 RV 500 Naprezanje teenja fte(N/mm2)* 100 220 240 260 290 320 350 390 410 150 200 230 240 270 300 330 360 380 pri temperaturi (C) 200 250 300 190 210 230 250 280 310 340 360 170 190 210 230 260 280 310 330 140 160 180 220 240 260 290 310 350 120 140 160 200 220 230 260 280 400 110 120 140 170 190 210 230 250

Sastav (%) Oznaka Kvalitetni elici C RO 250 RV RN RO 280 RV RN RO 310 RV RN RO 350 RV RN Plemeniti elici C RO 380 RV RN RO 420 RV RN RO 460 RV RN RO 500 RV RN 250 250 280 280 310 310 350 350 380 380 420 420 460 460 500 500 C maks. 0,18 0,16 0,18 0,16 0.18 0,16 0,20 0,18 0,22 0,22 0,22 0,22 0,22 0,22 0.23 0.23 Si maks. 0.40 0,40 0,40 0.40 0.45 0.45 0.10. . .0,50 0,10. . .0,50
-

Mn 0.40. . . ,30 0,50. . . ,30 0.50. .. .40 0,60. . . 1,40 0,60... ,50 0.70... .50 0,90. . . ,60 0.90. . . ,60
-

P maks. 0,040 0,030 0,040 0,030 0,040 0,030 0,040 0,030 0,040 0,035 0,040 0,035 0,040 0.035 0,040 0.035

S maks. 0,040 0,030 0,040 0,030 0,040 0,030 0,040 0,030 0,040 0,035 0,040 0,035 0,040 0,035 0,040 0,035

* Pri debljini ispitnog uzorka do 50 mm. (Pri debljinama do 35 mm su pri temperaturama 100 i 150 C naprezanja teenja via za 10 N/mm2.) ilavost elika pri niskim temperaturama Oznaka elika RO 250 RO 280 RO 310 RO 350 RO 380 RO 420 RO 460 RO 500 RV 250 RV 280 RV310 RV 350 RV 380 RV 420 RV 460 RV 500 RN 250 RN 280 RN 310 RN 350 RN 380 RN 420 RN 460 RN 500 Smjer ispitivanja
- 6 0

ilavost KV (Jjmin pri temperaturi ( T ) -40 -20 0 48 34 48 34 48 34

62

h20
62

uzduno popreno uzduno popreno uzduno popreno uzduno popreno uzduno popreno uzduno popreno uzduno popreno uzduno popreno uzduno popreno 34 24 31 24 27 24 41 31 38 27 34 27

41 55 38 55 38 55 41

41
62

41 55 41
62

Mehanika svojstva (pri temperaturi okoline) Oznaka RO RV... RN... ...250 ...280 . . . 310 ...350 . . . 380 ...420 . . . 460 . . . 500 Naprezanje teenja N/mm2 (min.) pri debljini (min' . . . 16 16)... 35 35)... 50 250 250 240 280 280 270 310 310 300 350 350 340 370 360 380 420 410 400 460 450 440 500 480 470 vrstoa Rm N/mm2 pri debljini do 50 mm 360. 480 390. .510 440. . 560 490. . 630 500 . .650 530. .680 560 . . 730 610. .770 Postot. Pokus savijaprodulj. nja a = 180 D As uzdu. popr. % la la 25 24 1,5a 2a 23 2a 2,5a 22 2a 3o 2,5 a 3,5a 20 19 2,5a 3,5a 17 3a 4a 16 3a 4a

41

45

51 41 48 41
62

58 41 55 41
62 62 62

55 38 51 34 48 31

45 58 41 55 38

45 45 41

* a - kut savijanja, D - promjer pritiskivaa, a - debljina ispitnog uzorka. 362

' Pri debljini do 50 mm i u normaliziranom stanju. 363

elici za cementiranje (JUS C.B9.020 - 1974)

Sastav i mehanika svojstva sastav7o C . 1120 . 1121 . 1220 . 1221 . 1281 . 4120 . 4320 . 4321 . 4381 . 4382 . 4520 . 4721 . 4781 . 7420 . 7421 . 7480 . 7481 . 5420 . 5421 0.10 0,15 0,15 0.15 0.16 0.20 0,17 0,20 0,10 0.20 0,21 0.20 0.26 0.20 0.26 0.15 0.18 Mn (1,45 0.45 0.45 0.50 1.15 1.25 1,15 1.25 0.50 1 .05 1,05 0,75 0.75 0.75 0.75 0,50 0.50 Cr
-

Toplinska Oznaka

obrada111' Kaljenje jezgre 5 ' C 89(1. . . 92(1 v, k 870...900 v. k 850... 880 u, k 89(1 . . . 92(1 Meuarenje 4 ' C
-

Kaljenje povrine3' C
-

Poputanje C 150...180 150. .180 170. .210 170 . 210

Oznaka

drugo
-

areno tvrdoa HB 131 146 146 147 207 217 207 217 229 217 217 207 217 207 217 217 235

Jezgra - kaljena vlana vrstoa Rm N/mm2 500...650 600.. 800 600...800 700...900 800. .1100 1000...1300 800...1100 ]()()() . . . 1300 1 10(1 . . . 1.350 1 100 . . . 140(1 1 100... 1400 800 . . . 1100 1000. .1300 800...1100 1000. . . 1.300 900 . 1200 1200 . ., 1450 o 0

. 1120 . 1121 .1220 . 1221 . 1281 .4I20 .4320 .4321 .4381 . 4382 .4520 .4721 .4781 . 7420 .7421 .7480 . 7481 .5420 . 5421

III
B SZ 300 360 360 . 450 600 70(1 600 700 800 mi 800 600 700 600 700 650 800

16 14 14 11 10 8 10 8 8 7 7 10 8 10 8 9 7

810...840 u

0,55 0,95 1,15 0.92 1.15 I .65 1.25 1.25 0.40 0.50 0.40 0,50 1 .55 1.05

840...870 u, v, k 630.. 650 p. z 800...830 u, k 170. .210

" Kovanje pri 1100... 850 C - 21 Ugljienje pri 9 0 0 . . . 950 C. - " Gaenje: v - u vodi. u - u ulju, k - u solnoj kupelji 160 . . . 250 C. - " Hlaenje: p- u pei. z- na zraku. Prokaljivost Oznaka elika . 4.320 . 438 1 .4321 4382 . 4520 .472I 4781 . 7420 . 7480 . 7421 7481 . 5420 .5421 na 5 44 .31 48 .36 48 39 49 .39 43 .30 50 37 46 .36 49 40 Tvrdoa HRC' udaljenosti od eone plohe 7 9 12 15 20 41 37 34 33 31 28 24 21 46 44 41 40 37 33 31 28 25 23 48 47 46 46 44 38 37 35 .34 32 48 47 45 44 42 38 .36 34 32 29 40 36 32 29 26 27 2.3 47 43 .39 36 33 33 30 26 24 21 45 43 41 39 .37 .35 .32 29 26 24 49 49 49 49 48 .39 39 37 36 35 (mm) 25 30 30 .35 21 43 31 41 27 24 .31 35 "'2 47 35 29 34 42 30 40 26 2.3 .30 34 21 47 34

0.30 Mo 1.55 Ni 0.25 Mo 0.25 Mo 0.45 Mo 0.45 Mo 0,45 Mo 0.45 Mo 1.55 Ni 1,95 Ni

1.5 47 .39 49 41 48 40 50 42 49 41 52 44 47 39 49 41

3 46 35 49 .39 48 40 50 41 47 35 51 41 47 38 49 41

35 2K 33 41 29 39 25 ->2 29 34 20 46 34

40 27 31 41 29 38 24 21 28 33 20 46 3.3

* Navedene su prosjene vrijednosti. - Svi nelegirani elici imaju jo 0,15 ... 0.35% Si, legirani 0,15... 0,40% Si. - elici - 1120 i . 1220 imaju P m a x - 0,045% i S m a x - 0,045%. svi ostali elici imaju P m j x = 0,035% i S m l l x = 0.035%.

* Gornji i donji broj oznauju granine vrijednosti tvrdoe. 364 365

elid za poboljavanje (JUS C.B9.021 - 1974) Sastav i mehanika svojstva Sastav* % C Mn 0.45 0,45 0,65 0,65 0,65 0,65 0.65 0,65 0.75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,95 1,48 0,75 0,65 0,65 0.65 0,75 0,75 0.65 0,75 0,65 0,65 0,65 0.65 0,55 0,55 0,65 0.65 0,90 0.65 0,55 0,45 Cr
-

Toplinska obrada Oznaka Kovanje C . 1330 . 1331 .1430 . 1431 . 1480 . 1530 .1531 . 1580 .1630 . 1631 .1680 . 1730 .1731 . 1780 .3130 . 3139 . 4130 . 4131 . 4132 . 4133 . 4134 . 4180 .4181 . 4184 . 4730 . 4731 . 4732 . 4733 . 4734 . 4738 . 4781 . 4782 . 4830 . 5430 . 5431 . 5432 1100...900 1100...850 1100...850 1050...850 1050...850 1100...850 1050...850 1050...850 1100...850 1100...850 1050...850 1050...850 1050...850 1050.. .850 1050...850 1050...850 1050... 850 1050... 850 1050... 850 1100...900 1050. .850 1050...850 1050...850 1050...850 1050...850 1050...850 Meko arenje C 650...700 650...700 650...700 650...700 650 .. 700 650...700 680 ...720 680...720 650 ...700 650 . 700 680...720 680...720 680...720 680...720 680...720 680...720 680...720 680...720 680...720 680 . ..720 680...720 680...720 680...720 650...700 650. . 700 650...700 Normalizacija C 880 . . . 910 860...890 840... 870 830...860 820...850 850...880 850 . . . 890 840...880 850...880 840...870 845...885 850 . ..890 840...880 845...885 860... 900 850...890 840. . . 880 840...880 860...900 880...920 850...890 840...880 840 . 8 8 0 850...880 850...880 850...880 Poboljanje*** kaljenje u vodi C 860...890 840...870 820...850 805.. . 835 800 .. . 830 820...850 830 . .. 860 820.. .850 830...860 820. .850 825...855 830... 860 820...850 825...855 840... 870 830... 860 820...850 820...850 840...870 830...860 820...850 (820...850) 820...850 kaljenje u ulju C 870...900 850...880 830...860 815...845 810...840 830... 860 840...870 830...860 840...870 830...860 835...865 840...870 830...860 835 ... 865 850... 880 840...870 830...860 830...860 850...880 860...900 840... 870 830...860 830...860 830...860 830...860 830 . . . 860

Oznaka

Mo

drugo

areno tvrdoa HB max. 156 156 183 183 183 207 207 207 229 229 229 241 241 241 217 223 217 217 207 207 217 217 217 217 212 217 217 235 248 248 217 217 235 217 235 248

Poboljano1* napr. teenja V2, N/mm2 300 300 370 370 370 420 420 420 470 470 470 500 500 500 550 500 600 680 450 550 640 600 680 640 600 680 780 800 1050 1050 680 780 800 800 900 1050 vlana vrst, min. N/mm2 500 500 590 590 590 670 670 670 750 750 750 800 800 800 800 700 800 900 700 800 800 800 900 800 800 900 1000 1000 1250 1250 900 1000 1000 1000 1100 1250 postot. prod. % 22 22 19 19 19 16 16 16 14 14 14 14 14 13 14 15 14 12 15 14 13 14 12 13 14 12 11 10 9 9 12 11 10 11 10 9

C.1480 C. 1530 C.1531 C. 1580 .1630 C.1631 .1680 C.1730 .1731 C. 1780 C.3130 C.3135 .4130 .4131 .4132 .4133 .4134 .4180 .4181 . 4184 .4730 .4731 .4732 .4733 C.4734 C.4738

C. 1330 C. 1331 C. 1430 C. 1431

C.4781

. 4782 C.4830 C. 5430 .5431 .5432

0,22 0,22 0.35 0,35 0.35 0,46 0,46 0,46 0,56 0,56 0,56 0,61 0,61 0,61 0,40 0,28 0,33 0,42 0,38 0,46 0,38 0.33 0,42 0,38 0,25 0,34 0,42 0.50 0.30 0,32 0,34 0,42 0,51 0,36 0,34 0.30

_
-

_
-

_ -

1,05 1,05 0,50 0,50 1,05 1.05 1,05 1,05 1,05 1,05 1,05 1,05 2,50 3,05 1.05 1,05 1,05 1.05 1.55 2,00

0.38 Si
-

0,22 0,22 0,22 0,22 0,20 0,40 0,22 0.22

-

_
-

0.15 V 0.30 Ni

_ -

0.22 0,22 0,40

0.15 V 1,05 Ni 1.55 Ni 2,00 Ni

' Navedene su prosjene vrijednosti. - Svi elici (osim . 3130 i . 3230) imaju jo oko 0,25 . . . 0,35% Si. - * P m a x i S m a x su za sve elike . 1330, . 1430, . 1530, . 1630 i . 1730 po 0.045%, za sve druge elike po 0.035%. 366

** Vrijednosti za mehanika svojstva u poboljanom stanju (str. 366) vrijede pri debljinama materijala 16... 50 mm. Pri manjim (veim) debljinama vrijednosti su za naprezanje teenja i vrstou vee (manje), a za produljenje manje (vee). *** Poputanje nakon kaljenja pri 550... 660 C. 367

Kaljivost elika za poboljanje Oznaka elika 1,5 .3139 . 4130, . 4180 .4131,. 4181 . 4132 . 4133 . 4134, . 4184 . 4730 .4731,. 4781 . 4732, . 4782 . 4733 .4734 . 4738 . 4830 .5430 . 5431 . 5432 55 46 57 49 61 53 59 51 63 54 59 51 52 44 57 49 61 53 64 56 56 48 57 49 65 57 59 51 58 50 57 49 3 54 43 57 48 61 52 57 46 61 49 59 50 52 43 57 49 61 53 64 55 56 48 57 48 65 56 59 50 58 50 57 49 Tvrdoa HRC 5 51 37 56 45 60 50 54 37 57 40 58 48 51 40 57 48 61 52 64 54 56 47 57 48 64 56 58 49 58 49 57 49 7 48 31 54 41 59 47 49 29 52 32 57 44 50 37 56 45 60 51 63 53 56 47 57 48 64 55 58 49 58 49 57 49 9 45 27 52 35 58 44 43 25 46 28 55 39 48 34 55 42 60 50 63 51 56 46 57 47 63 53 57 48 57 48 56 48 12 40 22 47 30 55 39 38 21 41 24 51 34 44 30 53 38 59 46 61 49 56 45 57 47 62 51 57 46 57 48 56 48 15 37 44 27 52 35 35 38 22 48 31 41 27 52 34 58 43 60 46 55 44 57 46 61 48 56 45 56 47 56 47
*

elici za nitriranje Sastav i mehanika svojstva 40 50 27 26 33 31 37 35 22 20 24 22 28 26 Oznaka C.4531 C.4734 C.4739 Kovanje C 1050...850 1050... 850 1050... 850 arenje 6 5 0 . . . 700 680 . . . 720 680 .. . 710 Oznaka PO JUS Sastav % U poboljanom stanju Tvrdoa nitrirane naprez. vlana post. povrSine prod. te. Rpo.2 vrstoa N/mm2 HV Al ostalo A, % N/mm2 950 780... 980 13 0,1 1,0 Ni 245 590 0,15 V 248 785 980...1180 11 750 li, i 248 590 780... 980 14 900 I Tvrdoa (ar.)

na udaljenosti od eone plohe (mm) 20 33 39 23 46 30 32 35 20 42 26 37 23 48 30 56 38 59 42 54 41 56 46 60 44 55 43 56 46 56 47 25 31 37 21 42 27 30 33 39 24 35 21 45 28 53 35 57 40 53 39 55 46 58 41 54 41 56 45 55 46 30 29 35 20 40 25 27 31 37 22 33 20 43 27 51 34 55 39 52 38 55 46 56 40 53 39 55 44 55 46

C Cr Mo .4531 0,34 1,7 0,2 . 4734 0,30 2,5 0,2 , 4739 0,33 1,1 0,2 Toplinska obrada

Normaliziranje C 860 . . . 900 900 . . . 930

35 33 31 40 25 47 32 53 37 50 36 54 45 54 38 51 36 55 43 55 45 31 39 24 45 32 52 36 48 34 53 44 53 37 49 33 55 41 55 44

Kaljenje C 850 . . . 900 ulje 850 . . . 880 ulje 870 . . . 910 voda

PopuStanje C 580.. .660 580 . . . 630 580 . . . 650

Magnetski lim za transformatore i elektrine strojeve (JUS C. K5.020 1955) Gubici (W/kg) Oznaka za B (T) 1,0 | 1,5 40 Magnetska indukcija B (T) u magnetskom polju H (A/m) 160 | 1000 [ 5000 | 10000 j 500001100000

Transformatorski lim MT93 0,93 MT100 1,00 MT110 1,10 MT125 1,25 MT135 1,35 MT145 1,45 Dinamo-lim MD170 MD 200 MO 240 MD 200 MD700 1,70 2,00 2,40 2,80 . . . 7,00 . . .

2,40 2,60 2,80 3,10 3,40 3,70

0,45 0,20 0,20 0,20 0,20 0,20

1,02 0,87 0,87 0,87 0,87 0,87

1,36 1,34 1,34 1,34 1,34 1,34

1,55 1,55 1,55 1,55 1,55 1,55

* Gornji i donji broj oznauju granine vrijednosti tvrdoe. 368

4,30 5,30 6,80 8,00 16,00

0,86 0,86 0,92 0,92 0,92

1,34 1,34 1,39 1,39 1,39

1,57 1,57 1,63 1,63 1,63

1,70 1,70 1,75 1,75 1,75

2,01 2,01 2,08 2,08 2,08

2,09 2,09 2,17 2,17 2,17 369

25 - Strojarski prirunik

elici za automate

(JUS C.B0.505 - 1984)

Oznaka Sastav % C Si Mn S . .0.25 . .0,26 . . 0,25 . .0.25 . 0.25 ..0.32 . .0,40 . .0,32 P max. 0,07 (1,07 0,07 0,07 0,07 0.11 0,11 0,1 1 0.15...0.35Pb Postotno produlj. /I, % min. 9 25 8 23 8 18 16 7 14 13 8 20 8 23 8 23 8 23 Upotreba za cementiranje cementiranje poboljanje poboljanje cementiranje

Toplinska obrada elika za automate za poboljanje Oznaka Meko arenje C . 1490 650 . .. 700 . 1590 650 ... 700 Normalizacija C 860 . .. 890 840 . .. 870 Poboljanje* gaenje C 840 ... 870/v ali 850 ... 880/u 830 ... 860/u poputanje C 530 . .. 670 530 ... 670

C. 1190 0,07. . 0,12 do 0,25 0,60 . . 0,90 0,18 C. 1290 0,12.. 0.18 0.10 . . .0,40 0,60.. 0,90 0.18 C. 1490 0,32. 0,39 0,10. . .0.40 0,60.. . 0,90 0,15 C. 1590 0.42 . 0,50 0.10. . .0.40 0,60. . 0.90 0,15 C. 3190 0.14 . 0,20 0,10 . . .0,40 1.10. . 1,40 0,20 . 3990 0,08. . 0,14 do 0,05 0.90. . 1,30 0,24 C. 3991 0.10. . 0,15 do 0.05 1.00. . 1,50 0,30 C. 3993 0.08 . . 0,14 do 0,05 0,90. . . 1.30 0.24 Mehanika svojstva (pri debljini 16 . . . 40 mm) Oznaka . 119(1 Stanje hladno vueno normalizirano Naprezanje teenja Re N/mm2 355 215 375 225

* Gaenje: v - u vodi, u - u ulju. elici za opnige

(JUS C.B0.551 - 1984)

Sastav i mehanika svojstva tvrdoa HB maks. 245 255 255 255 255 248 241 naprez. teenja Kp 0,2 N/mm2 1130 1 130 1130 113 0 1180 1180 1180 Post. prod. a5% 6 6 6 6 6 6 6 371 Sastav (prosjene vrijednosti) % C 0,55 0,60 0,64 0,60 0,67 0,55 0,51 Si 1,65 1,45 1.65 1,65 1,30 0.25 0,25 Mn 0,85 1,05 0.85 0,85 0.50 0,85 0,90 Cr V
-

Vlana vrstoa N/mm2

arenje

460 ..710 > 350 460.. .710 hladno vueno 1290 normalizirano > 370 540... 740 hladno vueno 315 C 1490 480 ..600 normalizirano 285 580 ..730 poboljano 365 hladno vueno 375 640...830 C. 1590 normalizirano 325 580...700 poboljano 410 660... 800 510. . . 76(1 hladno vueno 410 . 3190 normalizirano 250 > 380 hladno vueno 375 460. .710 . 3990 normalizirano 225 > 370 hladno vueno 390 490 ..740 C. 3991 normalizirano > 370 225 hladno vueno 375 460 ..710 C. 3993 normalizirano 225 > 370 Toplinska obrada elika za automate pri cementiranju Meko NormaliToplinska obrada Ugljienje arenje zacija Oznaka nakon ugljienja* C C C C u praku 850 . . . 930 1. kaljenje 890... 920/v, u C. 1 1901 650. . 700 (za vue- 890...920 meuar. 650 ... 680 . 1290 ni elik u sol. kup. 780 ...930 2. kaljenje 770 ... 800/v, u . 3190) 600 ..620) u plinu 900 . . 920 poputanje 150 (1 h) * Gaenje: v - u vodi, u - u ulju. 370

Oznaka . 2133 . 2330 . 2332 C. 2430 C.4230 C. 4332 C. 4830

_
-

0,30 0,50 0,85 1,05 0,15

Poboljano vlana vrstoa Rm , N/mm2 1320 ... 1570 1320 ... 1570 1320 ... 1570 1320 ... 1570 1370 ... 1620 1370 ... 1620 1370 ... 1670

Toplinska obrada Oznaka . 2133 1 . 2330 1 . 2332 ( . 2430 J . 4230 1 . 4332 V C. 4830 J Kovanje C Meko arenje C Normalizacija C Poboljanje* poputanje kaljenje C C

1050 ... 850 640 ... 680 1100 ... 850 640 ... 680

830 ... 860 830 .... 860/u 350 ... 550 850 ... 880 830 .... 860/u 350 ... 550

* Gaenje: u - u ulju. * elici za lance: JUS C.B0.507 - 1973,

Hladno valjani elini lim od malougljinog elika (JUS C.B4.016 - 1978) Oznaka* . . . . 0145 0146 0147 0148 Sasta P Mn C maks. maks. maks. 0,15 0,60 0,050 0,12 0,50 0,040 0,10 0,45 0,030 0,08 0,45 0,030 s maks. 0,050 0,040 0,030 0,030 Naprez. teenja R N/mm2, 280 250 220 Vlana vrstoa "m , N/mm2 200...500 280...410 280...380 280... 360 Postot. Tvrdoa produlj. As % HRB HR30T 28 32 36 65 57 50 60 55 50 Oznaka

elici za valjane djevi propisanih mehanikih svojstava (JUS C.B5.021 - 1964) Sastav % Mn C min. do 0,17 ? 0,40 do 0,22 0,40 do 0,36 > 0,40 = 0,45 S 0,40 do 0,22 5 1.50 vrste elika te skupine Naprez. Postot. Vlana teenja R c vrstoa R produlj As 2 m N/mm % Si N/mm2 min. min. 0.10 .. 0,35 350. . 450 240 25 0,10 . .0.35 260 450. .550 21 0,10 . .0,35 300 550. .650 17 0,10 . . 0,35 400 650. . 750 12 520 . .620 360 22 0,10 . .0,55 imaju P S 0,05% i S 0,05%.

. 1212 . 1213 . 1502

. 1402 .3100 Sve

* Pri .0145 do .0148: dodatna oznaka N: neumireno Pri .0147 i .0148: jo i dodatna oznaka SU: specijalno umireno Upotreba: .0145 - za opu upotrebu; .0146 - za izvlaenje; .0147 - z a duboko izvlaenje; .0148 - za veoma duboko izvlaenje Hladno valjane eline trake od malougljinog elika (JUS C.B3.521 - 1967) Vrste elika: .0146, .0147, .0148 Postot. prod. Vlana Dopunska Stupanj vrstoa Upotrebljivost Ak Oznaka tvrdoe % N/mm2 HT 28 HT 30 HT 32 HT 40 HT 45 HT 55 HT 60 meko ojaano 1/8 tvrdo 1/4 tvrdo 1/2 tvrdo 3/4 tvrdo tvrdo 1 . 25 280. .400 23 300. .420 / izvlaenje izvlaenje 320. .440 16 400. .500 10 tancanje 450 . .550 5 550. .650 3 1 probijanje > 600 2 Valjana elina ka (JUS C.B0.501 - 1977) Sastav (%)** C Si Mn P S drugo

elici za valjane cijevi za vie temperature (JUS C.B5.022 - 1965) Sastav (%) Oznaka C Si 0,10.. 0,10. . 0,15 . . 0,15. . 0,15.. 0,35 0,35 0,35 0..35 0,50 P S maks. maks. do 0,40 0,05 0,05 do 0,45 - 0.25 .. .0.35 0,05 0,05 0,50... 0,80 0.04 0,04 0,40. .. 0,70 0,7 . . . 1,0 0,40.. . 0,50 0,04 0,04 0,40. ..0.60 2,0. . . 2,5 0,9 . . . 1,1 0,04 0,04 Mn Cr Mo

. 1214 do 0.17 . 1215 do 0,22 .7100 0,12 . . .0,20 .7400 0,10...0,18 .7401 do 0,15 Mehanika Oznaka

svojstva
2 Naprezanje teenja Re N/mm '

1 I

Skupina A

Oznaka ice* 8N 8U 22N 22U

0,08 0,22 0,15

0,30 0,30 0,20 0,20

0,48 0,58 0,45 0,50

0,040 0,050 0,040 0,040

0,040 0,050 0,040 0,040

P12

0,95 P90 * N - neumireno, U - umireno. *' Prosjene vrijednosti.

0,025 Cu 0,015 Cr 0,015 Ni

* Vuena obina elina iica (JUS C.B6.010 - 1980) Vuena elina iica za posebne svrhe (JUS C.B6.011 - 1980) Vuena elina lica za opruge (JUS C.B6.018 - 1980) 372

pri temperaturi C 20 200 250 300 350 400 450 235 186 167 137 118 108 88 . 1214 255 206 186 157 137 128 108 . 1215 285 255 235 206 186 177 167 .7100 295 275 255 235 216 206 196 .7400 265 245 235 226 216 206 196 .7401 * Vremensko naprezanje teenja i vrstoa razabiru Toplinska obrada arenje nakon oblikov. NormaOznaka Oblikovanje u hladnom u vruem lizacija C C C . 1214 1100.. 850 650 . . 700 900 .930 .1215 1100.. 850 650. . 700 870 . . 900 .7100 1100.. 850 660. . 700 910 . . 940 . 7400 l i o o . . 850 680.. 720 .7401 1100.. 850 730. . 780 z - hlaenje na zraku.

Postot. vrstoa Rm prod. As N/mm2 % 500 min 340. .440 25 440...540 21 147 440...570 22 176 440.. 570 22 186 440...590 20 se iz tablice na str. 375. Poboljanje kaljenje* C poputanje C

900.. .960 z

910. .940 z

_
-

650 . . . 720 680...780

373

elik za kotiovski Um (JUS C . B 4 . 0 1 4 - 1977) Sastav i toplinska obrada Oznaka . . . . . . . Sastav (%' Vrua obrada C Normalizacija C arenje za poput. napetosti C

Vremensko naprezanje teenja i vrstoa Vremensko naprezanje teenja R p V , je naprezanje koje izaziva trajno postotno produljenje 1%:

Rp,/10000 - v 10000 h p l /100000 - v 100000 h Vremenska vrstoa R^,, je naprezanje koje izaziva lom:
RJ 10000 - v 10000 h RJ 100 000 - v 100000 h RJ200000 - v 200000 h Oznaka elika . 1202 . 1204 . 1206 . 1214 . 1215 . 3105 . 3 1 33 Rpi. Rm N/mm2 ,/10000 Rp,/100 000 R m /10000 RJ 100 000 RJ200000 R pl /1()000 p l /100000 R m /10000 Rml 100000 RJ200000 380 164 1 18 229 165 145 400 136 95 191 132 1 15 167 1 18 250 177 158 480 166 107 228 143 121 192 133 284 190 167 179 130 240 184 170 Temperatura C 420 440 460 1 13 91 72 74 57 42 158 127 100 103 79 59 89 67 48 135 107 82 92 69 51 200 156 121 136 103 75 1 19 89 65 Temperatura C 500 520 540 132 99 71 74 46 28 177 127 86 93 59 38 74 45 28 157 122 90 98 70 46 230 172 125 137 94 61 1 15 76 47 147 103 196 142 128 1 19 78 157 108 95 94 58 123 78 68 480 53 30 75 42 33 63 38 90 53 44 560 500 520 38 21 54 29 24 49 39 29 22 69 54 39 30 32 26 580 600

Si Mn Cr Mo C 1202 < 0,16 < 0,35 > 0,40 < 0,30 910 . .940 | 1204 < 0.20 < 0,35 > 0,50 < 0,30 890 . .920 600...650 1206 < 0,22 < 0,35 > 0,55 < 0,30 1000 880 ..910 J 3105 0,30 1,05 < 0,30 0,17 880 . .910 1ccn ath 3133 0,20 0.50 1,15 < 0.30 1 .iju . . . ozu 850 7100 0.16 910 . . 940 600...650 0.25 0,60 0.30 ** 7400 0,14 0,25 0,55 0,85 0,45 650...720 * elici . 1202 do 1206 imaju najvie po 0,050% P i S, drugi Selici pa najvie po 0,040% Pi S.-** elik . 7400 poboljava se kaljenjem pri 910 . .940 "C i poputanjem pri 650, .. 720 C. Mehanika Oznaka . . . . . . . svojstva

Pokus Post. ilaVlana savijanja prod. vost vrstoa KU/ 3(a = 180 ) A5 ] % N/mm2 1202 215 177 137 98 78 3.40. .440 D = 0,5 a 25 56 1204 245 206 157 118 98 400. .490 22 49 D=2a 1206 265 226 177 1.37 118 430. .520 21 42 D = 2,5 a 3105 510. .610 D = 3,5 a 315 265 226 176 156 18 35 3133 275 245 206 157 136 460 550 19 35 D=3a 7100 285 255 206 177 167 147 440. .570 21 D - 3a 42 7400 295 275 235 206 196 176 440. .570 20 42 D=3a * a - kut savijanja, D - promjer pritiskivaa, a - debljina ispitnog uzorka. Temperatura C 20 300 400 500 600 Modul elastinosti N/mnr 210000 185000 175000 165000 155000 pri temperaturi C 20 200 300 400 450 500 Toplinska vodljivost i temperaturni koeficijent rastezanja Toplinska vodljivost X W/mK pri temperaturi c 200 300 400 50,0 47,1 44.2 48,8 45.9 43.0 48.3 45,3 42.4 44.2 47.7 39,5 45.9 43,6 40,7 41.3 39.5 37,2 K) 100 11.1

Naprezanje teenja Rc N/mm2

. 7100

. 7400

Oznaka 20 . . . C. . . 1202 1204 1206 3105 7100 7400 54,7 53,5 52.3 53,5 49.4 44,2 100 52.9 51,7 50.6 51.2 48.3 43,0

500 40.7 40.1 39.5 34,9 37,8 34,3

600

. 7401

Kp./lOOOO R pl /100000 R m /10000 Rml 100 000 m /200000 Rpi/10 000 RJ100 000 m /10000 Rml 100000 RJ200000 p,/10000 R pl /100 000 R m /10000 RJ 100 000 R m /200000

460 199 147 279 211 193 227 167 338 252 229

64 30 X6 40 31 73 41 95 56 47 57 30 74 41 33 44 23 59 29 24

34.9 31.4

Izmeu 20 C i temperature C Temperaturni koef rastezanja a fim/(m .374

200 300 400 500 600 12,1 12,9 13.5 13.9 14.1

elid otporni prema kemijskim ntjecajima Sastav i mehanika svojstva* Oznaka Oznaka JUS 4170 4171 4172 4570 4572 4573 4574 4580 4582 4583 elezarna Ravne Prokron 1 Prokron 2 Prokron 3 Prokron 2 spec. Prokron 11 spec. Prokron 12 Prokron 1 2 spec. Prokron 11 ex. Prokron 11 Nb Prokron 12 Nb C 0.08 0.15 0,20 0,20 0,08 0,08 0.08 0,07 0.10 0.10 Cr 13.0 13,0 13.(1 17,0 18.0 17.5 17,5 18.0 18.0 18,0 Sastav % Si, Ni Mo
-

elid za ventile Sastav i mehanika svojstva (u poboljanom stanju) Naprez. te. N^nim2 Sastav % C 0,60 0.45 0.80 0.50 0.5 Si Cr Ni drugo Vlana vrstoa 2 m R N/mm 880. 800 . 880. 980. 950 . . 1030 1 100 . 1 130 . 1 180 . 1 150 Post. prod. A5 % 12 14 5 10 10 b a r 10 15 12 30 30 377

ost.

+ Ti + T. + Nb + Nb

2.0 10,5 12,5 2,0 Mo 12,5 2,0 Mo 11.0 10.0 12.0 2.0 Mo

2 1 S a. 2 zet 400 450 550 600 205 205 225 185 205 225

Vlana vrstoa "m , N/mm2 550. . 700 650. . 800 800. . 950 800. . 950 500. . 750 500. . 700 500 . . 750 50(1. . 700 500. . 750 500. . 750

Post. prod. A,%

po JUS C. 2331 C. 4270 C. 4581 C, 4588 t 4870

16 16 14 14 35 4(1 35 45 .35 35

elezarna Ravne 2 Si Prokron 8 Prokron 9 21-4-N 28-30-4-N

1,7 _ 3.2 9.0 2.0 20.0 1.4 21,0 4.0 0.40 N 21.(1 3.8 9,0 Mn*

685 700 685 540 600

* Takoer: 1.0 Mo; 1,0 V; 1,0 Nb; 0,40 N. Toplinska obrada Oznaka Kovanje C arenje C Kaljenje2' C 830. . 850 u 1000. . 1050 u 1050. . 1180 u, z 1140. .1180 v 1140. . 1180 u, z Poputanje C

* Za elike od . 4170 do . 4570 u poboljanom stanju, za austenitne elike od . 4571 do . 4583 u gaenom stanju. vrstoa pri viim temperaturama Oznaka 20 C. 4171 . 4172 C. 4570 } 750 750 100 700 700 200 650 650 vrstoa N/mm pri C 300 400 500 600 600 550 550 50(1 500
2

t 2331 t 4270 14581 t. 4588 t 4870

1050 1100 1100 1150 1100

.. 1080 .. 900" .. 900" .. 900" .. 950"

680 ... 720 700... 820 820. .. 860

-

620...680 700... 8203' 700...750

-

770...820

650...750

600 340 340

700 240 240

800 65 65

'' Ohlaivanje u pepelu. - 2' Oznake: u i z znae gaenje u ulju, odn. na traku. - " Ohlaivanje 1 . . . 2 h na zraku. Vatrostalni elid Sastav i mehanika svojstva Oznaka p JUS o C. 4970 C. 4972 . 4973 C. 4578 . 4579 Sastav
%

u Ni
_

Toplinska obrada Oznaka Kovanje* C arenje C Kaljenje** C Poputanje*** C

. 4170 . 4171 . 4172 . 4570

1150.. 1150.. 1150.. 1100..

750 750 750 750

750 750 750 660

.800 ..800 ..800 ..700

950. 980. 950. 1000.

.1000 u,z . 1030 u,z . 1030 u,z . 1050 u

700... 750 700...750 650...700 630...720

Ravne C Si Mn Prokron 10 0.12 1 ,3 X 10 Cr Al 3 0.12 1.0 X 10 Cr Al 8 0.12 1 ,0 0,20 2.0 1,5 Prokron 19 0.15 1,7 1.5 Prokron 20

Cr 24.0 1.3,0 18.0 25,0 16.0

Al 1.5 1,0 1.0

_ -

K E 280 250 270 230 230

Vlana vrstoa Rm N/mm2 520...720 450...650 500...700 550...800 550.. . 800

20,( 35.(

Toplinska obrada i upotreba Oznaka Kovanje arenje Gaenje u vodi Upotreba

* Polagano zagrijavati i polagano ohladivati. * * Gaenje-, u - u ulju, z - n a zraku. * * * Boje poputanja za te elike ne vrijede (vidi str. 352). Austenitne elike ((' 4571 do (' 4583) kujemo pri 1150... 750 C, a gasimo pri 1050 . . . 1100 C u vodi. 376

t. 4970 t 4972 . 4973 t 4578 t 4579

postoj, u vatri do 1150C ] 1100...750 750.. 850 podnosi postoj, u vatri do 850C 1100... 800 800.. 850 postoj, u vatri do 1000C J S 1100...800 800.. 850 I n e podnosi 1150...850 1500...1100 1 austenitni elik. _ 1500... 1100 /postojan do 1200C <S 1100... 850

elid postojani pri viim temperaturama

ALATNI ELICI
Ugljini alatni elid Sastav i upotreba

Za standardirane vrste elika . 7100 i . 7400 vidi podatke na str. 374!

Sastav i mehanika svojstva (u poboljanom stanju) Oznaka po JUS Sastav To Cr Mn 0,60 0,60 1.1 1,3 Naprez. teenja R 2 N/mm* 500 550 Vlana Postot vrstoa Rm prod. Ai 2 N/mm % 650...800 15 700,..850 16

Oznaka JUS 1531 . 1731 . 1740 . 1840

. . 1940 . 1941 . 1943

. 7431
. 7432

C 0,22 0,24

Mo 0,45 0,50

V 0,2

elezarna Ravne CK CK OC OC 45 60 70 80 }

Trajna vrstoa pri viiim temperaturama Oznaka Granica puenja N/mm2 Upotreba pri C (do 530 C) 400 450 500 550 320 240 (70) 150 360 290 200 (100) j dijelovi parnih turbina (osovine, diskovi)

Sastav* C % 0,45 0,60 0,70 0,80 1,0" 1,2 1,2** 0,80 1,3

Upotreba ekii, sjekire, noevi, svrdla za drvo ekii za kamen, pile, drala za alat meki elik za vrlo ilav alat i l a v i e l i k za alat za obradu mekog materijala i l a v o - t v r d i elik za alat koji treba da je prilino tvrd i odgovarajue ilavosti p o 1 u t v r d i elik za alat koji treba da je osobito tvrd uz manju ilavost vrlo ist elik za kose osobito tvrdi elik za najtvre male i srednje turpije

. 7431
. 7432

OC 100 OC 100 extra OC 120 OC 120 eitra Kose OCP 135

. 1944 . 1841 . 1948

Toplinska obrada Normalizacija Kaljenje*** Kovanje* arenje** C C C "C . 7431 1100...850 700... 730 900...930 870...900 u . 7432 1100 . . . 850 660...710 900...930 900 . . . 950 u, z * Ohlaivanje u pepelu. - ** Ohlaivanje u pei. - * Gaenje: u - u ulju. Oznaka elid otporni prema habanju Sastav i mehanika svojstva Ozn aka elez. po JUS Ravne . 3134 . 3160 2 Mn 12 Mn Sas tav 'o Mn C 0,5 1,8 1,2 12,0 Stanje elika poboljano gaeno Naprez. teenja Rc 2 N/mm 1050 350 Vlana Postot. vrstoa Rm prod. Ai 2 N/mm % 1200...1400 7 800...1000 30 Poputanje C 600...660 600...680 z - na zraku,

* Svi ti elici imaju najvie po 0,30% Si i Mn. * elici . 1941 i . 1944 sadre jo 0,1% V. Toplinska obrada Oznaka . 1531 . 1731 . 1740 . 1840 . 1940 . 1941 . 1943 . 1944 . 1841 . 1948 Kovanje* C 1100.. 1050.. 1050.. 1050.. 1000.. 1000.. 1000.. 1000.. 1050.. 1000.. 850 850 800 800 800 800 800 800 800 800 Meko arenje** C 650 650 690 690 690 690 690 690 680 690 ..700 . . 700 . . 720 . . 720 .. 720 .. 720 .. 720 . .720 . . 720 ..720 tvrdoa HB 197 231 180 190 200 200 210 210 175 210 Kaljenje (u vodi)*** C 820. ..850 v 800. . .930 o 770 ..800 v 770. ..800 v 760. ..790 v 760. ..800 v 760. ..790 v 760. ..800 v 780. ..810 o 760. ..780 v tvrdoa HRC 54 61 63 64 65 65 65 65 65 65

Toplinska obrada Normaliarenje zacija Kovanje Kaljenje* Poputanje C C C C C . 3134 1050... 850 680... 700 830...850 790...830 u 480... 520 . 3160** 1050... 850 * u - gaenje u ulju. - ** Austenitni elik . 3160 gasimo pri 1050 C u vodi. Oznaka
378

* Nakon kovanja ohlaivanje na zraku. ** arenje 3 . . . 10 h. *** Poputanje pri 100... 200 C.
379

. . . . . . . . . . . . . .
.

Legirani alatni elici Legirani alatni elici za r a d u h l a d n o m Sastav i upotreba Sastav Oznaka % elezarna Upotreba JUS Ravne V W ostalo C Cr 4141 OCR 1 | navojna svrdla, narez1,15 0,70 0,10 4143 OCR 3 1,4 0,70 / nice, razvrtala OCR 4 extra kalibri, matrice, 4145 1,0 1,5 4149 OCR 3 extra 1,4 0,50 turpije, razvrtala 4150 OCR 12 2,1 11,5 \ rezni alat. alat za reza4650 OCR 12 spec. 2,1 11,5 0,70 | nje navoja, rune ma4750 OCR 12 extra 1,65 11,5 0,15 0,50 0,6 Mo J trice, tance 0,9 Mo rezanje, tancanje 4850 OCR 12 VM 1,55 12,0 1,0 Prokron 3 0,20 13,0 4172 I 41702 Prokron 4 0,32 13,0 \ kirurki instrumenti, 41704 Prokron 4 ex 0,45 13,0 ) matrice za tablete i si. 47702 Prokron 5 0,45 14,0 0,10 0,50Mo 1 0,85 5840 84 Ni V 4 0,15 0,9 Ni udarni alat 1,1 Mo rad u hlad. i vruem 7440 OH 49 0,60 3,3 0,15 ind. noevi, preanje 1,45 3,2 8140 145 V 33 Toplinska obrada Kovanje X 1050.. 850 1000.. 800 1050.. 850 looo.. 1050.. 1050.. 1050.. 1050.. 1100.. 1100.. 1050.. 1050 . 1050.. 1050. 800 850 850 850 850 850 850 850 850 850 850 ropusianje tvrd C hl.* HRC ( 780.. . 82(1 V 64 . . 66 720 . 760 220 1 800.. 840 u 64 . . 66 150 ..250 V 720 . .760 220 1 770.. . 810 u 65 . . 67 150 ..250 1 780.. . 840 65. . 67 u 760 . . 800 225 ( 820.. 860 V 63. . 66 100 .300 1 790. . 820 63. . 67 720 . 760 220 770. . 810 V 65 . . 67 150 .. 250 940.. 980 U, t 63 . . 65 150 . .400 800 . . 840 250 800 . . 840 250 940.. 980 U, t 64 . . 66 150 . .400 800 . . 840 250 980 . . . 1020 u,t,z 63. . 65 150 . .400 840 .. 880 250 1000.. 1040 U , t , Z 6 2 . . . 64 150 .. 550 53 150 ..450 950 . . 1020 u. z 44 770 . . 800 220 770 . . 800 225 950. 1020 u, z 52 . . 58 150 .. 450 760 . . 800 225 990 . . 1020 u, z 53 . 58 100 .400 770 . 800 250 950. . 1020 u, z 53. 60 150 .. 450 780. . . 840 V 64. . 66 150 .. 250 700 . . 740 220 950 . . looo u, z 61 . . 63 100 .600 820 . . 850 240 880 V 64. . 67 720 . . 760 230 j 800.. 950 u 64 . . 67 180 . 350 1 840.. kaljenju: v - voda, u - ulje, t - termalna kupka, z - zrak. Meko arenje tvrd. C HB Kaljenje

Legirani alatni elici z a Sastav i upotreba Oznaka C 1,0 . 4754 CRV .4755 CRV 2 0,53 . 4756 OA 2 1,0 0,33 .4835 31 Cr V 3 . 4844 OL 2 spec. 0,80 .6443 OS1KRO 2 0,45 t 6444 OSIKRO 4 0,60 . 6445 OS1KRO sp. 0,80 0,90 . 3840 Merilo . 6440 Merilo exira 1,05 C. 6840 OW 1 1,2 . 6441 OW 3 1.1 . 6842 OW spec. 1,0 . 6850 OW 5 1,4 Toplinska obrada Oznaka . 4754 4755 . 4756 . 4835 t. 4844 .6443 . 6444 . 6445 .3840 .6440 . 6840 . 6441 . 6842 .6850 hl. Kovanje C po 1US elezarna Ravne Cr 10,0 8.5 5.0 0,60 0,50 1,0 1.0 1,0 0,30 1,0 0,20 1.2 0,50

rad

hladnom

Sastav % W V 0,25 0,10 0,25 1,2 0,10 0,20 0.20 2,0 0,15 2,0 0,30 2.0 0,10 1,2 1,10 1.0 0,20 1,3 0,2 1.0 0,25 4,5

ostalo 1.1 Mo 0,9 Si; 1,2 Mo 1.0 Mo

Upotreba udarno rezanje noevi za drvo, pile rezanje plastike kljuevi za vijke noevi za drvo i papir pneumatski alat, za rad u hlad., vruem industrijski noevi mjerni alat mjerni alat navojna svrdla ravrtai, glodala noevi za drvo rezni alat

1,0 Si 0,60 Si 2,0 Mn 1,0 Mn

) 1

1 /

Oznaka C 4141 . 4143 . 4145 . C. . . . . C. C. . . .

C.

4149 4150 4650 4750 4850 4172 41702 41704 47702 5840 7440

8140 1100.. 900 hl. - hlaenje pri

tvrd. HRC 1 0 0 0 . . . 1020 .. 63 1050...850 1000.. 1020 . . 63 1050...900 940... 980 z,u,t . .65 1050...850 830... 860 . . 55 1050 .. .850 800. . 830 . . 65 1000...800 890... 930 59 1050.. .850 720...750 900 860... . .64 860... 900 1050...850 720. .750 60 .. . 64 860... 890 1050 ...850 720. .750 61 . . . 65 760... 800 770 .. 810 1050...850 690 ...720 790... 830 720...750 1050...850 800... 840 t 760... 820 1050...850 720... 750 800... 840 800... 860 1050...850 720...750 780... 830 65...67 780... 820 65...67 1050...850 720...750 820... 860 64 . . . 66 1050...850 720...750 800... 830 6 6 ... 6 8 - rashladno sredstvo: v - voda, u - ulje, t - termalna kupelj, z hl.'

Meko arenje tvrd. C HB 840... 870 840...870 830... 870 680...720 680... 720

Kaljenje

Poputanje C 150. 150. 150. 100. 160. .550 . 550 .550 .400 . 400

150 . . 400 150. . 400 150. . 400 100. . 300 . .300 150. . 250 150. . 300 150. . 250 100. . 250 zrak. 381

380

Legirani alatni elici z a Sastav i upotreba po JUS . C. . C. . C. 4742 4751 4752 4753 4757 4758 C. 5741 C. 5742 C. 6450 C. 6451 . 7450 C. 9750 Oznaka elezarna Ravne Utop N Uiop Mo 1 Ulop 3 Utop Mo 2 Utop Mo 4 Utop Mo 6 Utop extra 1 Utop extra 2 Utop 1 Utop 2 Utop 33 Utop Co 2 Sastav % V W 0,40 0,25 1,0 1,0 0,65 0,10 0,10 0.20 0,40 0,50 0,50

rad

vruem Sastav i upotreba Upotreba Oznaka po Ravne JUS .6880 . 6980 utopi, matrice trnovi, kokile C. 7680 BRM 2 0,90 6,5 BRW BRC

Brzorezni elici Sastav % Cr Co

-

C 0,40 0,40 0,36 0,40 0,50 0,72 0,55 0,55 0,30 0,30 0,32 0,32

Cr 1,9 5,0 5,0 50 50 5,5 0,70 1,1 1,0 2.5 3,0 3.0

Mo

drugo 1,5 Mn 1,0 Si 1,0 Si 1,0 Si 1,0 Si 1.0 Si 1,7 Ni 1,7 Ni 1,0 Si 3,0 Co

C 0,75 0,80

Mo
-

Upotreba

0,2 1,3 1,4 1,4 1,3 1,5 1,2 1,35 0,30 0,50 4,0 9.0 3,0 3,0

18,0 4,0 18,0 4,0

1,1 standardni brzorezni elik za sve vrste brzoreznog alata 1,5 Co-brzorezni elik za rezanje tvrdih materijala velikim brzinama s debelom strugotinom 1,9 Mo-brzorezni elik za obradu kovina pri veim udarnim optereenjima, osobito za noeve i glodala (za grubu obradu) 1,5 jako legirani Co-brzorezni elik za najvea optereenja i za rezanje najtvrih materijala 3,2 univerzalni brzorezni elik najveeg uinka pri finoj ili gruboj obradi 1,9 Co-Mo-brzorezni elik za najteu grubu obradu gdje se posebno zahtijeva ilavost 5,0 vrlo optereeni alat, probijai, glodala i noevi za obradu kovina Poputanje C tvrdoa HRC

5,0

0,7

4,0

5,0

Toplinska obrada Oznaka C. 4742 . 4751 C. 4752 C. 4753 C. 4757 . 4758 . 5741 . 5742 C. 6450 Kovanje C Meko arenje C tvrd. HB C 840. . . 870 860. . . 900 980. . . 1030 1000.. . 1050 890. . . 1040 890. . . 1040 1000.. . 1030 1000.. . 1030 1000.. . 1040 1000.. . 1040 1000.. . 1040 1000.. . 1040 830. . . 870 830. . . 870 860. . . 900 960. . . 1000 1000.. . 1040 1080.. .1160 1080.. . 1160 1010.. . 1050 1010.. . 1050 1020.. .1060 1020.. . 1060
Kaljenje

C. 9682 tvrd. HRC 54 .. 56 5 2 . . . 54 52.. 56 50.. 55 54 . . 58 52. . 57 52 .. 56 5 0 . . . 55 54. . 58 52. . 56 60.. 63 59. . 62 57. . 61 58.. 62 54.. 58 49. . 53 46.. 50 47 . . 53 42 . . 47 49 . . 54 42 .. 46 49 . . 53 42. . 46 nje 600.. 680 570.. 700 400.. 650 550.. 700 450.. 650 450.. 600 400.. 700 400.. 700 500.. 700 550.. 700 500. . 700 550.. 700 .6880 .6980 .7680 .9682 .9683 .9780 .9880 . 9880 . 9683

BRC 3

0,76

18,0 4,0

9,5

0,7

hl.* t, u z
U,

BRU

1,25

9,5 4,0 10,0 3,5

1080... 850 700... 740 230 1 100... 900 800... 830 250 1100...900 750... 800 250 1100...850 800... 830 250 1100 . 8 5 0 800... 830 250 1080...850 830. . . 850 250 1050...850 670... 700 250 1050...850 670 .. . 700 250 1100...850 740... 760 250 1100...900 780... 810 250 1050...900 780... 830 250 1100...850 800... 840 250

z u, t z u, t z
U,

. 9780

BRC Mo 0,92

6,5 4,0

5,0

5,0

OSV 1

1,5

6,5 4,5

5,0

3,5

z u, t z u u z
V

Toplinska obrada Oznaka Kovanje C 1150.. 900 1150.. 900 1100.. 900 1150.. 1100.. 1100.. 1100.. 900 900 900 900 arenj e C 800 . .830 800 . .830 780 ..810 800 800 780 870 .. 830 ..860 .. 810 . .900 tvrdoa HB 300 300 300 300 300 300 300 Kaljenje* C 1230 ..1290 1260 . . 1300 1180 ..1230 1250 1210 1200 1180 ..1310 ..1250 ..1240 ..1260

C. 6451
. 7450 C. 9750

u u, t z t, u z u, t
z

530 . .560 6 3 . . . 6 5 540 .580 6 3 . . . 6 6 530 . .560 6 3 . . . 6 6 550 540 540 480 ..590 . .570 . .570 ..520 63...67 64...67 63...66 62...65

hl. - rashladno sredstvo: v - voda, u - ulje, t - termalna kupka, z - zrak. 382

* Gaenje u ulju, na zraku ili u termalnoj kupki (540 . 550 C). 383

ELINI LIJEV

elini lijev je svaki elik dobiven postupkom u martenki, konverteru, taljici ili elektrinoj pei i lijevan u kalupe.
Ugljini (nelegirani) elini lijev (JUS C.J3.011 - 1973) Pokus Magn. indukcija T Vla. Postot. Kon- ilaNaprez. vost savijanja pri jakosti polja Oznaka teenja Re vrst. Rm produlj. trak. 2 A/m Z % KUI3 (a= 180) N/mm A, % N/mm po JUS D 2500 5000 10000 min. J min. min. min. min. CL. CL. CL. Cl. Cl. Cl. CL. Cl. CL. CL. Cl. 0300 0301 0400 0401 osoo osoi 0600 0601 0602 0603 0700 185 225 255 295 345 410 375 440 51(1 59(1 61(1 685 25 22 18 15 15 12
-

Sastav Oznaka JUS Nerajui lijev L.4171 L. 4571 L. 4572 L. 4573 L. 4574 Vatrostalni lijev L. 4271 L. 4273 L.4576 L. 4577 Mehanika Oznaka JUS L. 4171 L. 4571 L. 4572 L. 4573 L. 4574 L.4271 L. 4273 L. 4576 L. 4577

Kemijski otporan elini lijev Sastav % C maks. 0,20 0,12 0,08 0,12 0,08 0,45 1,3 0,40 0,35 Si Cr 13,5 18,0 18,0 18,0 18,0 29,0 29,0 27,0 25,0 Ni Mo ostalo

elezarna Ravne Prokron Prokron Prokron Prokron Prokron Prokron Prokron Prokron Prokron 2L 11 L 11 sp. L 12 L 12 sp. L. 10 L 16 L AS L 15 L

35 30 25

34 27 21 14 14
-

2a 3a 4u

1,45

1,60 1,75

1,5 1,0 1,5 1,0 1,7 1,7 1,5 1,5

9,0 10,0 10,0 11.5

2,0 2,0

+ Nb + Nb

1.4(1 1,55 1,7(1 1,35 1,30 1,55 1.70

1.50 1.65

4,0 12,0

Svi odljevci moraju biti toplo obraeni i to: arenjem na meko ili normaliziranjem ili normaliziranjem i arenjem na meko.
Legirani elini lijev za poboljanje Sastav Oznaka po JUS CL. L. L. L. L. L. 1330 4730 4731 4732 7130 7431 elezarna Ravne Lg-C 25 CrMo 60 L CrMo 80 L CrMo 100 L Lg-45 Mo GS17CrMo55 C 0,20 0,25 0,33 0.42 0.21 0.18 Sastav % Cr 1.0 1.(1 1.0 1.3

svojstva i upotreba Stanje Naprez. Postot. Vlana teenja Rc vrstoa Rm prod. N/mm2 Af % N/mm2 440 12 590...790 175 20 440...640 175 20 440...640 185 20 440...640 185 20 440...640 ( 200 . . . 300 HB 250 . . . 330 HB x, , . ivrooca j 2 0 0 . . . 3 0 0 HB 1 150... 230 HB Upotreba

pobolj. gaS. (v) gaS. (v) ga. (v) gaS. (v) areno areno areno gaS. (v)

otpornost prema rdi i kiselinama 1 dijelovi industrijskih / pei u vatri do 1100 C u vatri do 1150 C

Mo 0.25 0.25 0.25 0.40 0.50

elini lijev otporan prema habanjn Sastav i mehanika svojstva Oznaka JUS L. 3134 L. 3160 L.3161 L. 3460 L. 3462 L. 7361 L. 7362 L. 4758 L. 4759 L. 4771 elezarna Ravne 2 Mn I. V 12 Mn L N 12 Mn L V 12 MnCr L 12 MnCr L 12 MnMo L V 12 MnMo L 15-3 LC-L 15-3 HC-L Prokron 3 M-L C 0,45 1,2 1.0 1.2 1,2 1.1 1.3 2.6 3,3 0.30 Sastav % Mn Cr Mo 1,8 13,0 12,0 13.0 13,0 12,0 12,0 Svojstva vrstoe* pobolj.: Re = 390, 1,0 1.8 gaeno (u vodi): tvrdoa 200 HB kalj.: tvrd. 55 . .60 HRC kalj.: tvrd. 60 . . . 64 HRC pobolj.: Rc = 590, = 4 = 7

Mehanika svojstva (u poboljanom stanju) i upotreba Oznaka po JUS L. 1330 L. 4730 L. 4731 L.4732 L. 7130 L. 7431 384 Naprez. teenja Rc N/mm2 min. 245 390 510 665 245 315 Vlana vrstoa Rm N/mm2 400. 590. 740. 880. 440. 490. . 590 . 740 . 890 . 1030 . 590 . 640 Postot. produlj. A5 % 22 16 12 9 22 20 Upotreba ventili (do 450 C) 1 statiki i dinamiki I optereeni dijelovi ventili (300 . . . 540 C) jae optereeni dijelovi

2.0 2.0 15,0 2,8 15.0 2.8 17.0 0.6

1.6

Re - granica naravnog teenja (N/mm2), A< - postotno produljenje (%). 26 - Strojarski prirunik 385

OZNAKE ELIKA
JUS .0000 C. 0145 .0146 .0147 .0148 . 0210 . 02t1 . 0245 . 0246 . 0247 . 0255 . 0257 . 0261 . 0265 . 0267 . 0270 .0271 .0275 .0345 .0355 . 0361 . 0362 .0363 . 0365 .0370 . 0371 . 0375 . 0411 . 0445 . 0446 . 0460 . 0461 .0462 . 0463 .0471 . 0481 .0482 .0483 .0545 .0561 .0562 .0563 386 DIN St 00 St 10 U St 12, St 12 U St 13, R St 13 RR St 14 U St 35-2 R St 35-2 U St 36-1 (6 P 10) (U 7 S 10) U St 36-2 U 10 S 6 R St 34-2 UQ St 36-2 U 10S 10 U St 34-1 U St 34-2 R St 36-2 U St 38-1 U St 38-2 R St 37-2 St 37-3 (St 37-3) UQ St 38-2 U St 37-1 U St 37-2 R St 38-2

Oznake elika prema standardima

JUS

i DIN

(nastavak)

JUS .0645 .0745 .1100 .1101 . 1120 . 1121 .1190 . 1202 . 1204 . 1206 . 1209 .1210 .1211 .1212 .1213 . 1214 . 1215 . 1220 . 1221 . 1281 . 1290 .1300 . 1301 .1302 .1330 . 1331 , 1400 . 1402 . 1430 . 1431 . 1480 .1490 . 1500 . 1501 .1502 .1530 . 1531 .1540 . 1580 . 1590 . 1600 .1601

i i DIN DIN
St 60-2 St 70-2

JUS
. 1630 . 1631 . 1680 . 1700 . 1701 . 1730 . 1731 .1740 . 1741 .1780 .1840 . 1940 . 1941 .1943 . 1944 . 1946 . 1948 .2130 . 2131 .2132 . 2133 . 2134 . 2330 .2331 . 3100 . 3105 . 3111 . 3112 . 3130 . 3133 . 3134 . 3139 . 3160 .3190 . 3811 . 3840 . 3990 . 4120 .4130 . 4131 . 4132 .4133 . 4134

DIN C 55 Ck 55 Cm 55

C 10 Ck 10 HI H II H III

(10 S 20)

35-4 45-4 35-8 45-8 C 15 Ck 15 Cm 15 15 S 20

St St St St

C 60 Ck 60 (C 67 W 3) (C 67 W 3) Cm 60 (C 80 W 1) (C 105 W 1) 100 W 1 (C 125 W) (C 125 W) (C 110 W2) (C 135 W 2) (38 Si 7) 46 Si 7 51 Si 7 55 Si 7 66 Si 7 (60SiMn 5) (65 Si 7) St 52-4 19 Mn 5

C 22 Ck 22

R St 44-2 (6 P 20) R St 42-1 R St 42-2 St 42-3 (St 42-3) U St 42-2 R St 46-2 St 46-3 (St 46-3) St 50-2 (St 52-3) St 52-3 (St 52-3)

St 55-4 C 35 Ck 35 Cm 35 35 S 20

40 Mn 4 17 Mn 4 50 Mn 7 28 Mn 6 (X 120 Mn 12) 90 MnV 8 9 SMn 28 15 Cr 3 34 Cr 4 41 Cr 4 38 Cr 2 46 Cr 2 37 Cr 4

C 45 Ck 45 (C 45 W 3) Cm 45
45 S 20

JUS .4141 . 4143 .4145 . 4149 .4150 .4170 . 4171 . 4172 . 4173 . 4175 .4180 .4181 . 4184 . 4230 .4270 . 4320 . 4321 .4381 . 4382 .4520 .4531 . 4570 . 4571 .4572 .4573 . 4574 .4578 . 4579 . 4580 .4581 . 4582 .4583 . 4588 .4650 . 4721 . 4730 .4731 . 4732 . 4733 .4734 . 4738 . 4739 .4750 .4751

DIN 115 CrV 3 140 Cr 3 100 Cr 6 (140 Cr 2) X210Cr 12 X 7 Cr 13 X15 Cr13 X 20 Cr13 (X 40 Cr 13) X42 Cr 13 34 CrS 4 41 CrS 4 37 CrS 4 67 SiCr 5 X 45 CrSi 9 3 16 MnCr 5 20 MnCr 5 16 MnCrS 5 20 MnCrS 5 17 CrNiMo 6 34 CrAlNi 7 X 22 CrNi 17 X 12 CrNi 18 8 X 10 CrNiTi 18 9 X 5 CrNiMo 18 10 X 10 CrNiMoTi 18 10 X 15 CrNiSi 25 20 X 12 CrNiSi 36 16 X 5 CrNi 18 9 X 80 CrNiSi 20 X 10 CrNiNb 18 9 X 10 CrNiMoNb 1810 (X 53 CrMnNiN 21 9) X 210 CrW 12 20 CrMo 5 25 CrMo 4 34 CrMo 4 42 CrMo 4 50 CrMo 4 30 CrMoV 9 32 CrMo 12 34 CrAlMo 5 X 165 CrMoV 12 X 38 CrMoV 5 1
387

Oznake elika prema standardima JUS . 4753 .4754 . 4755 . 4756 . 4757 .4770 .4771 .4781 . 4782 . 4811 .4830 .4831 .4835 .4850 .4970 . 4972 . 5420 . 5421 . 5430 . 5431 .5432 . 5741 . 5742 .6440 . 6441 . 6443 . 6444 . 6445 .6450 .6451 . 6840 . 6842 . 6850 . 6880 . 6980 .7100 .7400 .7401 .7420 . 7421 . 7431 .7432 388 DIN X 40 CrMoV 5 1

JVS

i DIN JUS . 7480

(nastavak) DIN 20 MoCrS 4 25 MoCrS 4 S 6-5-2 S 18-1-2-10 S 10-4-3-10 S 6-5-2-5 GS-38 GS-38.3 GS-45 GS-45.3 GS-52 GS-52.3 GS-60 GS-60.3 GS-62 GS-62.3 GS-70 GS-C 25 (GS-36 Mn 5) (G-X 120 Mn 12) (G-X 120 Mn 12) (G-X 120 Mn 12) (G-X 120 Mn 12) G-X 20 Cr 14 G-X 40 CrS i 29 G-X 130 CrSi 29 G-X 10 CrNi 18 8 G-X 7 CrNiNb 18 9 G-X 10 CrNiMo 18 9 G-X 7 CrNiMoNb 18 10 G-X 40 CrNiSi 27 4 G-X 35 CrNiSi 25 12 (GS-25 CrMo 4) (GS-34 CrMo 4) (GS-42 CrMo 4) (G-X 300 CrMo 15 3) 1US . 1540 . 1740 C. 1840 . 1940 . 1941 .1943 . 1944

Oznake domaih i nekih stranih alatnih elika* elezarna Ravne OC 50 OC 70 OC 80 OC 100 OC 100extra OC 120 OC 120 extra OCP 65 OCP 110 OCP 135 VCV 130 OCR OCR OCR OCR OCR OCR OCR 1 3 4 extra 3 extra 12 12 spec. 12 extra CV; SSC K 150 Spezial K Spezial KR Spezial KNL WV; SSWY MY extra KL US ultra GNM GNME WKZ MST Amutit WKW2 WKW4 Super Rapid Extra S.R.E. HVN S.R.E. 500 S.R.E. Mo CC Mo Rapid Ex. 500 Mo Rapid Ex. 1200 RCR 1 KLZ RCR 1 2002 2002 spec. 2002 M SPS Tenax N Tenax NB TLH TBM 1 TBM Extra 1 HPS; 212 Stabil spec. Solar AK 2 spec. AK 3 spec. Max. spec. Max. sp. Gex. Max. spec. 55 MK Bohler (Austrija) MS 45; EMS45 Extra weich Extra zah Extra zah hart 100 Extra S Extra zah hart Extra zah hart Prima weich Pr. mittel hart 115 Prima hart Poldi (SSR) TSW extra 6 5 EZH EZH spec. FS FS T5P K2 2

(X 50 CrMoW9 11) X 100 CrMoV 5 1 (X 50 CrVMo 5 1) X 55 CrMo 14

C.7481

42 CrMoS 4

50 CrV 4 58 CrV 4 31 CrV 3 (X 155 CrVMo 12 1) X 10 CrAl 24 X 10 CrAl 13 15 CrNi 6 18 CrNi 8 36 CrNiMo 4 34 CrNiMo 6 30 CrNiMo 8 55 NiCrMoV 6 56 NiCrMoV 7 105 W C r 6 (110 WCrV 5) 45 WCrV 7 60 WCrV 7 80 WCrV 8 X 30 VVCrV 4 1 X 30 WCrV 9 3 120 WV 4 100 WV 4 (142 WV 13) S 18-0-1 S 18-1-2-5 15 Mo 3 13 CrMo 4 4 10 CrMo 9 10 20 MoCr 4 25 MoCr 4 22 CrMo 4 4 24 CrMoV 5 5

C. 7680 . 9682 . 9683 . 9750 . 9780 CL. 0300 L. 0301 CL. 0400 CL. 0401 L. 0500 L. 0501 L. 0600 L. 0601 L. 0602 L. 0603 L. 0700 L. 1330 L. 3134 L.3160 L. 3161 L. 3460 L. 3462 L. 4171 L. 4271 L. 4273 L. 4571 L. 4572 L. 4573 L. 4574 L. 4576 L. 4577 L. 4730 L. 4731 L. 4732 L. 4758 L. 4759 L. 4771 L. 7130 L. 7361 L. 7362

C. C. C.

1741 1946 1948

.4835 C. 4141 . 4143 .4145 C.4149 .4150 .4650 .4750 . 6840 .6841 . 6443 . 6444 .4751 15741 . 5742 .6451 C.3840 . 6440 .4172 .4173 . 4770 . 6880
.6882

OW 1 OW3 OSIKRO 2 OSIKRO 4 Utop Mo 1 Utopextra 1 Utop extra 2 Utop 2 Merilo Merilo extra Prokron 3 Prokron 4 Prokron 5 BRW BRW 2 BRC BRM 2 BRC 3 BRU BRC Mo

GS-22 Mo 4 (G-X 125 MnMo 12 2) (G-X 125 MnMo 12 2)

. 6980 C. 7680 C. 9682 .9683 .9780

* Usporedba slinih elika je po kvaliteti samo priblina. 389

TVRDI METALI Tvrdi metali sastavljeni su od jednog ili vie karbida kao nosilaca tvrdoe i od kobalta kao veziva. Tvrdi metali nisu elici i njihova se struktura ne moe mijenjati nikakvom toplinskom obradom. Ne mogu se kovati ni valjati; oblikuju se samo lijevanjem odn. sinterovanjem i bruenjem.
1. Lijevani tvrdi metali

Tvrdi metali za alat za odvajanje estica (JUS K.A9.020 - 1966)

Oznaka P01
M

Upotreba Najfinije tokarenje i buenje elika velikom brzinom do 1,7 m/s (100 m/min) s posmakom od 0,1 mm/okr. Odvajanje estica s elika esterostrukom brzinom brzoreznih elika s najmanjim posmacima do 1 mm/okr. Odvajanje estica s elika etverostrukom brzinom brzoreznih elika s osrednjim posmacima do 2 mm/okr. Odvajanje estica s elika dvostrukom brzinom brzoreznih elika s veim posmacima do 3 mm/okr. Blanjanje sivog lijeva. Tokarenje i odvajanje estica na automatima malom brzinom, ali s velikim presjekom strugotine. Tokarenje i odvajanje estica na automatima malom brzinom rezanja i velikim presjekom strugotine. Odvajanje estica s tvrdog i sivog lijeva vee tvrdoe (do 60 HRC), aluminijskih slitina sa silicijem, kaljenog elika, plastinih masa, papira, keramike. Odvajanje estica s tvrdog sivog lijeva (nad 220 HB), tvrdog elika ( R m > 1800 N/mm2), slitina Al i Cu, plastinih tvari, stakla, porculana i kamenja. Odvajanje estica sa sivog lijeva (nad 220 HB), slitina Al i Cu, plastinih tvari, keramike i kamenja. Vrue i hladno vuenje i valjanje. Odvajanje estica sa sivog lijeva i elika manje vrstoe, ukoenih drvenih ploa i si. Odvajanje estica s drveta, vlaknastih tvari, keramike i kamenja (udarna svrdla). Matrice za vuenje tvrdog elika. Odvajanje estica velikom brzinom s malim presjekom strugotine. Obrada tvrdog Mn-elika. Odvajanje estica osrednjom brzinom s osrednjim presjekom strugotine. Obrada tvrdog Mn-elika i austenitnih elika.

PIO P 20 P 30

Pojavili su se najprije u USA pod nazivom stellit. Sastavljeni su na bazi Co (33 . . . 65%), Cr (25 . . . 32%) i W ( 6 . . . 17%) s priblino 0 . . . 5% C te lijevani. Kasnije je bio Co - zbog visoke cijene - djelomice zamijenjen sa Fe. Svoju prirodnu tvrdou zadravaju do visokih temperatura (pri 750 C mogu imati jo tvrdou do 750 HV). Veoma su otporni prema habanju, ali su krhki i vrlo osjetljiv prema udarcima. Upotrebljavamo ih za navarivanje.
2. Sinterovani tvrdi metali Nastali su u Njemakoj (Krupp, 1926) pod nazivom widia. Bitno su utjecali na razvoj tehnike obrade. Sastoje se od kristala WC, TiC (TaC, MoC) te Co kao veziva. TiC je tvrdi od WC, ali smanjuje ilavost. Sinterovani tvrdi metali oblikuju se u ploice, koje se sinteruju. Njihova tvrdoa, koja iznosi 1400 . . . 1750 HV, opada do 1000 C tek za 10%. Sinterovani tvrdi metali sa TiC jo su na 700 C znatno tvrdi od brzojeznog elika pri temperaturi okoline. Njihova je ilavost takoer znatna (vrstoa na savijanje iznosi 2 5 0 0 . . . 1250 N/mm 2 ). Tlana vrstoa je vrlo velika (oko 4250 N/mm 2 ). Tvrdi metali za alat za preoblikovanje

>o tA M C J l/l 0 >

-c 'Sb 3 -o
U

P 40 P 50 KOI
M

M >

K 10

MO zz v

c >

K 20

(JUS K. A9. 025 - 1974) Oznaka G 05 G 10 G 20 G 30 G 40 G 50 G 60

390

Upotreba velika otpornost prema habanju, manja ilavost; za matrice, mjerila otpornost prema habanju; za matrice, vodice otpornost prema habanju i dovoljna ilavost; matrice za izradu cijevi, profilirane matrice, matrice za duboko izvlaenje alat za preoblikovanje i odvajanje estica; za noeve u tancama, za peatanje za jednaki alat kao pri G 30, ali s poveanom ilavou alat za odvajanje estica, savijanje, kovanje, preanje (u hladnom i toplom stanju) za jednaki alat kao pri G 50, ali s poveanom ilavou

K 30 K 40 MIO M 20 M 30 M 40

s a-p MO JZ S

^ -

'f
O .JL -z XJ

5 ti

>

Odvajanje estica malom brzinom s veim presjecima strugo*T tao tine. Obrada austenitnih elika. e
MO
>

- 1 ft

g .s > 9

n O JK

Odvajanje estica s elika male vrstoe, osobito na automatima. Obrada neeljeznih kovina
391

LAKE KOVINE
Aluminij

Aluminijske slitine

(JUS C.C2.100 -1986) Osobite prednosti aluminija su mala gustoa i velika otpornost prema koroziji t kemijskim utjecajima. Aluminij ima takoer veliku toplinsku i elektrinu vodljivost.
Sastav i upotreba Doputene neistoe (%) maks. Oznaka Al 99.8.00 Al 99,7.00 Al 99.5.00 Al 99,3.00 Al 99.0.00 ukupno 0,2 0.3 0.5 0.7 1.0 Cu 0.03 0.0.3 0,05 0.05 0.05 Mg 0.02 0.0.3 0.05 0.05 0.05 Si 0.15 0.20 0.25 0.7 0.5 Fe 0.15 0.25 0.40 0.7 0.8 Zn 0.06 0.07 0.07 0.10 0.10 Mn 0.02 0.0.3 0.05 0.05 0,10 Ti 0,02 0.0.3 0.05 0.05 0.05 Ga ostalo 0.03 0.02 0.03 0,03 0.05 0.04

Aluminijske slitine imaju stanovite prednosti pred istim aluminijem, i to u pogledu vrstoe i sposobnosti za lijevanje i gnjeenje. Neke aluminijske slitine doseu svojom znatnom vrstoom svojstva elika. Kaljenje aluminijskih slitina Aluminijske slitine na bazi AlCu, AlCuNi, AlCuMg i AlMgSi mogu se kaliti (ovrivati), to im daje svojstva vrstoe slina onima elika. Kaljenje (ovrivanje) aluminijskih slitina se osniva na promjenljivoj topljivosti stanovitih elemenata (npr. Cu, Si, Mg itd.) u aluminiju. Aluminij moe u podruju oko 500 C dobro otapati te elemente, dok mu je sposobnost za otapanje na niim temperaturama neznatna. Ako krutu otopinu pri 500 C brzo ohladimo, otopljeni se elementi ne mogu pravovremeno izluiti, pa ostaju u prezasienoj otopini. Kad se viak otopljenih elemenata s vremenom izlui u kristalnim zrncima ili meu njima, slitina postaje znatno vra (starenje). Kaljenje (ovrivanje) aluminijskih slitina pox = dodatni element ct = kruta otopina stiemo dakle arenjem (4... 6 h) pri temperaturi odreenoj za svaku slitinu (oko 500... 570C) i gaenjem u vodi te naknadnim starenjem. Starenje je kod nekih slitina (npr. AlCuMg) prirodno pri okolnoj temperaturi, u drugih pak (npr. AlMgSi) umjetno pri povienoj temperaturi (8 . . . 15 h pri 100... 200 C). Kaljene slitine imaju mnogo bolja svojstva vrstoe i mogu se upotrebljavati pri temperaturama do 120C. Kaljene se slitine omekavaju pri 360 . . . 400C. Aluminijske slitine sa Cu slabo su otporne prema koroziji. Primjeri poznatijih t r g o v a k i h n a z i v a aluminijskih slitina
Naziv antikorodal duralumin duralumin K duralumin W duranalij duranalij 2S hidronalij silal silal K silal V silumin silumin y Sastav (%) A1 + 2,0 Si, 0,7 Mg, 0,6... 0,8 Mn, 0,1... 0,2 Ti 3 . . . 4,5 Cu, 0,2... 0,7 Si, 0 . . . 1,6 Mg, 0 . . . 1 , 2 M n 0,5... 2 Mg, 0,3... 1,5 Si, 0 . . . 1 , 5 M n 3,5... 4,5 Cu, 1,8... 2,2 Ni, : ...1,8 Mg 2,5... 9 Mg, 0,3 .. .0,6 Mn 2. ..2,5 Mg, 1 . . . 2 Mn 3 . . . 12 Mg, 0,2.. .1 Si, 0,2...0,5 Mn 1,5... 4,4 Cu, 0,6... 1,2 Mg, 0 , 6 . . . 1 M n , 0,3...0,6Si, ...0,1 Ti 1,5 Mn, 0 . . . 0 . 5 Mg 0 , 8 . . . 1,5 Mg, 0,5... 1 Mn, 0,3... 0,7 Si, 0,3 Ti 12... 13,5 Si, 0,3. ..0,45 Mn 12,25... 12,75 Si, 0,35 . . . 0,65 Mn, 0,25... 0,35 Mg

Gustoa aluminija iznosi od 2560 kg/m5 (lijevanog) do 2750 kg/m5 (kovanog, valjanog ili vuenog).
Mehanika svojstva aluminija (Al 99,5) Stanje aluminija lijev trake i limovi - meki (areni) - polutvrdo valjani - tvrdo valjani ipke, tice, cijevi i profili - meki (preani ili areni) - polutvrdo vueni - tvrdo vueni Vla. vrst. , N/mm2 90...120 70 100 130 70 100 130 ( . . . 170) Postot. produlj. 4,0 25...18 22 6 4 18 5 3 A,
-

Tvrdoa HB 24 . . . 32 20 30 35 20 28 35

25 7 5 20 7 4

Najbolja svojstva u meko arenom stanju dobivamo, ako nakon to vee plastine deformacije (70... 90% smanjenja presjeka) arimo Al pri 360... 400 C. Najveu kemijsku otpornost postiemo arenjem pri 450...500 C.
*

Ztce za aluminijsku uad moraju imati postotno produljenje > 2%. Pojedina se ica prije pletenja ispituje na pregib i torziju.
392

393

Aluminijske slitine za gnjeenje (JUS C.C2.100 1986)

Sastav (%)* Oznaka (ISO)" Al Mn 1 Al M n l C n Al Mg 1 AIMg2 Al Mg 3 Al Mg 4 Al M g 5 Al Mg 3 Mn Al SI 1 Mg Al Mg SI 0,5 Al Mg 1 SI Cu Al Cu 2Mg AICu4MgSl Al Cu 4 Mg 1 Al Cn 4 SI Mg A1 + Cu 0,1 0,05 0,20 0,20 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,15 0,40 2,0 3,0 3,5 4,7 3.8 4.9 3,8 5,0 0,5 1,1 1,7 2,4 2,6 3,5 3.5 4.6 4.5 5.6 2,4 3,4 0,6 1,4 0,4 0,9 0,8 1,2 0,2 0,5 0,3 1,2 1,0 1,8 0,2 0,8 Mg i 0,3 Si 0,6 0,6 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,6 1,6 0,3 0,7 0,4 0,8 0,8 0,2 0,8 0,5 0,5 1,2 | Fe 0,7 0,7 0,7 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,7 0?7 0,7 0,5 0,7 | Zn 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,25 0,2 0,5 0,2 0,2 I Mn 0,8 1,5 1,0 1,5 0,2 0,5 0,4 0,8 0,5 0,3 1,0 0,4 1,0 0,3 0,15 0,2 0,3 1,0 0,3 1,2 Cr 0,10 0,10 0,1 0,35 0,35 0,35 0,35 0,25 0,35 0,10 0,15 0,35 0,1 Ti + Zr 0,20 0,20 0,2 0,2 0,2

Mehanika svojstva i upotreba nekih aluminijskih slitina za gnjeenje (pro-

sjene vrijednosti)
Oznaka Stanje* 8 E u i
D. o.

a 05

Postot. prod.
-4 io

& o' f l 05 Al Mn 1 meko areno polutvrdo tvrdo meko areno polutvrdo tvrdo 40 100 120 80 140 180 H meko areno polutrdo tvrdo meko areno polutvrdo tvrdo
|

As %

Tvrdoa HB

Smjernice za upotrebu

90 120 150 180 230

18 5 3

20 6

22 35 42 45 55 65

otporna prema koroziji, dobro se zavamje otporna prema koroziji (morske vode)

AlMg2

260

4Al Mg 3

h 80 140 180 100 160 220 130 200 50 150 100 210 80 220 260 320 180 230 260 230 270 310 240 340 110 170 200 290 180 280 400 450 14 8 3 14 7 3 14 7 14 3 11 8 10 2 10 2 16 9 4 16 9 4 42 65 75 52 72 85 vea otpornost prema koroziji (i u morskoj vodi); s porastom % Mg smanjuje se sposobnost zavarivanja

0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 Al Cu 4 Si Mg 1 Al Mg 5 1 Al Mg 4

meko areno polutvrdo meko areno tvrdo kaljeno - h. kaljeno - 1 . meko areno tvrdo kaljeno - h. kaljeno - h.-g.

16 1 65 8 | 90 17 4 13 10 12 3 12 3 35 55 60 80 70 75 100 120

Al Si 1 Mg

dobro se kali, otporna prema koroziji

A1 Cu 5 Pb Bi | kaljeno-h.

vrlo dobro se kali, prema koroziji neotporna H h | 250 | 380 | 10 | 12 | 100 | za automate

0,3
1,2

* h. - stareno pri temperaturi okoline (hladno), t. - stareno pri povienoj temperaturi (toplo), g. - hladno gnjeeno.

* Gornji i donji brojevi znae granine vrijednosti sadraja. - ** Uzete su u obzir samo neke znaajnije slitine, dok su druge sadrane u gore navedenom standardu. 394

Preane aluminijske slitine za gnjeenje imaju priblino jednaka mehanika svojstva kao u meko arenom stanju.
395

A l u m i n i j s k e s l i t i n e za 1 i j e v a n j e (JUS C.C2.300 - 1983)

Sastav (%)* Oznaka Al + Si 1 1.(1 13.5 1 1.0 13.5 7.5 9.5 5,0 7.5 9,(1 1 1,0 5,0 6.(1 0.9 1.5 (1,9 1.3 (0,5) (0.18) Cu | Mg (0.05) (0.3) (0.3) o.l 0.3 (1.2 0.5 0.4 0.8 4.5 5,5 3.5 2.5 3.5 0.15 0,3 Ti Mn 0.01 0.4 0.2 (1.5 0.2 (1,5 0.01 (1.6 0.01 (1.4 0.01 (1.4 0.01 0.4 0.01 0.4 0.01 0.4 (0.05) Neistoe (maks.) K- | Zn J druge 0.50 0.8 0,8 1.0 0.5 0.5(1 (1.5(1 (1.5(1 0,3 0,20 0,10 0.5 1.2 2.0 0.10 0.10 (1.10 0.10 0,10 0,07 1) 2) 3)

Mehanika Oznaka* Al Si 12 .01 63

02

svojstva i upotreba slitina za lijevanje u pijesak ili kokilu Naprezanje teenja N/mm
2

Slitine za lijevanje u pijesak ili kokilu Al Si 12 00 Al Si 12 Cu (10 Al Si 8 Cu 3.00 Al Si 6 Cu 4 00 Al Si 10 Mg (10 Al Si 5 Mg 0(1 Al Mg 5 Si .00 Al Mg 3 Si 1.00 Al Mg 3.00 Al Cu 4 Mg Ti .00 (0.05) 0.1 1,2 2.(1 1,5 3.0 5.(1 (0.05) (0.05) (0.05) (0.05) (0.05) 4.2 4,9 (0.15) (0.15) (0.15) (0.15) (0.15) 0.01 0.20 (1.01 0.20 0,01 0.20 0.01 0.20 0.15 0.3(1

Vlana vrstoa "m N/mm2

160 . . . 210

Postot. prod. A, % .10

..12

Tvrdoa HB 45.. 50.. 50.. 50.. 5 0 . . . 65 5 0 . . . 75 65 .. 70.. 80 7 0 . . 100 50. 80. 60. 85.
60..

70...100
8 0 . . . 110 80...110 80...110

64 Al Si 12 Cu .01
02

160...210 180...240 180...240

..12 ..12

80. . 100 90. . 120

100. . 150 100. . 160

150. .220 1 8 0 . .260 170. .220 180. .240 170. .220 2 0 0 . .320 180. .240 240. .320 140. . 180 180. .250 240. .300 160. .200 210. .270 2 6 0 . .320 160. . 2 0 0 180. .240 140...190 200...280 150... 200 220...300 140...190 150...200 12
160. .200 160. .200

AISigCu3.01 02 AISi6Cu4.01
02

100. . 150
120. . 180

Al Si 10. Mg .01 81
02

82

210. . 2 8 0

80. . 100 180. . 2 6 0 90. . 120

1 0 0 . .130

Al Si 5 Mg .01
61

81 02 62 82 AIMg5Si .01 02 Al Mg 3 Si 1.01 81

02

2 2 0 . .290 1 2 0 . . 160 1 6 0 . . 190

150. .180

240. .290

55. 70. 80. 60. 70. 90. 60. 65. 50. 65. 50. 65. 50. 50.

Slitine za tlano lijevanje Al Si 12 (Fe) 00 Al Si 12 Cu (Fe) .00 Al Si 8 Cu 3 (Fe) .00 Al Si 6 Cu 4 (Fe).00 Al Si 10 Mg (Fe) 00 Al Mg 10.00 11.0 13.5 1 1.(1 13.5 7.5 9.5 5,0 7,5 9.(1 1 1.0 (1.1 2.5 (0.10) 0.1 1.2 2.0 3.5 3.0 5,0 (0.05) (0.05) (0.1) (0,3) (0.3) 0,1 (1.3 0.2 (1.5 8.0 10.5 (0.15) (0.15) (0.15) (0.15) (0.15) (0.15) 0.01 0.4 0.2 0.5 0.2 0.5 0.3 0.6 0.01 (1.4 0.2 0.5 1,3 1.3 1,5 1,3 1.3 1.(1 (1.10 0,8 2.0 2,0 0.2 (1,1(1 1) 2) 3)

1 1 0 . . 130 1 1 0 . .150

80...100 120...160 120...180 70...100 70...100

80...100

82

AIMg3.01
02

* Gornji i donji brojevi znae granine vrijednosti - U zagradama su najvee dozvoljene vrijednosti sastavina kao neistoa. - 1) 0,2Ni; 0,2Pb; 0,lSn. - 2) (),3Ni; 0.2Pb; 0.1 Sn; - 3) 0,3Ni; 0,3Pb; 0.1 Sn.

300...400 5 . . . 1 5 90. . . 115 350...420 3 . . . 1 0 9 5 . . . 1 2 5 320...420 8 ...18 95 . . . 115 350...440 3 . . . 12 100...130 Dodatne oznake znae; 63-lijevano u pijesak j i meko areno 01-lijevano u pijesak. 02-lijevano u kokilu; 64-lijevano u kokilu / te gaeno, 61-lijevano u pijesak 1 i kaljeno (uvrivano) 81-lijevano u pijesak li kaljeno s na62-lijevano u kokilu I s prirodnim staranjem, 82-lijevano u kokilu /ravnim staranjem. AICu4 MgTi .61 220...280 81 240...350 62 220...300 82 260...380 397

Mehanika svojstva i upotreba aluminijskih slitina za tlani lijev Postot. Vlana Naprezanje Tvrdoa vrstoa teenja prod. Oznaka* Upotreba HB "m , 2 % N/mm2 N/mm tanke stijenke, AlSi 12.05 140 . . 180 220. . 280 1 . . . 3 60 . . 80 dobra kem. otpor. AlSil2(Fe).()5 tanke stijenke, AlSil2Cu.05 60 .. 80 slaba kem. otpor. 140 .. 220 220. . 300 AlSil2Cu(Fe).05 AlSi8Cu3.05 AlSi8Cu3(Fe).05 AlSi6Cu4.05 AlSi6Cu4(Fe).05 160 ..240 vie temperat,, 240. . 310 0.5 . 3 70 . . 100 ira upotreba vie temper., ira upotreba 1 . . . 3 70 .. 90 motori, prehram industrija 1 . . . 5 70 .. 100 kem. otpornost, dekor, djelovi

Magnezijske Oznaka i sastav Oznaka DIN* G - Mg Al 8 Zn 1 i GK- Mg Al 8 Zn 1 GD- Mg Al 8 Zn 1 i G - Mg Al 9 Zn 1 1 GK- Mg Al 9 Zn 1 GD- Mg Al 9 Zn 1 1 G - Mg Al 9 Zn 2 1 GK- Mg Al 9 Zn 2 GD- Mg Al 9 Zn 2 )

slitine

za

l i j e v a n j e (DIN 1729/2 - 1973)

Sastav Qt /o Al 7,5. . . 9,0 8,3 .. 10,0 7,5 . 9 , 5 Zn 0,3.. 1.0 0 , 3 . . . 1,0 0S 2,0 Mn neistoe (maks.) Si Cu ostale

0.15.. 0,3 0,30 0.20 0.20 0.15 . 0,3 0,30 0,20 0,20 0,15 . 0,3 0.50 0,35 0,20

150 . .220 220.. 300 0.5 . 3 80 . 1 1 0 300 300

AlSi lOMg.05 AlSil0Mg(Fe).05 140 . . 200 220. AlMgl0.05 140 . .220 220 .

* Dodatna oznaka 05 znai tlani lijev. Magnezijske slitine Sam magnezij je premekan za neposrednu upotrebu. Potrebnu vrstou dobiva tek legiranjem. Magnezijske se slitine odlikuju osobito malom gustoom, oko 1800 kg/m 3 . Prema koroziji nisu naroito otporne. Elektron je zajedniki naziv za vie magnezijskih slitina koje osim Mg sadre uglavnom do 10% Al, do 4,5% Zn, do 2,2% Mn i do 1,5% Si. M a g n e z i j s k e s l i t i n e z a g n j e e n j e (DIN 1729/1 - 1982) Sastav i upotreba Oznaka DIN Mg Mi 2 Mg Al 6 Zn Mg Al 8 Zn Sastav %* Mg + Al Zn Mn
-

* Poetni dijelovi oznaka znae: G - lijevanje u pijesak, GK - lijevanje u kokilu, GD -tlani lijev. Mehanika Oznaka DIN svojstva Nain lijeVlana. Postot. vrst. prod. R N/mm2 /i 160 .. 220 2 6 160.. 220 2 6 200 . . 240 1 .. 2 240.. 280 6 . . 10 240. . 280 2 . 4 240. . 280 6 . . 10 240. . 280 2 . . 4 220. . 250 0,5 . . 1,5 160. . 220 2.. 5 160.. 220 2 . 5 200. . 250 0,5.. 2 Tvrdoa HB 50 50 60 55 65 55 65 65 50 50 60 . 65 . 65 ..85 ..70 . 90 .. 70 ..9(1 . .85 . 70 .70 . . 85 Dinam. vrst, na savij.** N/nun 2 70. . 70.. 50 . 80. . 80 . . 80. . 80.. 40.. 70. . 70 . 40 . 90 90 60 100 100 100 100 50 90 90 50

Doputene neistoe %, maks. 0,1 0,05 0,1 0,1 0,1 0,05 Si Cu Si Cu Si Cu

Smjernice za upotrebu otporna prema koroziji, dobro se zavaruje djelomice se moe zavarivati moe se kaliti (ovrstiti)

5,5 7,0 7,8 9.2

0,5 1.5 0,2 0,8

1,2 2,0 0,15 0.4 0,12 0,3

Naprez. teenja R n0.2 vanja N/mm2 G - Mg Al 8 Zn 1 P 90 .. 120 GK- Mg Al 8 Zn 1 k 90 . . 120 GD - Mg Al 8 Zn 1 t 140 .160 1 10. . 130 G - Mg Al 9 Zn 1 PH 140. .. 150 GK- Mg Al 9 Zn 1 k h 110. .. 130 u 140 . . 15(1 GD - Mg Al 9 Zn 1 t 150. . . 170 G - Mg Al 9 Zn 2 90. . . 130 P GK- Mg Al 9 Zn 2 k 90. . 1 3 0 GD- Mg Al 9 Zn 2 i 140. .. 170

* Gornji i donji brojevi znae granine vrijednosti sadraja. Mehanika svojstva Postotno produljenje Naprez te. Vla. vrst. R Oznaka p(U, 2 N/mm ^n) N/mm2 100...160 200...220 Mg Mn 2 1,5... 2 1,5... 2 160...190 270...280 Mg Al 6 Zn 6...10 8...11

* p - lijevano u pijesak, k - lijevano u kokilu, t - tlani lijev; h - homogenizirano, u - toplo uvrsnuto. " Pri 50 10' titraja. HB 40 55 399

A,

398

BAKAR I BAKRENE SLITINE Bakar Katodni bakar je elektrolitiki rafinirani (na katodi izlueni) bakar, namijenjen u prvom redu za pretaljivanje u elektrolitski bakar. S obzirom na nain rafiniranja razlikujemo: - talioniki bakar, dobiven pirometalurkom rafinacijom - elektrolitski bakar, dobiven pretaljivanjem katodnog bakra. S obzirom na kisik u bakru razlikujemo: - bakar bez kisika, taljen u zatitnoj atmosferi ili vakuumu, - bakar s kisikom, taljen u oksidacijskoj atmosferi, - dezoksidirani bakar, dobiven upotrebom kovinskih ili nekovinskih dezoksidanata. Standardne vrste bakra (JUS C.D1.002 - 1986) Sastav* (%) Oznaka Cu min. O p Napomena Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl

Bakrene slitine za pijeenje (JUS C.D2.100 - 1982) Slitine Oznaka i sastav Oznaka Za Za Za Za Za Za Za Za Za Za 5.00 10.00 15 .00 20.00 28.00 30.00 33.00 34.00 37.00 40.00 bakra s c i n k o m (Mjedi) Sastav % Cu 94,0.. 96,0 89,0.. 91,0 84,0.. 86,0 79,0.. 81,0 69,0.. 73,0 69,0.. 71,0 66,0.. 68,5 63,4.. 65,0 62,0.. 64,5 59,0.. 61,5 Zn neistoe (maks.) 0,2 Ni ostale ukupno 0,3 (Al, Fe, Mn, Pb, Sn, Sb)

ostatak

10,3 Ni, 0,1 .. .0,2 Pb / ostale ukupno 0,5

Mehanika svojstva (prosjene vrijednosti) i smjernice za upotrebu Oznaka Cu Zn 10.00 Cu Zn 15.00 CuZn 20.00 Cu Zn 28.00 % prod. Vlana Stanje vrst ,Rm slitine N/mm2 A io A, % % meka polutvr tvrda meka polutvr tvrda meka polutvr tvrda meka polutvr tvrda meka polutvr tvrda meka polutvr tvrda meka polutvr tvrda meka polutvr tvrda 250 320 400 250 320 400 260 330 420 250 320 380 260 340 430 280 380 500 290 350 410 340 410 480 40 30 15 40 30 15 40 30 15 40 30 18 40 24 12 40 15 5 45 25 15 30 15 10
-

Katodni bakar EK1 -Cu 99.99 EK2-Cu 99,95 Bakar bez kisika EBl-Cu 99,99 EB2-Cu 99,95 Bakar s kisikom ETl-Cu 99,90 ET2-Cu 99,90 Tl-Cu 99,90 99,70 T2-Cu Dezoksidirani bakar ED-Cu 99,90 DNP-Cu 99,90 DVPl-Cu 99,90 DVP2-Cu 99,70

5 la

Smjernice za upotrebu

| za katode 0,001 0,005 0,005 0,005 ... ... 0,04 ... 0,04 ... 0.08 0,01 0,003 0,005 ... 0,014 0,015 ... 0,04 0,015 ... 0,05 } elektrolitski bakar elektrolitski bakar talioniki bakar j za lijevanje elektrolitski bakar s malo P J s mnogo P

CuZn 30.00 CuZn 33.00 Cu Zn 37.00

* Za elektrotehniki bakar nije odluan kemijski sastav (EBl-Cu, EB2-Cu, ETl-Cu, ET2-Cu in ED-Cu), ve samo elektrina vodljivost (u mekom stanju, pri 20 C: najmanje 58 m/Q mm 2 ). Mehanika svojstva bakra Stanje meko polutvrdo tvrdo 400 Vla. vrst. Rm N/mm2 210...250 250...300 > 300 Post. prod. A5 % > 38 > 10 > 6 Tvrdoa HB 4 0 . . . 60 6 0 . . . 90 > 90

Cu Zn 40.00

45 32 20 45 26 14 45 18 6 48 28 17 33 18 12

55 70 90 55 70 90 55 70 90 50 70 90 52 80 100 55 90 115 60 75 95 70 95 125

instalacijski djelovi za elektrotehniku, ukrasni predmeti cijevi za manometre, instalacijski dijelovi za elektrotehniku, ukrasni predmeti vrlo dobra za hladno oblikovanje, moe se platirati elikom, cijevi, duboke posude poveana sposobnost za hladno oblikovanje, iane mree, cijevne zakovice, vijci najvanija slitina za hladno oblikovanje (vuenje, valjanje, preanje); vijci, cijevi za toplo i hladno oblikovanje; dijelovi za preanje u toplom stanju 401

27- Strojarski prirunik

Slitine bakra s cinkom i olovom (Mjedi s olovom)

Oznaka i sastav Sastav Oznaka Cu Zn 36 Pb 1,5.00 Cn Zn 36 Pb 3 .00 Cu Zn 38 Pb 1,5.00 Cn Zn 39 Pb 2 00 Cu Zn 39 Pb 3 .00 Cu Zn 44 Pb 2 .00 Cu 62,0... 64,0 60,0... 62,0 59 5 61,5 57.0. . .59,0 57,0... 59,0 53.5 . . .56,0 Pb 0,7... 2,5 2,5 . . .3.5 1,5. . . 2.5 1,5... 2.5 2,5 . . .3.5 1,0... 2.5
{>

Slitine bakra s kositrom (Kositrena bronca)

Oznaka, sastav i upotreba

Zn M 3
<

neistoe (maks.) Ni ostale 0,3 0,3 0,3 0.3 0,5 0,5 0,5 0.5 0,5 1.0 1,0 1.0

Oznaka Cu Sn 2.00 Cu Sn 6.00 Cu Sn 8.00

Sn 1.0.. 2,5 5,5...7,5 7,5... 9,0

Sastav % P 0,01. .0,4 0,01... 0,4 0,01 . . . 0,4

Cu

Upotreba vijci, opruge, za elektr. vodljve opruge

C S

osta| tak

opruge, savitljive cijevi za manometre, mree za sita opruge, cijevi vee otpornosti prema habanju i koroziji

Tvrdoa HB

Mehanika svojstva (prosjene vrijednosti) i smjernice za upotrebu Postot. prod. 1 Smjernice Stanje % Oznaka za upotrebu slitine Am Cu Zn 36 Pb 3.00 Cu Zn 39 Pb 2.00 meka polutvr. tvrda meka polutvr. tvrda Posebne Oznaka i sastav Oznaka Cu Zn 20 Al 2.00 Cu Zn 28 Sn 1.00 Cu Zn 31 Si 1.00 Cu Zn 35 Ni 2,5.00 Cu Zn 38 Sn 1 00 Cu Zu 40 Al 1.00 Cu Zn 40 Al 2.00 Cu Zu 40 Ni 2 00 Cu Zn 40 Mn 2.00 Cu Zn 38 Al 2 Mn 3 Ni.00 Cu Zn 39 Al Fe Mn .00
11

Slitine bakra s kositrom i cinkom (Crvena kovina)

Oznaka, sastav i upotreba Sastav % Oznaka Cu Sn 4 Zn 4.00 3,0 Sn Zn 5 0 3,0 .. .5,3 Pb
-

340 410 480 370 440 510

30 15 10 25 10 5

33 18 12 28 12 6

70 za toplo i hladno oblikovanje, 95 dijelovi za preanje u toplom 125 stanju 75 najvanija slitina za oblikova105 nje odvajanjem estica (slit. za 125 automate), razni dijel, strojeva cinkom

P maks. 0,1

Cu

Upotreba

CuSn4Pb4Zn4.00 3,0. .5,0 3 , 0 . . . 5,0 3,0. . . 5,0 0,4

] tak

za manometarosta- ske opruge za klizne leaje

slitine bakra s (Posebne mjedi)

Slitine bakra s aluminijem (Aluminijske bronce)

Oznaka, sastav i upotreba Sa. tav % Ni
0,3 0,0... 0,8

Cu 76.0 70.0 66.0 58,0 59.5 56,5 55.5 56,0 57.0 61.0 56,0 . . 79,0 . . 73,0 . .70,0 ..61,0 . . 6.3,5 . .59,5 . . 59,0 . . 58,0 . .59.0 . . 63,0 . .61,0

Sastav % Al Mn 1,8 . . 2,3

-

ostalo 0,02 . . . 0.035AS 0,9 . . . 1,3 Sn" 0,7 . .. 1,3 Si 2,0 .. .3,0 Ni 0,7 . . . 1,4 Sn
-

Oznaka Cu Al 5.00 Cu Al 5 As.00 Cu Al 8.00

Al 4,0 . . . 6,0 4 , 0 . . . 6,0 7 , 0 . . . 9,0

Mn
0,0...

As, Fe As 0,0. . .0,8

-

Cu

Upotreba za kone pojase, priguivae oscilacija

0,3 . . 1,5
-

1,5.. 2,5

0,4 . . 1,6 0,4.. 1.8 1 3 2,3 1,0. . 2.4 0,5 ..1,0 1,0.. 2.5 _ 2,0 . .3.0 .3,0.. 4,0 0.2 .. 1,5 0.2 .. 2,0

0,0 . . .0,5 0 . 0 . . . 0,5

1.0 . . .2,0 Ni 0,3 . . .0.5 Ni:i 0,2 . . . 1.5 Fe

Takoer 0,02 . . . 0,035 As. - 21 Takoer 0,3 . . . 0,7 Fe.

Cu Al 8 Fe 3.00 Cu Al 10 Fe 3.00 CuA110Fe5Ni5.00 Cu Al 9 Mn 2.00

Fe 6 , 5 . . . 8,5 0 , 0 . . . 0 . 8 0 , 0 . . . 0,8 1.5.. . 3,5 8.5. .11,0 1,5...3,5 0 , 0 . . . 1 . 0 2 . 0 . . . 4,0 8 , 5 . . . 11,5 0 , 0 . . . 1,5 4 , 0 . . . 6,0 2 , 0 . . . 8 , 0 8 , 0 . . . 10,0 1,5.. .2,5

i otpor, prema C sump. i oct. kiS $ selini velika vrstoa (i na povienoj temper), otpornost prema kiselinama i mor. vodi te /vatri
403

402

S l i t i n e b a k r a s n i k l o m (Niklena bronca)
Sastav i upotreba Oznaka Cu Ni 5 Fe 1 Mn .00 Cu Ni 10 Fe 1 Mn O C Cu Ni 20.00 Sastav % Upotreba Ni Cu Fe Mn 4,0... 6,0 1,0... 1.5 0,3...0,8 za cijevi i aparate 9,0...11,0 1,0...2,0 0,3...1,0 19,0...22,0
-

Bakrove slitine za lijevanje (JUS C.D2.300- 1980/1986) S l i t i n e b a k r a sa cinkom i olovom (Mjedi za lijevanje) Oznaka i sastav
Oznaka Cu Zu 33 Pb 2.00 Cu Zu 39 Pb .00 Cu Zn 40 Pb .00 Mehanika svojstva i Oznaka Sast IV Cu 6 3 , 0 . . . 67.0 60,0. . .63,0 5 8 , 0 . . . 63,0 upotreba Naprez. teenja N/mm 2 P. Cu Zn 33 Pb 2.01 K. Cu Zn 39 Pb .02 T. Cu Zn 39 Pb .05 P. Cu Zn 40 Pb .01 K. Cu Zn 40 Pb .02 1 T. Cu Zn 40 Pb .05 i 70 80 120 120 Vla. vrst. Pb 1 . 0 . . . 3,0 0 , 5 . . . 2,0 0,5 . . . 2,5
%

osobita otp. prema eroziji, koroziji i kavit. ostatak sposobnost za duboko izvlaenje, platiranje za kondenzator, cijevi za kovani novac i platiranje velika otp. prema eroziji, koroziji i kavit. sposobnost oblikovanja, lako oksidira ikom 2.

Al 0 , 0 . . . 0,5 0 , 2 . . .0,8

Zn ostatak

0,0..0,5

Cu Ni 20 Mn 1 Fe O 19,0...22,0 0,4...1,0 0 , 5 . . . 1,5 C Cu Ni 25.00 24,0 ..26,0

-

0,0...0,5

Cu Ni 30 Mn 1 Fe .00 29.0...32,0 0,4. ..1,0 0,5... 1,5 Cu Ni 44 Mn 1.00 43,0...45,0 0,5...2,0 i

Postot. Tvrdoa prod. Upotreba HB A, 10/1000 2 % 2 N/mm otpornost prema ko180 12 450 roziji, armature 250 250 220 280 25 15 15 15 750 750 750 armature za plin i vodu armature, okovi, precizna mehanika

Sli t i n e Sastav i upotrebe Oznaka Cu Ni 10 Zn 27.00 Cu

bak r a s n i tlom ( Novo sreb ro) Sastav % Ni

Pb
-

Zn

Upotreba dobro se lijeva i prea; za unut. arhitekturu dobro se prea i kuje, za opu upotrebu

Slitine bakra sa cinkom te aluminijem, eljezom i m a n g a n o m (Posebne mjedi za lijevanje)

Oznaka Cu Al Sastav % Fe

Oznaka i sastav Zn Mn Cu Zn 25 A16 Fe 3 Mn 3.00 60,0. ..66,0 4 , 5 . . . 7,0 2 , 0 . . . 4 , 0 1 . 5 . . . 4,0 ostatak Cu Zn 26 Al 4 Fe 3 Mn 3.00 60,0... 66,0 2,5. ..5,0 1 , 5 . . . 4 , 0 1 , 5 . . . 4,0 57,0. . . 65,0 0 , 5 . . . 2,5 0 , 5 . . . 2,0 0,1 . .3,0 Cu Zn 35 Al Fe Mn .00 Naprez. Vla. Postot. Tvrdoa teenja vrst. prod. Upotreba HB A 5 10/1000 ^P 1 1 2 . Rm , % 2 N/mm N/mm 10 1800 statiki jako opte400 725 P. Cu Zn 25 Al 6 Fe 3 Mn 3.01 reeni dijelovi C. Cu Zn 25 Al 6 Fe 3 Mn 3.03 t 10 1900 konstrukcija 740 400 N.Cu Zn 25 Al 6 Fe 3 Mn 3.04 i 600 1400 300 P. Cu Zn 26 Al 4 Fe 3 Mn 3.01 18 velika statika C. Cu Zn 26 Al 4 Fe 3 Mn 3.03 1 300 600 1500 vrstoa i tvrdoa 18 N. Cu Zn 26 Al 4 Fe 3 Mn 3.04 i 1100 170 450 20 P. Cu Zn 35 Al Fe Mn .01 umjerena klizna K. Cu Zn 35 Al Fe Mn .02 1 mehanika svojC. Cu Zn 35 Al Fe Mn .03 200 1100 stva, brodski pro475 18 N. Cu Zn 35 Al Fe Mn .04 peleri T. Cu Zn 35 Al Fe Mn .05 ) Oznaka 405

61,0. .65,0 8,0...11.0

CuNilOZn42Pb2.00 45.0.. .48,0 9,0...11,0 0.5...2,0 Cu Ni 12 Zn 24.00 Cu Ni 15 Zn 21.00 Cu Ni 18 Zn 20.00 Cu Ni 18 Zn 27.00 62,0. .66,0 11,0... 13,1 63,0...67.0 13.5... 16,5 60,0... 64.0 17,0... 19,f 59,0. ..63,0 17,0... 19,(
-

ostatak

dobra spos. obi., za opruge; za pribor za jelo dobro se prea, kuje i obraduje dobra sposobnost obi., za ukrasne predmete openito za finu mehaniku i optiku; kljueve

Cu Ni 18 Zu 19 Pb 1.0059,0... 63,0 17,0... 19,1 0,3... 1,5

Poznati trgovaki nazivi za novo srebro: alpaka, argentan, pakfong. Kitajsko srebro je starije ime za posrebreno novo srebro.
*

Slitina bakra sa silicijem (silicijska bronca) - ( 2 , 8 . . . 3,5% Si; 1 . . . 1,5% Mn;ost. Cu) - slui za opruge koje su elektrini vodii, kovinska sita itd. Stidna bakra s berilijem (berilijska bronca) - (1,5 .. .2,5% Be) - lako se kali (otvrdnjava), ime se postie tvrdoa do 400 HB. 404

S l i t i n e b a k r a s k o s i t r o m (Kositrena bronca z a lijevanje) Oznake i sastav astav % Oznaka Ni Pb Cu Sn P Cu Su 14.00 Cu Sn 12.00 Cu Sn 12 Ni 2.00 Cu Sn 12 Pb 2 00 Cu Su 11 P.OO Cu Sn 10.00 Cu Sn 10 P.OO Mehanika 85,0... 87.0 85,0... 88,5 84,0... 87,5 84,0. . .87,5 86,0 . . . 89,5 88,0. . . 91,0 87,0. . .89,5 12,9. . . 15,0 10,8 . . . 12,8 11.0. .. 13,0 1,5 . . .2,5 1.2 .. . 2,5 11,0. . . 13.0 10,0. . . 12,0 9,0.. . 10,7 10,0. . . 11,5 < 0,2 0,05 . . .0,40 0,05 . . .0,40 0,05 .. .0,40 0.15... 1,5 0 , 5 . . . 1.0

Mehanika

svojstva i upotreba Naprez. Vla. teenja vrst. Postot. prod. Tvrdoa Upotreba HB A, 2 10/1000 2 N/mm N/mm % 160 7 otpornost na korozi80 ju (za pare sumpor, 200 5 80 i sojne kiseline), kliz220 6 80 ni leaji 230 9 130 7 650 dobra otpornost pre80 180 140 220 3 700 ma habanju i korozi110 220 6 700 ji, klizni leaji 600 dobra klizna svojstva 170 5 80 650 otpornost na sumpor 100 220 8 100 650 i solnu kiselinu 220 8 5 500 dobra klizna svojstva, 60 150 180 7 otpor, na koroziju 80 c i n k o m t o l o v o m (Crvenilijev) Sasta v % Sn Zn 9,1 . . . 1 1.0 1,0... 3.0 6 , 0 . . . 9,0 6 , 0 . . . 8.0 2 , 0 . . . 5,0 4 , 0 . . . 6.0 4 , 0 . . . 6,0 2 , 5 . . . 3,5 7,0. . . 10,0 Pb

Oznaka P. Cu Pb 9 Sn 5.01 K.Cu Pb 9 Sn 5.02 C. Cu Pb 9 Sn 5.03 N.Cu Pb 9 Sn 5.04 P. Cu Pb 10 Sn 10.01 C. Cu Pb 10 Sn 10.03 N. Cu Pb 10 Sn 10.04 P. Cu Pb 15 Sn 8.01 C. Cu Pb 15 Sn 8.03 N.Cu Pb 15 Sn 8.04 P. Cu Pb 20 Sn 5.01 N.Cu Pb 20 Sn 5.04 Slitine

svojstva i upotreba Naprez. Vla. Postot Tvrdoa teenja vrst. prod. HB Upotreba Rm , As 10/1000 N/mm2 N/mm2 % 3 140 200 850 150 220 950 velika otpornost na 1,5 150 220 950 koroziju i mor. vodu 2 6 130 800 240 velika otpornost pre4 150 270 ma habanju, koroziji 4 150 950 i morskoj vodi 270 4 150 900 270 12 160 900 dobra otpornost pre280 8 180 300 1000 ma habanju, koroziji 300 10 180 1000 i morskoj vodi 130 240 4 800 dobra otpornost pre150 280 5 900 ma habanju, koroziji 150 280 7 900 i morskoj vodi 130 240 5 700 velika ilavost, ot150 270 7 950 pornost na koroziju 150 270 7 900 i morsku vodu

Oznaka P. Cu Sn C. Cu Sn N. Cu Sn P. Cu Sn K. Cu Sn C. Cu Sn N- Cu Sn P. Cu Sn C. Cu Sn N. Cu Sn P. Cu Sn C. Cu Sn N. Cu Sn P. Cu Sn C. Cu Sn N. Cu Sn 14.01 14.03 14.04 12.01 12.02 12.03 12.04 12 Ni 2.01 12 Ni 2.03 12 Ni 2.04 12 Pb 2.01 12 Pb 2.03 12 Pb 2.04 10.01 10.03 10.04

bakra s kositrom, Oznaka

Slitine (P., K., C., N.). Cu Sn 11 P.OO i Cu Sn 10 P.OO (01, 02, 03, 04) su otporne prema habanju, koroziji i morskoj vodi. Slitine bakra s olovom i kositrom (Olovno-kositrena bronca za lijevanje) Sastav Oznaka Cu Cu Cu Cu Pb Pb Pb Pb 9 Su 5.00 10 Su 10 00 15 Sn 8 00 20 Sn 5.00 Cu 80,0 . . 87,0 78,0 . 82.0 75,0 . . 79,0 70,0 . . 78,0 Sastav % Pb 8,0 . .10,0 8,0 . . 11,0 1.3.0 . . 17,0 18,0 . . 23.0 Sn .. 6,0 .. 11,0 .. 9,0 . . 6,0

4,0 9,0 7,0 4.0

Cu Sn 10 Zn 2 .00 0 5 4.0 Cu Su 8 Pb 2.00 5 , 0 . . . 8,0 Cu Sn 7 Pb 7 Zn 3.00 4 , 0 . . . 6.0 Cu Sn 5 Pb 5 Zn 5 .00 6 , 0 . . . 8,0 Cu Su 3 Zn 9 Pb 7 00 Mehanika svojstva i upotreba Naprez. Vla. Postot. teenja vrst. prod. Tvrdoi HB Upotreba Oznaka A, Rm , 10/1000 % N/mm2 N/mm2 12 750 umjereno optereeni 240 P. Cu Sn 10 Zn 2.01 120 7 850 klizni dijelovi, otpor, 270 C. Cu Sn 10 Zn 2.03 149 7 800 na morsku vodu 270 N.Cu Sn 10 Zn 2.04 140 otpornost na morsku 250 P. Cu Sn 8 Pb 2.01 130 16 vodu i koroziju, za 220 2 K.Cu Sn 8 Pb 2.02 130 armature i kuita 230 4 C. Cu Sn 8 Pb 2.03 130 pumpi 270 5 N.Cu Sn 8 Pb 2.04 130 12 650 otpornost na korozi210 P. Cu Sn 7 Pb 7 Zn 3 .01 11 100 750 ju i morsku vodu 260 12 C. Cu Sn 7 Pb 7 Zn 3.03 J 120 600 otpornost na korozi200 13 P. Cu Sn 5 Pb 5 Zn 5.01 90 250 13 ju i morsku vodu C. Cu Sn 5 Pb 5 Zn 5.03 > 100 200 500 P. Cu Sn 3 Zn 9 Pb 7.01 90 18 201 100 550 16 C. Cu Sn 3 Zn 9 Pb 7.03 1) Takoer K. Cu Sn 7 Pb 7 Zn 3.02. - 2) Takoer N. Cu Sn 7 Pb 7 Zn 3.04 3) Takoer K. Cu Sn 5 Pb 5 Zn 5.02. - 4) Takoer N. Cu Sn 5 Pb 5 Zn 5.04. 407

Cu 86,0... 89,0 82,0... 91,0 81.0. ..85,0 84,0. . .86,0 78,0... 82,0

406

S l i t i n e b a k r a s a l u m i n i j e m (Aluminijska bronca z a lijevanje) Sastav Cu Cu Al 9.00 88.0... 92,0 Cu Al 10 Fe 3 00 83,0.. .89,0 Cu A110Fe5Ni5 .00 76 Mehanika svojstva i upotreba Naprez. Vla. Postot. Tvrdoa teenja vrst. prod. HB Upotreba Rm , A, Kp0.2 10/1000 2 % N/mm2 N/mm 120 320 800 otpor, na koroziju, 15 140 450 15 850 za prehr. industriju 500 180 13 1150 openito za mehatiiki optereene di550 1150 jelove (pri temper. 200 15 - 2 0 0 do +200C) 250 600 10 1400 otpornost na koro1500 ziju i velika vrsto300 600 12 280 680 12 1600 a, za brodske propelere Oznaka Sastav % Al Fe 8.0 . . 10.5 _ 8.5 .. 11.0 2 , 0 . . . 5,0 8.5 ..11.0 3,5 . . . 5.5 Ni Sastav Oznaka po DIN G-Ni95 G-Ni93C G-Ni90Si G-NiCn30Nb G-NiCn30 Si 3 G-NiCu30Si4

Niklene slitine za lijevanje (DIN 1 7 7 3 0 - 1971)

_ _ 3 . 5 . . . 6,5

Ni

Cu

Fe

Sastav % Mn

Si

ostalo

Oznaka P. Cu Al 9.01 K. Cu Al 9.02 P. Cu Al 10 Fe 3.01 K. Cu Al 10 Fe 3.02 C. Cu Al 10 Fe 3.03 N. Cu Al 10 Fe 3.04 P. Cu Al 10 Fe 5 Ni 5.01 K. Cu Al 10 Fe 5 Ni 5.02 C. Cu Al 10 Fe 5 Ni 5.03 N. Cu Al 10 Fe 5 Ni 5.04

__ i) > 95 1.0...2.5C y > 93 l.OC " 5,5...6,5 > 90 41 6 2 . . . 68 2 6 . . . 3 3 1,0. . . 2,5 0 , 5 . . . 1,5 0,5 . . . 1,5 1,0... l,5Nb 4 2 , 7 . . . 3,7 0.5...1.5A1 6 1 . . . 6 8 2 7 . . . 3 3 1,0.. .2.5 __ 4) 6 0 . . . 68 2 7 . . . 3 1 1 , 0 . . . 2 , 5 0,5...1,5 3,5 . . . 4,5

] J 1 1

Neistoe: " 2,0Si, 1,0C, l,2Cu, l,0Fe, l,5Mn, 0,01 S, 0,19 ostalo 21 2,0Si, l,2Cu, 1,0Fe, l,5Mn, 0,01S, 1,19 ostalo 31 l,2Cu, l,0Fe, 1,5Mn, 0,01 S, 0,19 ostalo 4) 1,0 razno Mehanika Oznaka slitine svojstva i upotreba

NIKAL I NIKLENE SLITINE isti nikal Tehniki iznad iznad iznad isti nikal sadri: 99,6% Ni - za kemijske aparate (osobito za platiranje), 98,7% Ni - za anode, 98,0% Ni - za opu upotrebu (i za slitine). svojstva Stanje meko tvrdo Vlana vrstoa 2 N/mm2 400. .. 450 750 Postot. prod. A, % 3 0 . . . 45 1 Tvrdoa HB 80. . 90 180...200

Naprez. Vlana Postot. teenja vrstoa prod. Tvrdoa Rm . HB Upotreba A5 Kp0.2 % 2 N/mm2 N/mm min. min. min. min. 120 12 320 80 G-Ni95 1 dobra otpornost prema koro160 10 340 85 G-Ni93C ziji, za armature, aparate i si. 350 3 500 180 G-Ni90Si 220 25 450 120 G-Ni Cu30Nb 1 dobra otpornost prema eroziji 350 10 650 220 G-NiCu30Si3 | (i kavitacijskoj), koroziji; ve500 1 750 260 ! lika postojanost u mor. vodi G-Ni Cu 30 Si 4 * Monel je slitina s priblino 66% Ni, 29% Cu, 3% Mn (+ Si, Fe, C), a veoma je otporna prema koroziji. Upotrebljava se za kondenzatorske cijevi, lopatice vodnih turbina, dijelove kuanskih aparata i si.

Mehanika Slitina 98,0% Ni

408

409

Niklene slitine za gnjeenje (DIN 17741, 17742, 17743, 17744 - 1983 i 17745 - 1973)
Sastav i upotreba Oznaka po DIN Ni99,4Fe NiMnl NiMn2 NiMn3 Al Ni Mn5 Ni Cr 8020 Ni Cr 70 30 NiCr6015 NiCr20AlSi NiCrl5Fe Ni Cr23Fe Ni Cr 20 Ti Ni Cr20TiAl NiCu30Fe NiCu30Al NiMol6Crl6Ti Ni Mo 28 NiCr22 Mo6Cu NiCr22 Mo7Cu NiMol6Crl5W NiCr22Mo9Nb NiCr21Mo6Cu NiCr21Mo NiFel5Mo NiFel6CuCr NiFel6CuMo NiFe48Cr NiFe47Cr Ni 49 Ni48 Ni 42 NiFe47 NiFe46 NiFe45 NiFe44 NiCo2918 Ni Co 28 23 Sastav' % Ni Mn Cr Cu Mo Fe Al min 99,4 98 97 94 94 76 60 59 73 72 58 72 65 63 63
\

CINK ICINANE SLITINE isti cink Tehniki isti cink - u ploama (JUS C.E1.020 - 1970)
Sastav i upotreba Sastav % Oznaka Zn neistoe min. maks. Zn 99,995 99,995 0,005 99,99 Zn 99,99 0,01 Zn 99,95 0,05 99,95 Zn 99,5 99,5 0,5 Zn 98,5 98,5 1,5 Zn 97,5 97,5 2,5

ostalo

Upotreba otporni termometri kem. aparati motorske svjeice termoelementi, mreice za elektronke , otpornici ice za grijala otpornici

Upotreba | za cinane slitine za tlano lijevanje, za bakrene / slitine s cinkom (i niklom); za duboko izvlaenje za galvansko cinanje, za slitine 1 za galvansko i toplo cinanje, slitine s cinkom, cina| no bjelilo itd.

0,4 0,6 2,0 3,0 5,0 1,0 0,7 1,0 1,0 1.0 20 30 0,5 15 20 15 23 0,5 20 0,5 20 31 30 16 0,5 1 0,5 22 2 22 2 15 0,5 22 0,5 21 2,5 21 2,0 2 5 5 1 6 1 5 21 1 8 18 5 1,5 1,5 1 3 2 20 20 5 3 1,5 1 Si 1 Si 2 Si 3,2 2 Si

1,0 1,0 )ost. 1,5 1,0 1,0 1 0,5 39 1,0 38 1,0 79 76 76 51 47 1,0 48 46 41 1,0 50 0,6 51 0,6 53 53 0,5 28 27 0,5

1,4 0,5 Ti ' vatrostalni dijelovi 1 Si; 0,4 Ti 1.4 1 Si; 2,3 Ti trajno opter. dijelovi otpor, na koroziju kaljivo - kem. apar. 3,0 0,6 Ti 16 2 Co 28 1 Co 6 1 Si: 2 Co 7 5 Co dijelovi otporni 16 2 Co; 4 W na koroziju 9 1 Co; 4 Nb 6 1 Co }ost. 3 1 Co;0,9 Ti 4 15 meke magnetske 16 slitine 4 16 47 47 49 51 utaljivanje 57 u mekom 47 staklu 46 45 44 54 18 Co 48 23 Co

Cinane slitine za lijevanje (JUS C.J6.040 - 1963 i DIN 1743/2 - 1967

Oznaka i sastav Oznaka JUS - DIN -po JUS: T. Zn Al 4 T. Zn Al 4 Cn 1 - po DIN GK - Zn Al 4 Cu 3 GK - Zn Al 6 Cu 1 Sastav % Al Cu Mg Zn Neistoe % maks. 10,08 Fe 0,005 Cd '0,007 Pb 0,003 Sn ] 0,075 Fe 0,009 Pb + Cd 1 0,002 Sn

3 , 5 . . . 4 , 3 0,0...0,5 0 02. . .0,06 3 , 5 . . . 4,3 0,5 . . . 1,2 0,02... 0,06 3 , 5 . . . 4,3 2 , 5 . . . 3,2 0,03... 0,06 5,6. .6,0 1,2... 1,6 (< 0,005)*

1 2 t

* kao neistoa. Mehanika svojstva i upotreba Naprez. teenja N/mm min. 200 220 170 200 150 170
2

Oznaka

Vlana Postot. prod. vist. Rm As % N/mm2 min. min. 250 270 220 240 180 220 1,5 2 0,5 1 1 1,5

Tvrdoa HB min. 70 80 90 100 80 80

Upotreba tlani odljevci tonih dimenzija tlani odljevci tankih stijenki odljevci u pijesku odljevci u kokili 1 ljevaki odljevci u pijesku odi nosno kokili 411

T. Zn Al 4 T. Zn Al 4 Cu 1 G-Zn Al 4 Cu 3 GK-Zn Al 4 Cu 3 G-Zn Al 6 Cu 1 GK-Zn Al 6 Cu 1

* Prosjene i zaokruene vrijednosti. 410

OLOVO I OLOVNE SLITINE

isto olovo

Kositrene i olovne slitine za leaje (JUS C.E1.100 - 1963)

(Bijela kovina)
Oznaka Sastav % 8 8 . . . 9 0 Sn 3... 4 Cu 7 ... 8 Sb 7 9 . . . 81 Sn 8 . . . 1 0 Cu U . . . 12 Sb 79. .81 5 ... 7 11...13 1... 3 8 . . . 10 0 , 5 . . . 1,5 13 . . . 15 0,75... 1,0 0,75... 1,0 0 , 4 . . . 0,6 ost. 5 . . . '7 0 , 5 . . . 1,5 14...16 0,75... 1,0 0,75. .1,0 0,4 . 0,6 ost. Sn Cu Sb Pb Sn Cu Sb Cd As Ni Pb Sn Cu Sb Cd As Ni Pb Tvrdoa HB pri C 20 50 100 24,5 19 27 20 12 10 Talite C 241. .354 230... 400 Temperatura lijevanja "C 424...450 440...460

Rafinirano olovo - u bloku (JUS C.E1.030 - 1978)

Sastav i upotreba Oznaka Pb Pb Pb Pb Pb 99,99 99,985 99,95 99,9 H. 99,9 Pb min. 99.99 99.985 99.95 99.90 99.90 neistoe Upotreba maks. 0.01 za optiko staklo, akumulatore _ 0.015 za kemijske aparate 0.05 ' za slitine, kabelske plateve 0.10 za kemijske aparate pri povienim 0,04. . .0.10 0,06 [ temperaturama Cu Slitine olova s kositrom i antimonom Sastav %

L. Sn 89 L. Sn 80

L. Sn 80 Pb

27

20

10

182... 400

440...460

Tiskarske slitine (JUS C.E1.101 - 1966)

Sastav i upotreba Oznaka G G G G G D D Pb Sn Pb Sn Pb Sn Pb Su Pb Su Pb Sn Pb Sn 3 Sb 4 4 Sb 15 5 Sb 12 5 Sb 14 9 Sb 17 30 Sb 6* 5 Sb 28* Pb 93 81 83 81 74 64 67 Sastav % Sn 3 4 5 5 9 30 5 Sb 4 15 12 14 17 6 28 Tiskarska oznaka slitine 3/4 4/15 5/12 5/14 9/17 30/6 5/28 Upotreba podloge galvanskih ploa za stereo-ploe za strojeve linotype za stereo-ploe za strojeve monotype za poveanje itkosti za poveanje tvrdoe L. Pb Sn 9 Cd

28

23

15

240...400

450...520

L. Pb Sn 6 Cd

26

21

15

245...420

480...520

* Dodatne slitine.

Slitine za plateve elektrinih kablove (JUS C.E1.040 - 1963)

Sastav i upotreba Oznaka E E E E Pb 99.9 Pb Cu Pb Sb Pb Sn Sb Cu 0.04 0.40 Sastav % Sb Sn 0.85 0,20 Pb > 99.90 | ostatak Upotreba vrlo meko, za posebne svrhe vrlo meko, za opu upotrebu tvrdo, za telefonske kabele meko, za brodske kabele

L. Pb Sn 10

9,5 . . . 10.5 Sn 0,5. .. 1,5 Cu 14,5 . . . 16,5 Sb ost. Pb 4 5 . . . 5 . 5 Sn 0 , 5 . . . 1,5 Cu 14,5 . . . 16,5 Sb ost. Pb

23

16

235...370

420... 450

L. Pb Sn 5

22

13

240...420

450...520

Upotreba l . Sn 89 L. Sn 80 L. Sn 80 Pb L. Pb Sn 9 Cd L. Pb Sn 6 Cd L. Pb Sn 10 L. Pb Sn 5 za dinamiki teko optereene leaje uz povienu temperaturu za dinamiki teko optereene leaje za leaje dobre klizne sposobnosti pri velikim optereenjima za leaje dobre klizne sposobnosti pri umjerenim optereenjima 413

Slitine olova s antimonom (JUS C.E1.035 - 1963)

Sastav % 1 . . . 5 Sb 6 Sb 7 . . . 10 Sb 5,5 Sb 8.8 Sb 412 Upotreba limovi, trake, cijevi, ice armature ploe za zatitu od radioaktivnog zraenja ) za akumulatore

LEMOVI
Tvrdi lemovi Mjedeni lemovi (JUS C.D2.306 - 1957) Oznaka S. S. S. S. S. Cn Cu Cn Cu Cu 85 63 60 54 48 Zn Zn Zn Zn Zn astav % Zn min. 13 35 38 44 50 Temper. lemljenja C 1020 910 900 890 870 845 Upotreba 1 za bakar, bakrene slitine, elik I i lijevano eljezo 1 za bakrene i niklene slitine i li/ jevano eljezo za bakrene i niklene slitine Oznaka

Srebrni lemovi (JUS C.D2.307 - 1957) Sastav % Ag Cu maks. Cd razno maks. Zn Talite C

Cu 84...86 6 2 . . . 64 59...61 53...55 47...49

Si

0,2 . . . 0,4 0,2 . . .0,4 0 , 2 . . . 0,4 0,2 . . .0,4

S. Cu 42 Zn

41 . . .43 56

Bakreni i emovi (D IN 8.>13/1 - 197 9) Sastav Temper. Oznaka % PO lemljenja Upotreba DIN Cu P C Sn L-Cu > 99,90 1083 | za nelegirani elik L-SF Cu > 99,90 0,02... 0,05 1083 i za eljezne i niklene L-Cn Su6 > 91 5...8 0 . . . 0,4 1040 i slitine L-Cu Sn 12 > 86 11 . . . 13 0 . . .0,4 990 Meki lemovi (JUS C.E1.041 - 1963) Oznaka S. Sn 20 S. Sn 25 S. Sn 30 S. Su 33 S. Sn 35 S. Sn 40 S. Sn 50 S. Sn 60 S. Sn 75
20
25 30 33 35 40 50

S. Cu 55 Zn Ag 8 870 7 .. . 9 55 _ 830 11 . . 13 52 S. Cu 52 Zn Ag 12 _ . . 13 52 5 . 11 .9 800 S . Cu 52 Zn Ag 12 Cd 8 . . . 12 770 14 .. . 16 49 S. Cu 49 Zn Ag 15 Cd 19 . . 2 1 43 13 . . . 17 750 S . Cu 43 Zn Ag 20 Cd S. Cn 43 Zn Ag 25 . .26 43 780 24 24 . .26 42 12 . . . 16 730 S . Cu 42 Zu Ag 25 Cd nj . .28 26 40 840 S. Cu 40 Zn Ag 27 Mu 1 0 Mn, 6 Ni 3 . . . 7 770 29 . . . 3 1 44 S . Cu 44 Zn Ag 30 Cd o . .31 10 . . 14 29 36 700 S. Cu 36 Zn Ag 3 Cd S. Cu 42 Zn Ag 38 Sn . .39 42 4 Sn 37 800 43 . .45 32 730 S. Cu 32 Zn Ag 44 . .46 19 18 . 44 .22 620 S. Cu 19 Zn Ag 45 Cd . .50 690 48 18 S. Cu 18 Zn Ag 49 Mn - Mn. 5 Ni 3 . . 7 49 . .51 32 700 S. Cu 32 Zn Ag 50 Cd Upotreba Srebrni su lemovi namijenjeni openito za lemljenje elika, lijevenog eljeza, bakra i bakrenih slitina, a osobito: S. Cu 52 Zn Ag 12 Cd, S. Cu 49 Zn Ag 15 Cd, S. Cu 43 Zn Ag 20 Cd - za lemljenje elika (i platiranih elinih limova) s bakrom; S. Cu 40 Zn Ag 27 Mn za kemijski otporne elike i tvrde metale; S. Cu 42 Zn Ag 38 Sn - kao lem otporan prema morskoj vodi; S. Cu 32 Za Ag 44 - kao vatrostalni lem; S. Cu 32 Zn Ag 50 Cd - kao lem otporan prema koroziji.

Najnia temperatura lemljenja C

80
75 70 67 65

Alaminijulri lemovi Upotreba za prevlake kovina za strojno lemljenje plamenom za lemljenje razmazivanjem za lemljenje olova za ope svrhe za fino lemljenje za lemljenje zdravstvenih predmeta Tvrdi lemovi za aluminij (DIN 8513/4 - 1981)
po DIN

275 257 249 242 237 223

Oznaka

Sast IV % Si Al

Temperatura lemljenja C

Upotreba | openito za alumi| nij (naroito za sliJ tine Al Mn)

60
50 40 25

200
185 185

60
75

L-Al Si 7,5 6 , 8 . . . 8,2 605...615 IwUSI 10 595...605 9 , 0 . . . 10,5 | ostatak IwUSi 12 590. .. 600 11,0... 13,5 Meki lemovi za aluminij ( D rN 1707 - 19 ?1) Oznaka po DIN Sn Zn Sasta % Cd drugo

Dopustive neistoe (maks.) %: 0,25 Bi; 0,02 Fe; 0,05 As; 0,005 Al; 0,005 Zn.

Slitine s ekstremno niskim talitem: Roseova slitina: 50% Bi, 25% Pb, 25% Sn - talite 94 C, Woodova slitina: 50% Bi, 25% Pb, 12,5% Sn, 12,5% Cd - talite 70 C. 414

Temper. Upotreba lemljenja C 8...15 L-Su Zn 10 85...92 200... 250 30..45 L-Sn Zn 40 55...70 200... 340 J tami lemovi 17...25 75... 83 L-Cd Zn 20 265 .. .280 manje osetljiv prema koroziji L-Zn Al 5 94,0... 96,0 4,0.. 6.0A1 380... 390 lemlj. ultrazvukom i u pei 415

POSEBNE SLITINE ZA ELEKTROTEHNIKU Sli Une za elektrine otpornike (DIN 17471 - 1983)
Oznaka po DIN Mn Mn 12 Ni* 12 Ni 20 Mn 10 10 Ni 44** 1 2 Mn 2 Al Ni 30 Mn 3 Mn 12 Ni Al 12 Sastav % Ni Al 2 20 44 _ 0,8 30 5 1,2 Specifini elektrini otpor fi mm/m Cu 20 C 100 C 300 C 500 C 0,43 0,43 _ _ 0,49 0,49 0,49 0,49 0.49 0,49 0,49 ost. 0,125 0,130 _ _ 0,40 0,405 0,417 0,432 0,50 0,50 0,50 0,50 Upotreba za preciz. mjerne otpornike za ope otpornike

Cu Cu Cu Cu Cu Cn

TITAN I TITANOVE SLITINE Cisti titan Titan kristalizira u dva kristalna oblika: pod temperaturom pretvorbe 882 C je Ti<, koji kristalizira heksagonalno, nad tom temperaturom nastaje Ti,) koji kristalizira u kubnoj prostorno centraliziranoj reetki. Gustoa titana lei medu gustoama tekih i lakih kovina: Ti (20 C) p = 4505 kg/m3 Ti, (900 C) g = 4320 kg/m3
Tehniki isti titan ( D I N 17850 - 1985) Oznaka 3.7025 3.7035 3.7055 3.7065 Mehanika Oznaka 3.7025.10 3.7035.10 3.7055.10 3.7065.10 Sastav (%) O N c H maks. maks. maks. 0,05 0,20 0,10 0,13 0,08 0,25 0,20 0,06 0,08 0,13 0,30 0,25 0,06 0,10 0.13 0,35 0,30 0,07 0,10 0,13 svojstva kovanog titana ( D I N 17864 - 1973) Fe maks. Postot. produlj. Vlana Tvrdoa AF % vrstoa RM HB uzd. popr. N/mm 2 N/mm 30 25 120 > 200 250. .410 > 270 390. .540 22 20 150 > 350 460. .590 28 16 170 > 410 540. .740 16 15 200
"pl
2
Ti

* Manganin * Konstantan. Nikelin je slitina sa (%): 55 . . . 68 Cu, 31 . . 3 2 Ni, 0 . . . 13 Zn, a ima specifini elektrini otpor 0,40 . . . 0,44 fi mm 2 /m.

11

Slitine za elekrine ke za visoke temperature (DIN 17470 - 1984)

Oznaka po DIN Ni Ni Ni Cr Cr Cr Cr 80 Cr 60 Cr 30 Ni 25 Al 25 Al 20
11

ost.

Sa tav
Io

Cr 20 15 20 25 25 20

Ni ost. ost. 30 20

Al

Fe 22 ost. ost. ost. ost.

Specifini el ektrini otpor fi mim2/m 20 C 400 C 800 C 1200 "C 1,12 1,13 1,04 0,95 1,44 1,37 1,15 1,20 1,17 1,11 1.45 1,39 1,14 1,22 1,26 1,22 1,48 1,44 1,17 1,28 1,49 1.45

Upotreba do C 1200 1150 1100 1050 1300 1200

Naprez. teenja
RP0,2

20" 15 ;> 20" 20 J ) 5 5

5 5

N/mm > 180 > 250 > 320 > 390

uzd. 85 40 35 25

ilav. KUI3 J

popr. 60 35 25 20

Cekas II. - 2) Cekas. - 3> Cekas 0. - 41 Cekas I. Kantal je slitina sa (%): 30 Cr, 5 Al, 3 Co i ost. Fe, a upotrebljava se do 1350 C.

Tehniki isti titan je otporan prema koroziji, postojan u morskoj vodi i morskoj klimi. Upotreba: za kemijske aparate i u zrakoplovstvu. Titanove slitine (DIN 17851 - 1973)
Oznaka Al 5 , 5 . . . 6,75 4 , 0 . . . 6,0 Sastav (% V 3 , 5 . . . 4,5 Sn 2 , 0 . . . 3,0 Ti ost. Gustoa kg/m3 4450 4500

Slitine posebne elektrine penneabilnosti

Naziv slitina 1040 permalloy A permalloy B permalloy C Naziv permendur koerzit 15 Co 70 koerzit 30 Co 90 500 koerzit 120 700 koerzit 160 slitine Mishima: 1) 2) 416 Ni 72 78.5 48 78,5 Cu 14
-

Sasta u % Mo Mn 3
-

C < 0,1
-

Fe 11 21.5 52 18

TiAl 6 V 4 TiA15 Sn 2

3 Sasta u % Ni Mo
-

0,5

< 0,1 < 0,1

* Dozvoljene neistoe (%): 0,08 C, 0 , 3 0 . . . 0,50 Fe, 0,015 . . . 0,020 H, 0,05 N, 0,20 O. Mehanika Oznaka TiAl 6 V 4-F89 TiAl 5 Sn 2-F79 svojstva titanovih slitina ( D I N 17864) Modul elast. E N/mm2 111000 Naprez. teenja "po, 2, N/mm 2 820 760 Vlana vrstoa N/mm 890 790
2

Slitine za permanentne magnete

Co 49 16 31
-

Cr
-

Al
-

razno 2V 4,8 Ti 4 Cu + Cu + Cu

Fe 49

Postot. produlj. % 10 8

ilavost KU/3 J 31

Upotreba do 480 C do 500 "C

9 4,7

10
-

_ -

1,6 0,4

_ 27,5 24,5 26 27

_
-

7.5

13 11,5 14 6

ost.

Titanove slitine dobro se zavaruju, otporne su prema koroziji. Njihova znatna vrstoa i razmjerno mala gustoa omoguuju konstruiranje najlakih dijelova (zrakoplovstvo, svemirska tehnika).
28 - Strojarski prirunik

417

OBLICI KOVINSKIH POLUPROIZVODA ODLJEVCI OD SIVOG LIJEVA za tlane cjevovode Cijevi s kolakom (JUS C.J1.030 1961) Nazivni tlak Ispitni tlak bar bar Razred* za D n (mm) za D n (mm) 50, 65 80... 1200 ...600 600)... LA c 16 20 15 10 c 25 20 12,5 A g 12,5 20 15 10 c 30 16 25 B g 25 12,5 20 * c centrifugalni lijev, g gravitacijski lijev H imml h pri razredu D2 mm mm mm mm mm LA A B 50 66 78 77 6,7 84 7,3 65 82 94 100 80 6,9 7,6 80 98 110 116 84 7,2 7,9 8,6 100 118 131 137 88 7,5 8,3 9,0 125 144 157 163 91 7,9 8,7 9,5 150 170 183 189 94 8,3 9,2 10,0 200 222 235 241 100 9,2 10,1 11,0 250 274 287 294 103 10,0 11,0 12,0 300 326 339 346 105 10,8 11,9 13,0 350 378 391 398 107 11,7 12,8 14,0 400 429 442 449 110 12,5 13,8 15,0 450 480 494 501 112 13,3 14,7 16,0 500 532 546 553 115 14,2 15,6 17,0 600 635 650 657 120 15,8 17,4 19,0 700 738 753 760 122 17,5 19,3 21,0 800 842 857 865 125 19,2 21,1 23,0 900 945 960 968 128 20,8 22,9 25,0 1000 1048 1064 1072 130 22,5 24,8 27,0 1100 1152 1169 1177 135 24,2 26,6 29,0 1200 1256 1273 1281 140 25,8 28,4 31,0 * Masa cijevi vrijedi za razred LA. Mase cijevi za razrede no za 10 odnosno 20% vee.
DH Dt

Cijevi s prirubnicom

(JUS C.J 1.033 1961) Ispitni tlak (bar) Nazivni tlak za D n (mm) = (bar) . . . 300 I 300)...600 | 600)... 25 20 | 15 B g 12,5 * g gravitacijski lijev (u pjeanim kalupima). Razred* Nazivni promjer , Dn mm mm 50 66 65 82 80 98 100 118 144 125 170 150 222 200 250 274 300 326 350 378 400 429 450 480 500 532 600 635 700 738 842 800 900 945 1000 1048 1100 1152 1200 1256 * n broj Dimenzije 2 mm 98 118 133 153 183 209 264 319 367 427 477 528 582 682 797 904 1004 1111 1221 1329 rupa.
D b S

Rupe za vijke mm 8,0 8,3 8,6 9,0 9,5 10,0 11,0 12,0 13,0 14,0 15,0 16,0 17,0 19,0 21,0 23,0 25,0 27,0 29,0 31,0 mm 125 145 160 180 210 240 295 350 400 460 515 565 620 725 840 950 1050 1160 1270 1380
Dt

Nazivni promjer

Dimenzije

M isa kolaka cijevi* kg kg/m 8,9 3,3 4,4 11,6 5,5 14,7 7,1 18,6 9,2 24,2 11,5 31,1 16,8 44,0 22,9 59,3 29,8 76,5 37,5 96,3 46,3 116,9 56,0 141,0 66,0 165,2 89,3 219,8 116,8 283,2 147,8 354,9 182,6 431,8 222,3 518,3 265,6 613,1 313,2 712,9 A i B su priblimm m

mm 165 185 200 220 250 285 340 395 445 505 565 615 670 780 895 1015 1115 1230 1340 1455

mm 20,5 21,0 21,0 22,0 22,5 23,0 24,5 26,0 27,5 29,0 30,0 31,5 33,0 36,0 38,5 41,5 44,0 47,0 50,0 52,5

n* 4 4 4 8 8 8 8 12 12 16 16 20 20 20 24 24 28 28 32 32

mm 19 19 19 19 19 23 23 23 23 23 28 28 28 31 31 34 34 37 37 40

Mi prirubnice kg 2,7 3,3 3,7 4,2 5,3 6,7 9,3 12,0 14,8 19,0 23.4 26.5 32,1 44,0 59,9 80,8 94,6 120,0 139,0 173,0

sa cijevi kg/m 10,4 13,7 17,3 22,0 28,7 35,9 52,1 70,6 91,4 114,5 139,5 169,0 196,7 262,9 338,2 423,1 516,6 619,2 731,5 853,0

Vrijednost c na slici iznosi: D n = 5 0 . . . 250 300 .. 500 c = 3 A

6 0 0 . . . 1200

mm mm

Nazivni promjeri DN Duljine L

418

50, 65 2i3

80...150 3, 4 i 5

200... 4i 5

Duljine L iznose za Z)N = 50, 65 i 80 mm: 1, 2 ili 3 m, za sve ostale 0 N : 1, 2, 3 ili 4 m. 419

Fazonski cijevni komadi (JUS C.J1. 0 4 0 . . . 081 1961)

Spojni komadi s kolakom i prirubnicom s kolacima (JUSC.J1.040) (JUSC.J1.041) s prirubnicom (JUSC.J1.042) s prirubnicama (JUS C.J1.043)

s prirubnicama
7. luk (JUS C.J 1.064) (JUS C.J 1.065)

'/luk

luk sa stopalom (JUS C.J 1.068)

t i n = 5 0 . . . 1200 S = 9,3. . .36,2 / = 150...500

b
1

"

1 m DN = 50 ..1200mm 6 = 9,3 . . 36,2 mm R= 110. ..1145 mm / = 4 0 . . . 155 mm Odvojci s kolacima (JUS C.J 1.070) Z)N = 50.. . 1200mm (5 = 9,3. . .36,2 mm R = 266. .. 1400mm k = 40.. . 155 mm Dn S R L = = = = 50 .. .600 mm 9,2.. .22,2 mm 110 . .605 mm 4 0 . . . 95 mm

D n = 5 0 . . . 1200 N = 50...1200 n = 50.. .1200 S = 10,1. ..38,0 S = 9,3.. .36,2 < = 9,3.. .36,2 5 / = 155...270 I = 100.. .900 l = 400.. .800 (Sve su mjere u mm) Redakcijski komadi s kolacima s prirubnicama (JUS C.J 1.050) (JUSC.J1.051)

s prirubnicama (JUSC.J1.071)

s kolacima i prirubnicom (JUSC.J1.072)

D n = 65. 50. a, = 9,7. <2 = 9,3. 5 / = 200.

.1200 mm .1100 mm .36,2 mm .33,8 mm .600 mm

D n = 65. d = 50. a, = 9,7. s2 = 9,3. / = 200. 7, 6 luk (JUSC.J1.062)

.1200 mm . 1100 mm .36,2 mm .33,8 mm .600 mm 7)2 luk (JUSC.J1.063)

D = n

Lukovi s kolacima 'I, luk "/, luk (JUSC.J1.060) (JUSC.J1.061)

50 . . .600 mm 50.. .600 mm 4, = 9,3.. .22,2mm 5= 171.. .940 mm /= Krini komadi s kolacima (JUS C.J 1.080)

DN =

50.. . 1200 mm d = 50. . . 1200 mm 6 = 9,3. ..36,2 mm I = 300... 1700 mm

N = 5 0 . . . 1200 mm dn= 5 0 . . . 1200 mm < = 9,3.. .36,2 mm 5 I = 170. . . 1780mm

s prirubnicama (JUS C.JI.081)

N = 50...500 <5 = 9 , 3 . 1 9 , 8 R = 110. .. 515 / 0 = 40.. 85 420

N = 5 0 . . . 1200 N = 5 0 . . . 1200 D N = 5 0 . . . 1200 6 = 9,3...36,2 <i = 9,3.. .36,2 <S = 9 , 3 . . . 36,2 R = 250. . .1400 * = 250. .1400 J? = 250.. .1400 / 0 = 40...155 / = 40. .155 / 0 = 40...155 (Sve su mjere u mm)

N = 50.. 600 mm S = 9,3. . 22,2 mm / = 170.. 940 mm

DN =

5 0 . . . 1200 mm S = 9,3.. .36,2 mm I = 300.. . 1700mm 421

ELINI POLUPROIZVODI Mase materijala po jedinici duljine (kg/m) ili jedinici povrine (kg/m2) izraunane su s obzirom na gustou elika 7850 kg/m3. elik n ipkama - v r u e v a l j a n : (JUS C.B3.021 - 1984)
okrugli

Vueni elici u ipkama - vueni u tolerancijskom polju ISO h 11 (JUS C.B3.411 - 1984) i ISO h 9 (JUS C.B3.412 - 1984) Promjer d Masa Promjer d Masa Promjer d Masa Promjer d mm kg/m mm kg/m mm kg/m mm
10 10,5 11 11,5 12 12,5 13 13,5 14 14,5 15 16 17 18 19 20 0,617 0,680 0,746 0,815 0,888 0,963 1,04 1,12 1,21 1,30 1,39 1,58 1,78 2,00 2,23 2,47 21 22 23 24 25 26 27 28 30 31 32 33 34 35 36 37 2,72 2,98 3,26 3,55 3,85 4,17 4,49 4,83 5,55 5,92 6,31 6,71 7,13 7,55 7,99 8,44 38 39 40 42 44 45 46 48 50 52 55 58 60 63 65 70 8,90 9,38 9,86 10,9 11,9 12,5 1.3,0 14,2 15.4 16,7 18,7 20,7 22,2 24,5 26,0 30,2 75 80 85 90 95* 100 110 120 125 130 140 150 160 180 200 Okrugli vueni elici

(JUS C.B3.024 - 1984)

kvadratni

(JUSC.B3.026-1984)

esterokutni

Nazivna debljina mm
5,5 6 6,5 7 7,5 8 10 12

Duljinska masa kg/m okrugli kvadr.

0,187 0,222 0,260 0,302 0,347 0,395 0,617 0,888 1,21 1,58 2,00 2,47 2,98 3,55 3,85 4,49 4,83 5,55 5,92 6,31 7,55 8,44 8,90

Nazivna Duljinska masa Nazivni Duljinska debljina kg/m zijev kljua masa mm okrugli kvadr. mm kg/m
40 42 44 45 50 52 55 60 65 70 75 80 90 100 110 120 140 150 160 180 200 220 9,86 10,9 11,9 12,5 15,4 16,7 18,7 22.2 26,0 30,2 34,7 39,5 49,9 61,7 74,6 88,8 121 139 158 200 247 298 12,6 13 14 15 16 18 20,5 22,5 23,5 25,5 28,5 31,5 33,5 37,5 39,5 42.5 47,5 52 55 57 62 62,5 67 72 78 83 88 93 98 103 1,15 1,33 1,53 1,74 2,20 2,86 3,44 3,75 4,42 5,52 6,74 7,63 9,58 10,6 12,2 15,3 18,4 20,6 22,1 26,1 26,5 30.5 35.2 41,4 46,8 52.6 58,8 65.3 72,1

0 502 0,785 1,13 1,54 2,01 2,54 3,14 3.80 4,91 7,07 8,04 9,62

19,6 28,3 38.5 50,2 78,5 113

34.7 39,5 44,5 49,9 55,6 61,7 74,6 88,8 96.3 104 121 139 158 200 247

Masa kg/m

14 16 18 20 22 24 25 27 28 30 31 32 35 37 38

* Standardizirano samo u tolerancijskom podruju ISO h 11.

Kvadratni vueni elici (JUS C.B3.421 - 1986)

Debljina a Masa mm kg/m

2 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 7 8 9 0,0314 0,0707 0,0962 0,126 0,159 0,196 0,237 0,283 0,385 0,502 0,636

Debljina a mm
10 11 12 13 14 (15) 16 (17) 18 (19) 20

Masa kg/m
0,785 0,950 1,13 1,33 1,54 1,77 2,01 2,27 2,54 2,83 3,14

Debljina a mm
22 (24) 25 (27) 28 (30) 32 (35) 36 40 45

Masa kg/m
3,80 4,52 4,91 5,72 6,15 7,07 8,04 9,62 10,2 12,6 15,9

Debljina a mm
50 (55) (60) 63 (65) 70 (75) 80 100

Masa kg/m
19,6 23.7 28,3 31,2 33,2 38,5 44,2 50,2 78,5

Navedeni su samo elici debljine skupine A koji se obino upotrebljavaju. (Za elike debljine skupine B koji se upotrebljavaju samo iznimno - vidi gore navedeni standard!)
Okrugli betonski elik (JUS C.K6.020 - 1955)

Dimenzije u zagradama upotrebljavaju se jedino u iznimnim sluajevima.

*
h 11).

Promjeri: 5 , 6, 7 , 8, 10, 12, 14, 16, 18 , 20, 22, 25, 28, 30, 32 , 36, 40. Preporuuje se upotreba deblje tiskanih promjera.
422

esterokutni vueni elici - JUS C.B3.441 - 1984 (vueni u tolerancijskom polju ISO
423

Plosnati elik v r u e v a l j a n (JUS C.B3.025 - 1984) irina

a

Vrue valjani plosnati elik (JUS C.B3.025 - 1984)

mm
10 12 14 15 16 18 20 22 25 26 28 30 32 35 .38 40 45 50 55 60 65 70 75 80 90 100 1 10 120 130 140 150

0,565 0,659 0,707 0,824 0,942 0,754 0,879 1,00 0,848 1,13 0,785 0,942 1.10 1,26 0,864 1,04 1,21 1,38 0,981 1,18 1,37 1,57 1,02 1,22 1,43 1,63 1,10 1,32 1,54 1,76 1,18 1,41 1,65 1,88 1,26 1,51 2,01 1,37 1,65 1,92 2,20 1.49 1,79 2,39 1,57 1,88 2,20 2,51 1,77 2,12 2,47 2,83 1,96 2,36 2,75 3,14 2,16 2,59 3,45 2,36 2,83 3,30 3,77 2,55 3,06 _ 4,08 2,75 3,30 3,85 4,40 2,94 3,53 4,71 3,14 3,77 4,40 5,02 3,53 4,24 4,95 5,65 3,93 4,71 5,50 6,28 6,91
-

5 0,393 0,471 0,550 0.589 0,628 0,707

Debljine 5 . . . 14 mm Duljinska masa kg/m za debljinu b mm 7 9 8 10 11

irina
a

mm 12 13 14
20 22 25 26 28 30 32 35 38 40 45 50 55 60 65 70 75 80 90 100 110 120 130 140 150

15
2,36 2,59 2,94 3,06
-

16

17

Duljinska masa kg/m za debljinu b mm 18 20 25 30

35
-

40
-

50

_
-

_
-

_
-

_
-

_ _ 0,769

_ _ 0,879

_ _
-

_
-

1,13 1,27 1,41

-

1,57
1,73 2,04 2,20

1,18 1,26 1,41

_ _ _
-

_ _ _
-

_ _ _ _ 2,04
-

_ _ _
-

.3,14

3,27
.3,52 4,02

3,53 3,77
3,77 4,47

3,67 3,96 4,24 4,95

-

1,38
-

1,90
-

2.07

_ 1,88

4,12 4,40 4,71 5,30 5,89

6,48 7,65

1,96

2,36
2.45 2,64 3,01

2,12 2.47
-

_ _
-

2,36
2,51

2,75
2,98

_
-

2,83 3,30 3,77 4,24 4,71 5,65 6,59 7,54 8,48 9,42
7,07 6,12 5,18 3,58

2,83 3,53 4,24 4,59

-

3,14 3,53 3,93

4,32

_
-

4,71 5,50
5,89 5,10

6,36
-

7,54
8,16 8.79

9,42 11,8 13,0 14,1 15,3 16,5 Debelo otisnute mase vrijede za obiajne dimenzije; ostale su izvanredne. Duljina plosnatog elika; normalno: 3 . . . 4 m, najvea: 12 m.

7,77 8,48 9.18 9,89

6,28 7,07 7,77 7,85 8,64

8,64 10,2 11,0

_ _ 6,91

9,42 10.4
11,2
-

9,50 10,4

11,3
12,2 13,2

2,25 2,55 2,75 2,65 2,86 2,86 3,08 3,06 3,30 3,27 3,52 3,57 3,85 3,88 4,18 4,08 4,40 4,59 4,95 5,10 5,50 5,61 6,04 6,12 7,14 6,63 _ 7,14 _ 7,65 _ 8,16 9,18 10,2' 11,2 12,2 13,3 14,3
-

_ 2,42

7,07 8,24 9,42 10,6 11,8 14,1

15,3 16,5 13,0 8,83

17,7

4,77 5,02 5,65 6,28 6,91 7,54 8,16 8,79 9,42 10,0 11,3 12,3 13.8 15,1 16,3 17,6 18,8

_
-

4,71 5,89
5,02

5,50
5,97

5.65

_ _ 10.0 10,6 12,0 13,3 14,7 16,0

-

7,07 7.77 8,64 8.48 9,42 9,18 10.2 9,89 11,0 _ 11,8
-

6,28 7,07 7,85 9,81 11,8 11,8

12,8 14,7 10.8 13,0 15,3

6.28 6,87 7,46 7.85 9,42 8,83 10,6

15.7
-

14,1
17,7

16,5
-

13,7 16,5

12,7 14,1 15,5 17.0 18,4

-

12,6 15,7 18,8 14,1 17,7 21,2 15,7 19,6 23,6

20.4 22,0

19,2 20,6 22.0

-

18.8 20,4 22.0 23.6

27,5
-

18,8 23,6 28,3

25,5 . .30,6 27.5 33,0

17.3

21,6

25,9

25,1 31,4 28,3 35,3 31,4 39.3

34,5 43,2

37,7 47,1
40.8 44,0 51,0 55,0

23,6 29,4

35,3

47,1 58,9

Duljina plosnatog elika: normalna 3 .. .4 m, maksimalna 12 m.

iroki plosnati elik - lamele, vrue valjan

irina a 150 ... 1250mm. debljina b 40... 80 mm. duljina/ 2... 12m. Plosnati elik s rebrom - za lisnate a 60. valjan irina opruge, vrue.. 120 mm, (JUS C.B3.031 - 1966): debljina b 16 mm. 10.
Vueni plosnati elik

(JUS C.B3.030 - 1986):

(JUS C.B3.431 - 1986):

Hladno valjane eline trake

irina a debljina b

. 50mm. 5 1.5 . . 50mm.

(JUS C.B3.530- 1967):

Trakasti (obroni) elik, vrue valjan

do 600 mm, irina a debljina b 0,08 .. . 5,0 mm.

10. . 190 mm,

(JUS C.B3.550 - 1960):

irina a debljina b

1.

5 mm.

424

425

elini kutni profili vrue valjani Jednakokrani kutni profili Raznokrani kutni profili

Jednakokrani

kutni profili (nastavak)

(JUS C.B3.I01 1962)

(JUS C.B3.U1 1962)

Oznaka

L
mm 60 X 60 X 6 60 X 60 X 8 65 X 65 X 7 70 X 70 X 7 70 X 70 X 9
bxbxd

Pre- Dulj. sjek masa kg/m e 5 mm mm 2 691 903 870 940 1 190 5,42 16,9 7,09 17,7 6,83 18,5 7,38 19,7 9,34 20,5 21,3 22,1 22,6 23,4 24,1 25,4 26,2 28,2 29,0 30,7 31,5 33,6 34,4 36,4 37,2 40,2 40,9 42,1 42,9 44,9 45,7 55,2 56,0

Statike veliine

= 41
22,8 29,1 33,4 42,4 52,6 58,9 71,4 72,3 87,5 102 116 138 177 207 239 280 341 394 472 540 692 775 845 949 1 100 1 230 2 340 2 600

/, IO mm 4 4 ( = cm ) 9,43 12,1 13,8 17,6 22,0 24,4 29,8 29,6 35,9 43,0 47,8 57,1 73,3 86,2 98,6 116 140 162 194 223 282 318 347 391 453 506 943 1 050

Wx=Wy |

103 mm 3 ( = cm3)

Wn

mm

5,29 6,88 7,18 8,43 10,6 11,0 13,5 12,6 15,5 18,2 18,0 21,6 24,7 29,2 30,1 35,7 39,5 46,0 50,4 58,2 69,3 78,2 78,2 88,7 95,6 108 162 181

3,95 11,7 4,84 11,6 5,27 12,6 6,31 7,59 8,11 9,55 9,25 10,9 12,6 13,3 15,4 18,4 21,0 22,7 26,1 29,5 33,3 37,7 42,4 49,7 55,0 58,3 64,4 71,3 78,3 121 133 13,7 13,6 14,6 14,5 15,5 15,4 15,3 17,6 17,5 19,5 19,5 21,6 21,5 23,5 23,4 25,4 25,3 27,5 27,4 29,4 29,3 31,4 31,3 39,1 39,0

Statike veliine: I - moment tromosti plohe W - moment otpora i - polumjer tromosti Konstrukcijske mjere - vidi str. 431!
Jednakokrani kutni profili

75 X 75 X 8 75 X 75X 10 80 X 80 X 8 80 X 80X 10 80X 80x 12 90 X 90 X 9 90X 90X 11 Statike veliine 100X 100x 10 100X 100X 12 I10X 110X 10 110X 110 X 12

1 150 9,03 1 410 11,1 1 230 9,66 1 510 11,9 1 790 14,1 1 550 12,2 1 870 14,7 1 920 15,1 2 270 17,8 16,6 19,7

Oznaka

L
bxbxd

Presjek mm

mm

52

Dulj. masa kg/m 0,88 1,12 1,45 1,36 1,78 2,18 2,10 2,42 2,97 3,38 3,77 4,47 4,95

mm 6,0 7,3 7,6 8,4 8,9 9,2 10,0 11,2 11,6 12,8 14,0 14,5 15,6

20 X 20 X 3 25x25x3 25X 25X4 30X30X3 30x30x4 30x 3 0 x 5 35X 35X4 40 X 40 X 4 40 X 40 x 5 45X45X5 50x50x5 50X50X6 55 X 55 x 6 426

112 142 185 174 227 278 267 308 379 430 480 569 631

IO4 mm4 ( = cm4) 0,39 0,15 0,79 0,31 1,01 0,40 1,41 0,57 1,81 0,76 2,16 0,91 2,96 1,24 4,48 1,86 5,43 2,22 7,83 3,25 11,0 4,59 12,8 5,24 17,3 7,24

* = ly |

Wx=Wy

103 mm 3 ( = cm3) 0,28 0,18 0,30 0,45 0,58 0,37 0,65 0,48 0,86 0,61 0,70 1,04 1,18 0,88 1,56 1,18 1,35 1,91 2,43 1,80 3,05 2,32 2,57 3,61 4,40 3,28

wn

mm 3,7 4,7 4,7 5,7 5,8 5,7 6,8 7,8 7,7 8,7 9,8 9,6 10,7

2 120 2 510 120 X 120 X 11 2 540 120 X 120 X 13 2 970 130 X 130 X 12 3 000 130X 130x 14 3 470

19,9 23,3 23,6 27,2 140 X 140 X 14 3 720 29,2 140 X 140 X 16 4 220 33,2 150 X 150 X 14 4 030 150x 150 X 16 4 570 160 X 160 X 15 4 610 160 X 160 X 17 5 180 200 X 200 X 16 6 180 200 X 200 X 18 6910 31,6 35,9 36,2 40,7 48,5 54,3

Normalne duljine jednakokranih kutnih profila: 3 . . . 15 m. 427

Raznokrani

kutni profiti

elini profili

Oznaka "

bxhxd
mm

Presjek mm
S
2

Dulj. masa kg/m

Statike veliine
e

vrue valjani (JUS C.B3.141 1962)

Wy

mm 5,0 5,4 4,4 7,4 9,7 10,1 10,5 8,8 12,5 13,3 12,0 14,1 14,1 14,9 17,3 15,9

IO4 mm4 ( = cm4)

103 mm3 ( = cm3) 0,62 0,81 1,08 1,91 4,25 5,03 5,79 8,73 5,11 6,99 22,2 9,39 U,7 15,4 12,3 21,0 25,3 38,4 31,9 27,6 34,1 40,4 40,5 48,0 54,1 64,2 111 128 0,29 0,38 0,30 0,91 2,02 2,38 2,74 2,44 3,18 4,31 6,17 5,32 5,61 7,31 8,41 9,52 11,4 10,7 11,7 13,2 16,2 19,1 20,6 24,4 25,8 30,6 31,3 36,1

Statike veliine: l moment tromosti plohe W moment otpora Polumjer tromosti:

= =

20 X 30 X 3 20 X 30 X 4 20 X 40 X 3 30 X 45 X 4 40 X 60 X 5 40 X 60 X 6 40 X 60 X 7 40 X 80 X 6 50 X 65 X 5 50 X 65 X 7 50 X 100 X 10

142 185 172 287

1,11 9,9 1,45 10,3 1,35 14,3 2,25 14,8 19,6 20,0 20,4 28,5 19,9 20,7 36,7 24,0 28,9 29,7 24,7 33,2

1,25 1,59 2,79 5,78 17,2 20,1 23,0 44,9 23,1 31,0 141 47,9 71,7 92,5 68,1 141 167 321 276 226 276 323

0,44 0,55 0,47 2,05 6,11 7,12 8,07 7,59 11,9 15,8 23,4 21,8 25,8 33,0 40,1 46,7 55,1 54,2 68,3 80,8 98,1 114 141 165 198 232 247 282

479 3,76 568 4,46 655 5,14 689 5,41 554 4,35 760 5,97 1 410 11,1 866 6,80 55 X 75 X 7 60 X 90 X 6 869 6,82 60 X 90 X 8 1 140 8,96 65 X 80 X 8 1 100 8,66 65 X 100 X 9 1 420 U.l 65 X 100 X 11 1 710 13,4 65 X 130 X 10 1 860 14,6 75 X 130 X 8 1 590 12,5 80 X 120 X 8 1 550 12,2 80X120X 10 1 910 15,0 80 X 120 X 12 2 270 17,8 90 X 130 X 10 2 120 16,6 90 X 130 X 12 2 510 19,7 100X 150X 10 2 420 19,0 100X 150X 12 2 870 22,6 100 X 200 X 12 3 480 27,3 100 X 200 X 14 4 030 31,6

Konstrukcijske mjere vidi str. 431! Dimenzije mm

h b d t

C N 0

rt rt

Presjek
5
m m
2

Statike veliine
*

"E
o
E

- * mm

IO4 mm4 (=cm4)

ly

Wx

| Wy 103 mm 3 ( = cm3)

6,5 65 8 80 10 100 12 14 16 120 140 160

42 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100

5,5 6 6

34,0 16,7 46,5 14,5 43,6 16,5 38,3 18,7 39,2 19,5 40,0 20,3

7,5 8 8,5 9 7 7 10 7,5 10,5

7,09 14,2 8,64 14,5 1350 10,6 15,5

1 100

903

57,5 14,1 106 19,4 206 29,3 364 605 925

17,7 5,07 26,5 6,36 41,2 8,49

1700 13,4 2040 16,0 2400 18,8 2800 22,0 3220 25.3 3740 29.4 4230 4830 5330 5880 33,2 37,9 41,8 46,2

16,0 17,5 18,4

20,1

43.2 60,7 11,1 62,7 86,4 14,8 85.3 116 18,3 114 148 197 248 317 399 495 150 191 245 300 371 448 535 22,4 27,0 33,6 39.6 47.7 57,2 67.8

18 180 20 200 (22) 220 24 26 (28) 30 240 260 280 300

41,5 21,8 358 42,4 22,6 420 48,0 23,4 552 48,9 24,2 650 70,3 21,0 1 440 71,2 21,8 1 650

8 11 8,5 11,5 9 12,5 9,5 13 10 14 10 15 10 16

19,2 1350 1910 21,4 2690 22,3 23,6 25,3 27,0 3600 4820 6280 8030

* Treba se kloniti dimenzija u zagradama. Normalne duljine elinih profila l_: 4 . . . 15 m.

Normalne duljine raznokranih kutnih profila: 3...15m. 428 429

elini profili J.

Konstrukcijske mjere elinih profila (po DIN 997)

vrue valjani (JUS C.B3.131 1962) Statike veliine: / moment tromosti plohe W moment otpora Polumjer tromosti:
iy = VlJA

Sve mjere u mm
elini kutni profili b h 20 25 30 35 40 45 50 55 io 60 65 70 12 15 17 18 22 25 30 30 35 35 40

<h max. 4,3 6,4 8,4 11 11 13 13 17 17 21 21

b h 75 80 90 100 110 120 130 140 150 160 200

Ci 40 45 50 45 45 50 50 50 50 60 60

do max.. 23 23 25 25 25 25 25 28 28 28 28

60 70 80 90 95 105 115 150

Konstrukcijske mjere vidi str. 431!

*rt

Dimenzije mm
h b d t

c
N

Presjek 5 mm 2

Dulj. masa kg/m 5,95 8,32 11,2 14,4 17,9 21,9 26,3 31,1 38,2 41,9 48,0 54,2 61,1 68,1 76,2 84,0 92,6

Statike veliine
h

1 h IO4 mm4 ( = cm4) 6,3 12,2 21,5 35,2 54,7 81,3 117 162 221 288 364 451 555 674 818 975 1 160

Wx

Wf
3 3

( = cm ) 19,5 34,2 54,7 81,9 117 161 214 278 354 442 543 653 782 923 1090 1250 1460 3,00 4,88 7,41 10,7 14,8 19,8 26,0 33,1 41,7 51,0 61,2 72,2 84,7 98,4 114 131 149
elini profili C b c

10 3 mm

8 10 12 14 16 18 20 (22) 24 26 (28) 30 (32) 34 (36) (38) 40

80 42 3,9 5,9 758 100 50 4,5 6,8 1 060 120 58 5,1 7,7 1 420 140 66 5,7 8,6 1 830 160 74 6,3 9,5 2 280 180 82 6,9 10,4 2 790 200 90 7,5 11,3 3 350 220 98 8,1 12,2 3 960 240 106 8,7 13,1 4610 260 113 9,4 14,1 5 340 280 119 10,1 15,2 6 110 300 125 10,8 16,2 6910 320 131 11,5 17,3 7 780 340 137 12,2 18,3 8 680 360 143 13,0 19,5 9710 380 149 13,7 20,5 10 700 400 155 14,4 21,6 11 800

77,8 171 328 573 935 1450 2140 3 060 4 250 5 740 7 590 9 800 12510 15 700 19610 24010 29210

42 45 50 55 60 65 70
elini profili X b

25 25 30 30 35 35 40

<4, max. 11 13 13 17 17 21 21
do

hi

max. 23 23 25 25 25 25

dn

hi

33 46 64 82 98 115 133

75 80 85 90 95 100

40 45 45 50 50 55

151 167 184 200 216 222

c 22 28 32 34 40 44 48 52 56

max. 6,4 6,4 8,4 11 11 13 13 13 17

hi

* Treba se kloniti dimenzija u zagradama. Normalne duljine elinih profila 1: 4 . . . 15 m.

430

42 50 58 66 74 82 90 98 106

59 75 92 109 125 142 159 176 192

113 119 125 131 137 143 149 155

60 62 64 70 74 76 82 86

max. 17 17 21 21 21 23 23 23

do

hi

208 225 241 258 274 290 306 323

431

eljeznike tranice (duljinske mase vee od 20 kg/m)

elini limovi
elini debeli limovi (JUS C.B4.110 - 1972)

(JUS C.Kl .021 - 1963)

Oznaka upa tranice 22 45 49 Dulj. masa kg/m 22,12 45.44 49,43 Presjek S^ mm" 2 818 5 784 6 297 Moment tromosti lx IO4 m m 4 (= cm 4 ) 375.5 1 552 1 819 Moment otpora W, 10 1 m m 3 (= cm 3 ) 73.6 215 240

Debi ina irina mm Duljilia mm u skoko- 400)... 700 700)... 1500 1500)... 3000 ...6000 6000)... vima po I 5 ... 7 0,5 mm L skokovimzu skokovima 7)... 30 1 mm po 20 mm po 50 mm u skokovima n skokovima u skokovima 30)... 50 2 mm J skokovim; u skokovima po 100 mm po 500 mm po 1000 mm 50)... 60 3 mm po 50 mm po 100 mm 60)... 5 mm mm
elini osrednji Umovi (JUS C.B4.111 - 1956)

Debljina irina Duljina Trgovaki Debljina irina Duljina Debljina mm

0,40 0,45 0,50 0.55 0,60 0,65 0,70 0,75 0,80 0,85 0,90 0,95 1,00 1,25 1,50 1,75

3, 3,5 4, 4,5 4,75 mm . . . 1200... 1450... 1700 mm . . . 4000... 5000 . . . 6000... 7000 mm formati 1000 x 2000 mm 1250 x 2500 mm 0,4 . . . 0,8 mm u razmaku po 0,05 mm 0,9 . . . 1 , 1 mm u razmaku po 0,1 mm 1,25 . . . 2,75 mm u razmaku po 0,25 mm 550... 600, 750... 1000, 1100, 1200 mm 1500... 2000, 2250, 2500, 3000 mm Debljina mm
2,00 2,25 2,50 2,75 3,00 3,25 3,50 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0

elini tanki limovi (JUS C.B4.112 - 1962 in 113 - 1978)

Plona masa elinih limova

Plona masa kg/m2

3,14 3.53 3,93 4,32 4,71 5,10 5,50 5,89 6,28 6,67 7,07 7,46 7,85 9,81 11,78 13,74

Plona masa kg/m2

15,70 17,66 19,63 21,59 23,55 25,51 27.48 31,40 35,32 39,25 43,18 47,10 51,03 54,95 58,88 62,80

Debljina mm
9 10 1 1 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Plona masa kg/m2

70,65 78.50 86.35 94,20 102,0 109.9 117.8 125,6 133,4 141,3 149.2 157,0 164,8 172,7 180,6 188,4

Debljina mm
25 26 27 28 29 30 32 34 36 38 4(1 42 44 46 48 50

Plona masa kg/m2

196.2 204,1 211,9 219,8 227.6 235.5 251,2 266,9 282,6 298.3 314,0 329,7 345,4 361,1 .376.8 392,5

Pocinani lim (JUS C.B4.081 - 1984) Debljina 0,45 . . . 4 mm; irina 1000 mm; duljina 2000 (2500) mm.
432
29 - S t r o j a r s k i p r i r u n i k

433

eline beavne cijevi (ISO) Materijal cijevi: elik elik elik elik elik . 0000 (JUS C.B5.226 . 1212 (JUS C.B5.122 . 1213 (JUS C.B5.123 . 1402 (JUS C.B5.124 . 3100 (JUS C.B5.125 1968) 1968) 1968) 1968) 1968)

eline

beavne cijevi (nastavak)

Nazivni Vanjski Debljina promjer promjer stijenke mm mm mm 16 1,8 10 17,2 1,8 20 2,0 15 21,3 2,0 20 25 32 40 50 65 25 26,9 30 33,7 38 42,4 44,5 48,3 57 60,3 76,1 2,0 2,3 2,6 2,6 2,6 2,6 2,6 2,6 2,9 2,9 2,9 3,2 3,6 3,2 3,6 4,0 3,6 4,0 4,5 5,0

Dulj. Nazivni tlak (bar) masa kg/m .0000 . 1212 . 1213 . 1402 .3100 0,632 25 100 100 100 100 0,688 25 100 100 100 100 0,890 25 100 100 100 100 0,962 25 100 100 100 100 25 100 1,13 100 100 100 1,41 25 100 100 100 100 1,77 25 100 100 100 100 2,01 25 100 100 100 100 2,29 25 100 100 100 100 25 2,57 100 100 100 100 2,70 25 100 100 100 100 2,95 25 100 100 100 100 3,90 100 25 100 100 100 100 4,14 25 100 100 100 5,28 80 100 25 80 100 5,80 100 6,49 100 6,81 7,63 8,43 9,33 10.3 11.4 12,7 25 64 80 100 64 80 100 80 100 80 100 80 100 80 100 100

Nazivni j Vanjski Debljina stijenke mm mm mm 3,6 4,0 100 114,3 4,5 5,0 4,0 4,5 5,0 5,6 6,3 4,0 4,5 5,0 5,6 6,3

Dulj. kg/m .0000 9,90 25 11,0 12,1 13,5 12,8 25 14,2 15,8 17,6 19,8 25

Nazivni tlak (bar)

.

1212 40 80

100

1213 64 80 100

1402 . 3100 100 80 100

133 125

40 64 80

40 80

80

100

100

100 40

100 4II 64 80 100

150

(175)*

13,5 14,9 139,7 16,6 18,5 20,8 17,1 4,5 5,0 19,0 159 5,6 21,1 6,3 23,8 26,6 7,1 18,1 4,5 5,0 20,1 168,3 5,6 22,4 6,3 25,3 28,3 7,1 193,7 5,4 ...8,8 25...40 6,0** 6,3 7,1 8,0 8,8 10,0 31,1 32,6 36,6 41,0 45,0 50,8

80

SU 100

80

100

100 40

25

80

40 64 80 100
40

80

SI) 100

100

100 40

25

64 80 100 40

80

64 80

80 100

100

100 40

80

88,9

25

25

100

200

216**

100

108

64 80

80 100

64 80 100

80

100

100

* Nazivni promjer 175 mm JUS ne preporuuje * Dimenzije nisu prema ISO.

434

435

eline beavne cijevi (nastavak)

eline beavne cijevi (nastavak)

Nazivni Vanjski Debljina Dulj. Nazivni tlak (bar) promjer promjer stijenke masa mm mm kg/m .0000 . 1212 C. 1213 . 1402 .3100 mm 5,9 40 40 80 31,0 25 64 6,3 33,2 80 100 37,2 80 7,1 64 200 219,1 80 100 41,5 8,0 8,8 45,4 100 10,0 51,6 100 6,3 7,1 8,0 8,8 10,0 11,0 6,3 7,1 8,0 8,8 10,0 11,0 12,5 40,6 45,6 50,9 55,8 63,4 69,7 41,6 46,7 52,1 57,1 64,9 71,4 80,9 25

Nazivni Vanjski Debljina promjer promjer stijenke mm mm mm 8,0 8,8 10,0 11,0 12,5 14,2 16,0 8,0 8,8 10,0 11,0 12,5 14,2 16,0 8,8 10,0 11,0 12,5 14,2 17,5 10,0 11,0 12,5 14,2 16,0 17,5 11,0 12,5 14,2 16,0 17,5 20,0 22,2

355,6

40

40

267

64 80 100 40

64 80

40 64 80 100

80

350

Dulj. Nazivni tlak (bar) masa kg/m . 0000 . 1212 .1213 . 1402 .3100 40 64 68,3 16 40 40 74,9 80 85,2 80 100 93,9 80 107 100 80 120 100 133 100 70,8 77,7 88,3 97,3 110 124 138 85,9 97,8 108 122 138 168 101 111 126 142 158 173 135 154 173 193 211 241 266 16

40

40

4 li

100

64 80

368

100 40

80
1 lili

250

25

273

64 80

64 80

40 64 80

80

64 80 100
4 li

80

100

100

100

16

40

411

64 80 100

100
-

406,4

80
Sli

100

100 40

318*

300

7,5* 57,4 8,0 61,2 8,8 67,1 10,0 76,0 11,0 83,3 12,5 94,2 14,2 106 7,1 8,0 8,8 10,0 11,0 12,5 14,2 55,6 62,1 68,1 77,4 85,3 96,7 109

16

40

40

64 80

400

80 100 40

100

100

16

40

80

80

100

419

80

100

80

100

64 80 100

40 64 80 100

80

100

100 40

100 40

16

40

40 80

64 80
-

10

40

40

80

40 64 100

323,9

80 100

100

500

508

80

100

64 80
-

80

100

100

100

100

Dimenzije nisu po ISO.

436

Od pojedinih vrsta elika dolaze u obzir cijevi onih dimenzija za koje je oznaen nazivni tlak. 437

Precizne eline djevi vuene ili hladno valjane (JUS C.B5.250 - 1983) Vanjski promjer D mm 30 Debljina s mm 1 1,5 2 2,5 3 1 1,5 2 2,5 3 1,5 2 2,5 3 4 1 1,5 2 2,5 3 4 1 1,5 2 2,5 3 1,5 2 2,5 3 4 1,5 2 2,5 3 4

Precizne eline djevi vuene ili hladno valjane (nastavak) Presjek S mm2 91,1 134,3 175,9 216,0 254,5 97,4 143.7 188,5 231,7 273,3 106,8 157,9 207.3 255,2 301,6 389,5 116,2 172,0 226,2 278.8 329.9 427,2 122,5 181.4 238,8 294.5 348,7 452,4 205,0 270,2 333,8 395,8 515,2 228.5 301.6 373.1 443,0 578,0 Duljinska masa m, kg/m 0,715 1,054 1,381 1,695 1,997 0,764 1,128 1,480 1,819 2,145 0,838 1,239 1,627 2,003 2,367 3,058 0,912 1,350 1,776 2,189 2,589 3,354 0,962 1,424 1,874 2,312 2,7.37 3,551 1,609 2,121 2,620 3,107 4,044 1,794 2,367 2,929 3,477 4,537 Moment otpora ws 10* mm* (= cm4) IO3 mm3 (= cm3) 0,639 3 0,958 9 1,367 0,911 3 1,733 1,155 2,059 1,373 2.347 1,565 0,731 9 1,171 1,675 1,047 2,130 1,331 2,538 1,586 2,904 1,815 1,545 2.219 2,833 3,390 3,894 4,757 1,991 2,869 3,676 4.414 5,088 6,259 2.331 3,367 4,322 5,200 6,007 7,419 4,854 6,258 7,563 8,773 10,929 6,727 8,701 10,551 12,281 15.405 0,882 9 1,268 1,619 1,937 2,225 2,718 1,048 1,510 1,935 2,323 2,678 3.294 1,166 1,684 2,161 2,600 3,004 3,710 2,157 2,781 3,361 3,899 4,857 2,691 3,480 4,220 4,912 6 162 Moment tromosti

i r 1
Vanjski promjer D mm 10 12 16 18

J p Debljina s mm 1 1.5 1 1.5 1 1,5 2 1 1,5 2 1 1,5 2 2,5 3 1 1,5 2 2,5 3 1,5 2 2,5 3 1,5 2 2,5 3

Polarni moment tromosti Polarni moment otpora Presjek S mm2 28,3 40,0 34,5 49,5 47,1 68,3 88,0 53,4 77,7 100,5 59,7 87,2 113.1 1.37,4 160.2 66,0 96.6 125.7 153,1 179,1 75,4 110,7 144,5 176,7 207,3 84,8 124,8 163,4 200,3 235,6 Duljinska masa m, kg/m 0,222 0,314 0,271 0,388 0,370 0,536 0,690 0,419 0,610 0,789 0,468 0,684 0,888 1,079 1,258 0,518 0,758 0.986 1,202 1,406 0,592 0,869 1,134 1,387 1,627 0,666 0,980 1,282 1.572 1.849

h - 2 WV = 2WX Moment otpora K 10* mm4 (= cm') 10 mm3 (= cm3) 0,028 98 0,057 96 0,037 30 0,074 60 0,052 70 0,087 83 0,069 58 0,116 0 0,133 1 0,166 4 0,181 5 0,226 9 0,274 9 0,219 9 0,193 0,266 0,326 0,270 0,375 0,463 0,536 0,596 0,364 0,510 0,634 0,739 0,828 0,543 0,767 0,962 1,132 1,278 0,774 1,100 1,389 1,644 1,867 6 8 7 1 4 7 9 8 5 2 6 9 2 8 6 8 0 0,215 0,296 0,363 0,270 0,375 0,463 0,536 0,596 0,3.31 0,463 0,576 0,672 0,752 0,435 0,614 0,770 0,905 1,022 1 3 0 1 4 7 9 8 4 8 9 7 9 0 1 2 6 Moment tromosti

32

35

20

38

22

40

25

45

28

0,552 9 0,785 7 0,992 1 1.174 1,334

50

438

439

Precizne eline cijevi

vuene ili hladno valjane (nastavak)

Vanjski promjer
D

eline cijevi za cijevni navoj eline cijevi propisanih mehanikih svojstava (JUS C.B5.222 - 1968) Moment otpora mm3 (= cm3) 3.408 4.423 5.381 6.284 7,935 4,352 5.665 6.913 8,098 10.289 5,412 7,062 8.639 10.144 12.950 7.126 9.324 11,437 13.467 17.286 1 1.900 14.627 17.260 22,250 14.790 18,211 2 1,525 27.843 17.995 22,187 26.261 34.064 21.513 26.556 3 1,468 40,913 Nazivni promjer mm col* 1/8 1/4 3/8 1/2 3/4 1 1 1/4 1 1/2 2 2 1/2 3 4 5 6 Vanjski promjer mm 10,2 13.5 17.2 21.3 26,9 33,7 42,4 48,3 60,3 76,1 88,9 114,3 139.7 165,1 1 ...50 debljina stijenke mm
-

Debljina s mm 1.5 2 2.5 3 4 1.5 2 2.5 3 4 1.5 2 2.5 3 4 1.5 2 2.5 3 4

I

Presjek 5 mm2 256.8 339,3 420.2 499,5 653,5 289.8 383,3 475,2 565.5 741,4 322.8 427,3 530.1 631.5 829.4 369.9 490.1 608.7 725.7 955.0 552,9 687,2 820.0 1080.7 615.8 76.5.X 914.2 1 206.4 678.6 844,3 1 008.5 1 332.0 741,4 922,8 1 102.7 1457.7

mm 56

63

70

K O

90

100

1 10

120

2.5 3 4 2 2.5 3 4 2 2.5 3 4 2 2.5 3 4

Duljinska masa m, kg/m 2 016 2,663 3,298 3,921 5,129 2.275 3.009 3.730 4.439 5,820 2.534 3.354 4,161 4.957 6.51 1 2.904 3.847 4.778 5,697 7,497 4.340 5,395 6,436 8.483 4,833 6.012 7.176 9.470 5.327 6.628 7.916 10.456 5.820 7.244 8.656 11.443

IO4 mm !'(= cm ) 10J 9.543 12.384 15.066 17.595 22,217 13.710 17,846 21,777 25,510 32.409 18.942 24.717 30.235 35,504 45.326 28.505 37.296 45.746 53.866 69.145 53.550 65.823 77.670 100.127 73,952 91,054 107.624 139.215 98,971 122,028 144.435 187.351 129.080 159.334 188,809 245.476

Moment tromosti

dulj. masa kg/m

-

Nazivni tlak (bar) 80 dulj. debljina masa stijenke kg/m mm

-

100 debljina stijenke mm 2,65 2.9 2.9 3.25 3.25 4.05 4.05 4,05 4,50 4.5(1 4.85 6,3 8,0 8.8 dulj. masa kg/m 0,493 0.769 1.02 1.45 1,9 2,97 3,84 4,43 6,17 7.9(1 10.1 16,8 25.9 33,8

6 8 10 15 20 25 32 40 50 65 80 100 125 150

5,4 17.8 21,2 5,4 eline cijevi bez propisanih mehanikih svojstava (JUS C.B5.225 - 1968) Vanjski promjer mm 10.2 13.5 17,2 Poluteke cijevi debljina stijenke mm 2,0 2,35 2.35 2.65 2,65 3.25 3.25 3,25 3,65 3,65 4.05 4.5 4.85 4.85 dulj. masa kg/m 0.407 0,650 0,852 1,22 1.58 2.44 3.14 3,61 5.10 6.51 8.47 12,1 16.2 19,2 Teke cijevi debljina stijenke mm 2,65 2.9 2.9 3.25 3,25 4,05 4,05 4,05 4,5 4,5 4,85 5.4 5,4 5.4 dulj. masa kg/m 0,493 0,769 1.02 1,45 1.9(1 2,97 3,84 4,43 6,17 7,90 10.1 14,4 17,8 21,8

5,4 7,1 8,0

14,4 23,3 30.9

Nazivni promjer col' mm 6 8 1/8 1/4 3/8 1/2 3/4

10 15 20 25 32 40 50 65 80 100 125 150

21.3 26.9 1 33,7 1 1/4 42.4 48,3 1 1/2 2 60.3 2 1/2 76,1 88.9 3 114,3 4 139.7 5 6 165.1 * Naputena stara oznaka.

elina ica Okrugla vuena elina ica (JUS C.B6.110 - 1982) Nazivni promjer mm 0,1 0,12 0,14 0,16 0,18 0,2 0,22 0,24 0,26 0,28 0,31 0,34 0,37 0,4 0,45 0,5 0,55 0,6 0,7 0,8 0,9 1 1,1 1,2 1,3 Tolerancija mm 0,005 0,01 Presjek mm 2 0,00785 0,0113 0,0154 0,0201 0,0254 0,0314 0,0380 0,0452 0,0531 0,0616 0,0755 0,0908 0,108 0,126 0,159 0,196 0,238 0,283 0,385 0,503 0,636 0,785 0,950 1,13 1,33 Dulj, masa kg/km 0,0617 0,0888 0,121 0,158 0,200 0,247 0,298 0,355 0,417 0,483 0,592 0,713 0,844 0,986 1,25 1,54 1,87 2,22 3,02 3,95 4,99 6,17 7,46 8,88 10.4 Nazivni promjer mm 1,4 1,6 1,8 2 2,2 2,5 2,8 3.1 3,4 3,8 4 4,2 4,6 5 5,5 6 6,5 7 8 9 10 11 12 13 14 Tolerancija mm 0,04 0.06 0,08 Presjek mm 2 1,54 2,01 2,54 3,14 3,80 4,91 6,16 7,55 9,08 11,3 12,6 13,9 16,6 19,6 23,8 28,3 33.2 38,5 50.3 63,6 78,5 95 113 133 154 Dulj. masa kg/km 12,1 15,8 20,0 24,7 29,8 38 5 48,3 59.2 71.3 89 99 109 130 154 187 222 260 302 395 499 617 746 888 1040 1210 elina uad bez

elina uad za ope svrhe jezgre

Uad bez jezgre (sri) je spletena od ica istog promjera. Oko sredinje ice sukano je u prvom sloju 6 ili u drugome 12, ili jo u treem 18 ica.. Sukanje prvog sloja moe biti desno (tj. normalno) ili lijevo. Sukanje u slijedeim slojevima uvijek je suprotno sukanju u sloju prije toga. ice za uad bez jezgre su od elika nazivne vlane vrstoe R m = 1570 ili 1770 N/mm 2 ice mogu biti gole ili pocinane. Ue 1 x 7 (JUS C.H1.060 - 1982): Izvedba ueta: 1 + 6 ica Ue se sastoji od sedam ica od kojih je est ovijeno oko sredinje ice. Nazivni promjer ueia d mm 0,6 0,8 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 6 7 8 9 10 12 14 16 Prekidna sila Fr - raunska, F m i n - najmanja pri nazivnoj vrstoi ica Rm = 1570 N/mro2 Rm = 1770 N/mm2 P . Fr Fr 'mm kN kN kN kN 0,347 0,342 0 308 0,385 0,608 0,547 0,685 0,617 0,950 0,855 1,07 0,963 2,14 1,92 2,41 2,17 3,42 3,80 4,28 3,85 5,93 5,34 6,69 6,02 8,55 7,69 9,63 8,67 11,6 10,5 13,1 11,8 15,2 13,7 17,1 15,4 19,2 17,3 21,7 19,5 23,7 21,4 26,8 24,1 34,2 30,8 38,5 34,7 52,4 46,5 41,9 47,2 60,8 54,7 68,5 61,7 76,9 69,2 86,7 78,0 95,0 85,5 107 96,3 154 137 123 139 186 167 210 189 243 219 274 247 443

0,015

0,02

0,10

Duljinska masa m| kg/m 0,001 81 0,003 21 0,005 02 0,011 3 0,020 1 0,031 4 0,045 2 0,061 5 0,080 3 0,102 0,126 0,181 0,246 0,321 0,407 0,502 0,723 0,984 1,29

0,03

0,15

0,04

Okrugla vuena elina ica od malougljinog elika za posebne svrhe (JUS C.B6.011 - 1980) Nazivni promjer 0 , 1 . . . 14 mm. Okrugla elina ica, vuena ili bruiena u tolerancijskom polju ISO h 11 (JUS C.B6.111 - 1982): Nazivni promjer 1 . . . 9,8 mm

442

Ue 1 x 19 (JUS C.H1.061 - 1982) Ue se sastoji od 19 (1 + 6 + 12) ica od kojih je oko sredinje ice ovijeno u prvom sloju 6 ica, a u drugom 12 ica. Prekidna sila Fr - raunska, F,njn - najmanja pri nazivnoj vrstoi ica 2 Rm = 1770 N/mm2 "m 1570 N/mm F /'min F, Fr * min kN kN kN kN 0,937 0,825 1,06 0,930 2,11 1,86 2,38 2,09 3,75 3,30 4,23 3,72 5,86 5,15 6,61 5,81 8,43 7,42 9,51 8,37 11,5 10,1 12,9 11,4 15,0 13,2 16,9 14,9 23,4 20,6 26,4 23,2 33,7 38,1 33,5 29,7 45,9 40,4 51,8 45,6 60,0 52,8 67,6 59,5 75,9 66,8 85,6 75,3 106 93,7 82,5 93,0 113 99,8 128 112 135 119 152 134 158 139 179 157 184 162 207 182 211 186 238 209 240 211 271 238 271 238 305 269 304 342 267 301 338 298 382 336 375 330 423 372 413 364 466 410 454 512 399 450 496 436 559 492 540 475 609 536 586 515 661 581

Ue 1 x 37 (JUS C.H1.062 - 1982) Ue se sastoji od 37 (1 + 6 + 12 + 18) ica od kojih je oko sredinje ice ovijeno u prvom sloju 6 ica, u drugom 12 ica i u treem 18 ica. Prekidna sila F r - raunska, F^ - najmanja pri nazivnoj vrstoi ica 2 Rm = 1770 N/mm2 "m 1570 N/mm FFt ' min Ft 'F min kN kN kN kN 8,32 7,24 9,39 8,16 14,8 12,9 16,7 14,5 23,1 20.1 26,1 22,7 33,3 29,0 37,5 32,7 45,3 39,4 51,1 44,4 59,2 51.5 66,8 58,1 74,9 65,2 84,5 73,5 92,5 80,5 104 90,7 133 116 150 131 158 204 181 178 237 206 267 232 300 261 338 294 370 322 417 363 448 389 505 439 533 463 601 522 544 625 705 613 725 631 818 711 832 724 939 816 947 824 1070 929 1070 930 1210 1050 1200 1040 1350 1180

Nazivni promjer ueta d mm 1, 1,5 2 2,5 3 3,5 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

Duljinska masa m, kg/m 0,004 95 0,011 1 0,019 8 0,031 0 0,044 6 0,060 7 0,079 3 0,124 0,178 0,243 0,317 0,401 0,495 0,599 0,713 0,837 0,971 1.11 1,27 1,43 1,61 1,79 1,98 2,18 2,40 2,62 2,85 3,10

Nazivni promjer ueta d mm 3 4 5 6 7 8 9 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36

Duljinska m, kg/m 0,044 0 0,078 2 0,122 0,176 0,240 0,313 0,396 0,489 0,704 0,958 1,25 1,58 1,96 2,37 2,82 3,31 3,83 4,40 5,01 5,65 6,34

elina uad za izvozne ureaje u rudarstvu JUS C.H1.030/052/055/056 - 1980) elina uad za vitla i slino (JUS C.H1.051 - 1968) Spojke za elinu uad (JUS C.H1.300/301 - 1975) USke za elinu uad (JUS C.H1.306 - 1983) Stremenje (JUS C.H4.080 - 1975)

444

445

 e l i n a u a d s j e z g r o m (duom) Uad s jezgrom ima 6 ianih strukova (u izvedbi kao kod ueta bez jezgre, v. str. 443 do 445) sukanih oko vlaknene ili eline jezgre.* Sukanje ianih strukova moe biti desno (normalno) ili lijevo. Prema tome da li je gornji sloj struka sukan desno ili lijevo moe ue biti sukano krino (normalno) ili istosmjerno. j - tiani struk
v - vlaknena jezgra

Ue 6 x 19 (JUS C.H1.072 - 1982) Ue se sastoji od 6 strukova po 19 (1 + 6 + 12) ica od kojih je oko sredinje ice ovijeno u prvom sloju 6 ica, u drugom 12 ica, a strukovi su ovijeni oko vlaknaste jezgre.
Nazivni promjer ueta d mm 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 16 18 20 22 24 26 28 32 36 40 44 48 52 56 Prekidna sila FT raunska, F,nin - najmanja pri nazivnoj vrstoi ica 1570 N/mm2 Rm = 1770 N/mm2 F, kN
-

Duljinska masa
m l kg/m

F -

Ue 6 x 7 (JUS C.Hl.070 - 1982) Izvedba ueta: 6 strukova po 7 (1 + 6) ica, ovijenih oko vlaknaste jezgre.
Nazivni promjer ueta d mm 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 16 18 20 22 24 26 28 32 36 40 Duljinska masa m, kg/m 0,014 3 0,032 2 0,057 2 0,089 4 0,129 0,175 0,229 0,289 0,357 0,432 0,515 0,604 0,701 0,915 1,16 1,43 1,73 2,06 2,42 2,80 3,66 4,63 5,72 kN
-

Prekidna sila Fr - raunska, - najmanja pri nazivnoj vrstoi ica 1570 N/min1 Rm = 1770 N/mm2

Fr

^min kN

_
-

_
-

37,1 46,9 58,0 70,1 83,4 97,9 114 148 188 232 280 334 392 454 593 751 927 *

33,4 42,2 52,2 63,1 75.1 88,1 102 134 169 209 252 300 353 409 534 676 835

kN 2,61 5,88 10,5 16,3 23,5 32,0 41,8 52,9 65,3 79,1 94,1 110 128 167 212 261 316 376 442 512 669 847 1050

F,

^min kN 2,35 5,29 9,41 14,7 21,1 28,8 37,6 47,6 58,8 71,1 84,7 99,4 115 151 191 235 285 339 397 461 602 762 941

0,031 1 0,055 4 0,086 5 0,125 0,170 0,221 0,280 0.346 0,419 0,498 0.585 0,678 0,886 1,12 1,38 1,67 1,99 2,34 2,71 3,54 4,48 5,54 6.70 7,97 9,36 10,9

' min kN -

_
-

35,9 45,4 56,1 67,9 80,8 94,8 110 144 182 224 272 323 379 440 575 727 898 1090 1290 1520 1760

30,9 39.1 48,2 58,4 69,5 81,5 94,6 124 156 193 234 278 326 378 494 625 722 934 1110 1300 1510

Fr kN 5.69 10,1 15,8 22,8 31.0 40,5 51,2 63,3 76,5 91,1 107 124 162 205 253 306 364 428 496 648 820 1010 1220 1460 1710 1980

F -

' min kN 4,90 8,70 13,6 19,6 26.7 34,8 44,1 54,4 65,8 78,3 91,9 107 139 176 218 263 313 368 426 557 705 870 1050 1250 1470 1710

Ue 6 x 19- ispunjeno icama (JUS C.H1.086 - 1982) Ue 8 x 19- ispunjeno icama (JUS C.H1.088 - 1982)

* Pri elinoj jezgri su duljinska masa i prekidna sila neto vee.

Obino ue 8x7 (JUS C.H1.080 - 1982)

Ue Ue Ue Ue

fVarrington 6 x 19 (JUS C.H1.090 - 1982) Warrington 8 x 19 (JUS C.H1.096 - 1982) Seale 6 x 19 (JUS C.H1.100 - 1982) Seale 8 x 19 (JUS C.H1.104 - 1982)

446

447

Ue 6 x 37 (JUS C.H1.074 - 1982) Ue se sastoji od 6 strukova po 37 (1 + 6 + 12 + 18) ica od kojih je oko sredinje ice ovijeno u prvom sloju 6 ica, u drugom 12 ica, u treem 18 ica, a strukovi su ovijeni oko vlaknaste jezgre. Prekidna sila Fj - raunska, F j - najmanja
m n

elini lanci

Nazivni promjer ueta d mm 6 7 8 9 10 11 12 13 14 16 18 20 22 24 26 28 32 36 40 44 48 52 56 60 64

Duljinska masa
m l kg/m 0,125 0,170 0,221 0,280 0,346 0,419 0,498 0,585 0,678 0,886 1,12 1,38 1,67 1,99 2,34 2,71 3,54 4,48 5,54 6,70 7,97 9,36 10,9 12,5 14,2
F,

pri nazivnoj vrstoi ica 1570 N/mm2 Rm = 1770 N/mm2

^iniii

Lanci za opu upotrebu (JUS C.H4.020 - 1978) (kalibrirani) Nazivni promjer* d mm 5*** 6*** 4 5 6 7 8 9 (9,5) 10 (U) 13 14 16 18 20 23 26 28 30 33 36 39 42 45 48 51 54 57 60 Korak h mm 18,5 18,5 16 18,5 18.5 22 24 27 27 28 31 36 41 45 50 56 64 73 78 84 92 101 109 118 126 134 143 151 160 168 irina lanka b mm 17 2(1 14 17 20 23 26 30 31 34 36 44 47 54 60 67 77 87 94 101 112 122 132 142 152 162 172 182 192 202 Duljinska masa m, kg/m 0,500 0,750 0.320 0,500 0,750 1,00 1.35 1,80 1.90 2.25 2,70 3.80 4,40 5,80 7.30 9,00 12,0 15,0 17,5 20.0 24,5 29,0 34,0 40,0 45,5 52.0 58,5 65,5 73,0 81,0 dozvoljeno Fdop kN Optereenje ispitno** LO, LC LP Fisp F^ kN kN
-

kN
-

kN

_
-

35,9 45,4 56,1 67,9 80,8 94,8 110 144 182 224 272 323 379 440 575 727 898 1090 1290 1520 1760 2020 230(1 *

29,6 37,5 46,3 56,0 66,6 78.2 90.7 118 150 185 224 267 313 363 474 600 741 896 1070 1250 1450 1670 1900

F, kN 22,8 31,0 40,5 51,2 63,3 76,5 91,1 107 124 162 205 25.3 306 364 428 496 648 820 1010 1220 1460 1710 1980 2280 2590

Fmin

kN 18,8 25,6 33,4 42,3 52,2 63,1 75,1 88,2 102 134 169 209 253 301 353 409 534 676 835 1010 1200 1410 1640 1880 2140

2.45 3.43 4.41 6.18 7.85 8.34 9.81 1 1.0 15.7 24,5 30.9 39,2 49,1 61.8 73,6 83.4 98.1 123 137 167 186 206 245 275 294 329

1.47

2.94 4.91 6.87 K.83 12,4 15,7 16.7 19.6 22,0 31.4
-

6,18 8,83 12.4 15,7 19.6 24.5 31.4 .41.6 49,1 61.8 78,5 98.1 1.31 167 196 220 259 294 353 392 439 491 549 618 657 697

Obino ue 8 x 37 (JUS C.H1.084 - 1982) Ue Seale 6 x 37 (JUS C.H1.102 - 1982) Ue Ue Ue Ue Ue 448 6 x 12 + 7 vlaknastih jezgri (JUS C.H1.076 - 1982) 6 24 + 7 vlaknastih jezgri (JUS C.H1.078 - 1982) Warrington-Seale 6 x 31 (JUS C.H1.106 - 1982) Warrington-Seale 6 x 36 (JUS C.H1.108 - 1982) Warrington-Seale 8 x 3 6 (JUS C.H1.112 - 1982)

49.1 61.8 78.5 98.1 124 147 167 196 245 275 334 373 412 490 549 589 657

* Treba se kloniti nazivnih promjera u zagradama. ** LO-obini lanci, LC-cementirani lanci, LP-poboljani lanci. Samo za runu upotrebu.
3(1 - Sirojarski prirunik

449

Lanci za dizala (JUS C.H4.021 - 1978)

ALUMINIJSKI POLUPROIZVODI Mase poluproizvoda po jedinici duljine (kg/m) ili jedinici povrine (kg/m2) izraunane su s obzirom na prosjenu gustou aluminija od 2700kg/m3. Aluminijske ipke i ice
Okrugle ipke i ice od aluminija i aluminijskih slitina, vuene ili preane

(kalibrirani) Nazivni promjer

d

Korak
h

irina lanka
b

mm
13 16 18 20 23

mm
36 45 50 56 64

mm
42 52 58 65 74

Duljinska masa m, kg/m

3,80 5,80 7,30 9,00 12,0

Optereenje dozvoljeno ispitno

F"dop

kN
15,7 24,5 30,9 39,2 49,1

isp kN

31.4 49,1

(JUS C.C3.030/031/130/131 1963)

Promjer* mm vueno preano al, si al si 1 1 1.2 1,4 1,5 1,6 1,8 2,0 2 2,2 2,5 2,8 3,0 3,2 3,5 3,8 4,0 4 4,5 5,0 5 5 5,5 6,0 6 6 7,0 7 8,0 8 8 9,0 10 10 10 11 12 12 13 14 15 15 15 16 17 18 19 Presjek mm 2 0,785 1,131 1,539 1,767 2,011 2,545 3,142 3,801 4,909 6,158 7,069 8,042 9,621 11,34 12,57 15,90 19,63 23,76 28,27 38,48 50,27 63,62 78,54 95,03 113,1 132,7 153,9 176,7 201,1 227,0 254,5 283,5 Dulj. masa kg/m 0,002 12 0,003 05 0,004 16 0,004 77 0,005 43 0,006 87 0,008 48 0,010 3 0,013 3 0,016 6 0,019 1 0,021 7 0,026 0 0,030 6 0,033 9 0,042 9 0,053 0 0,064 1 0,076 3 0,104 0,136 0,172 0,212 0,257 0,305 0,358 0,416 0,477 0,543 0,613 0,687 0,766 Promjer* mm Presjek 2 vueno 1 preano mm al si al, si 20 314,2 20 20 21 346,4 22 380,1 23 415,5 452,4 24 25 490,9 25 25 26 530,9 27 572,6 615,8 28 29 660,5 30 30 30 706,9 32 32 804,2 34 907,9 35 35 35 962,1 36 1 018 38 38 1 134 40 40 40 1 257 1 385 42 42 45 45 45 1 590 48 48 1 810 50 50 50 1 963 52 52 2 124 53 2 206 54 2 290 55 55 2 376 55 56 2 463 57 2 552 58 58 2 642 60 60 60 2 827 65 65 65 3 318 70 70 70 3 848 75 4418 75 75 Dulj. masa kg/m 0,848 0,935 1,03 1,12 1,22 1,33 1,43 1,55 1,66 1,78 1,91 2,17 2,45 2,60 2,75 3,06 3,39 3,74 4,29 4,89 5,30 5,73 5,96 6,18 6,41 6,65 6,89 7,13 7,63 8,96 10,4 11,9

61,8
78.5 98,1

Lanci za dizala (JUS C.H4.022/023/024 - 1978) kvalitetni razred: 5, 6, 8

Nazivni promjer*
d

Korak*
h

mm
4 5 (5) 6 (6) 7 (7) 8 9 10 11 13 14 16 18

mm
12 15 (18,5) 18 (18,5) 21 (22) 24 27 28 31 36 41 45 50

irina lanka vanjska unutarnja b maks. bn min. mm mm

13,7 16,9 16,9 20,2 20,2 23.6 23,6 27 30,4 34 37,4 44,2 47,6 54,4 63,0 5 6 6 7,2 7,2 8,4 8,4 9,6 10,8 12 13,2 15,6 16,8 19,2 21,6

Duljinska masa kg/m

0,35 0,54 0,50 0,78 0,77 1,07 1,05 1,40 1,75 2,25 2,70 3,80 4,40 5,75 7,30

mi

* Dimenzije u zagradama treba izbjegavati.

* Komadni lanci za opu upotrebu s kratkim ancima (JUS C.H4.025 - 1978). Lanci za transportere s dugim ancima (JUS C.H4.030 - 1978). Lanci za transportere sa srednje dugim lancima (JUS C.H4.031 - 1978). 450

(Nastavak na str. 452)

* Vrijednosti al vrijede za poluproizvode od aluminija a vrijednosti si za poluproizvode od aluminijskih slitina.

451

Okrugle ipke i ice od aluminija i aluminijskih

(nastavak).
Promji:r* mm vueno preano al, si al si 80 80 80 90 90 90 95 100 100 100 110 110 120 120 130 140 150 160 Presjek mm 2 5 027 6 362 7 088 7 854 9 503 11 310 13 273 15 394 17 672 20 106 Dulj. masa kg/m 13,6 17,2 19,1 21,2 25,7 30,5 35,8 41,6 47,7 54,3 Promjer* mm vueno I preano al si | al, si 170 180 190 200 210 220 230 240 250 Presjek mm 2 22 698 25 447 28 353 31 416 34 636 38 013 41 548 45 239 49 087 Dulj. masa kg/m 61,3 68,7 76,6 84,8 93,5 103 112 122 133

slitina, vuene ili preane

esterokutne ipke i ice od aluminija i aluminijskih slitina, (JUS C.C3.036/037yi36/137 1963) Otvor kljua* mm vueno 1 pre. al si i al, si 3 3 3,5 3,5 4 4 4,5 4,5 5 5 5,5 5,5 6 6 7 7 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 13 14 14 17 18 19 20 22 24 17 19 22 24 Presjek mm 2 7,794 10,61 13,86 17,54 21,65 26,20 31,18 42,44 55,43 70,15 86,60 104,8 124,7 146,4 169.7 194.8 250,3 280,6 312,6 346,0 419,2 498,8 Dulj. masa kg/m 0,021 0 0,028 6 0,037 4 0,047 3 0,058 5 0,070 7 0,084 2 0,1 15 0,150 0,189 0,234 0,283 0,337 0,394 0,458 0,526 0,676 0,750 0,844 0,934 1,13 1,35 Otvor kljua* mm vueno J pre. al si ' al, si 25 25 27 27 28 30 30 30 32 32 33 35 36 36 38 40 41 41 42 45 46 46 50 50 50 55 60 60 70 80 100 120 150

vuene ili preane

Presjek mm 2 541,3 631.3 678,9 779.4 886,8 943,0 1 060 1 122 1 250 1 384 1 456 1 527 1 753 1 833 2 165 2 620 3 118 4 243 5 542 8 660 12 470 19 481

Dulj. masa kg/m 1,46 1,70 1,83 2,10 2,39 2,55 2,86 3,03 3,38 3,74 3,93 4,12 4,73 4,95 5,85 7,07 8,42 11,46 14,96 23,42 36,70 52,60

6 8 10

* Vidi opasku na str. 451! Kvadratne ipke i ice od aluminija i aluminijskih slitina, (JUS C.C3.034/035/134/135 1963) Presjek mm 2 4 9 16 20,25 25 30,25 36 49 64 81 100 121 144 196 225 256 289 324 361 400
LJU1J

vuene ili preane

_ 15

Debljina* mm vueno preano al si al, si 2 3 4 4 - 4,5 5 5 5,5 6 6 6 7 7 8 8 8 9 10 10 10

11

masa kg/m 0,010 8 0,024 3 0,043 2 0,054 7 0,067 5 0,081 7 0,097 2 0,132 0,173 0,219 0,273 0,327 0,389 0,529 0,608 0,691 0,780 0,875 0,975 1,08

12 15 16 18 20

12 14 17 19

15

20

Debljina* mm Presjek vueno preano mm 2 al si al, si 22 22 484 24 576 25 25 625 27 729 784 28 30 30 30 900 32 1 024 35 1 225 40 40 1 600 45 2 025 50 50 2 500 55 3 025 60 60 3 600 65 4 225 70 70 4 900 75 5 625 6 400 80 100 10 000 120 14 400 150 22 500

Dulj masa kg/m 1,31 1,56 1,69 1,97 2,12 2,43 2,76 3,31 4,32 5,47 6,75 8,17 9,72 11.4 13,2 15,2 17,3 27,3 38,9 60,8

20

* Vrijednosti al vrijede za poluproizvode od aluminija, a vrijednosti >sl za poluproizvode od aluminijskih slitina. Plosnate ipke i ice od aluminija i aluminijskih slitina, vuene ili preane (JUS C.C3.200/201 1963) irina X debljina mm vueno 1 preano 5X2 5X3 5X4 6X2 6X3

Presjek mm2 10 15 20 12 18

Dulj. masa kg/m 0,027 0,041 0,054 0,032 0,049

irina X debljina mm vueno preano 6X4 6X5 8X2 8X3 8X4

Presjek mm2 24" " 30 16 24 32

Dulj. masa kg/m 0,065 0,081 0,043 0,065 0,086

* Vidi opasku na str. 451! 452

(Nastavak na str. 454 i 455.) 453

Plosnate ipke i ice od aluminija i aluminijskih slitina, vuene i preane (nastavak) irina X debljina mm preano vueno 8X 5 8X 6 10X 2 10X 3 10 X 4 10x 8 X 5 8X 6 Presjek mm' 40 48 20 30 40 50 60 80 24 36 48 60 72 120

Plosnate ipke i ice od aluminija i aluminijskih slitina, vuene i preane (nastavak) Presjek mm mm2 vueno j preano j 50x20 50X25 50X30 50x40 50 X 20 50 X 25 50x30

Dulj. masa kg/m 0,108 0,130 0,054 0,081 0,108 0,135 0,162 0,216 0,065 0,097 0,130 0,162 0,194 0,259 0,324 0,086 0,130 0,173 0,216 0,259 0,346 0,432 0,518 0,108 0,162 0,216 0,270 0,324 0,432 0,540 0,648 0,864

irina X debljina mm vueno preano 25 25 25 25 25 X 3 X 4 X 5 X 6 X 8 10 12 16 20 4 5 6 8 10

Presjek i mm: 75 100 125 150 200 250 300 400 500 120 150 180 240 300 360 480 600 750 200 240 320 400 480 640 800 1000 1200 250 300 400 500 600 800

Dulj. masa kg/m 0,202 0,270 0,338 0,405 0,540 0,675 0,810 1,08 1,35 0,324 0,405 0,486 0,648 0,810 0,972 1,30 1,62 2,03 0,540 0,648 0,864 1,08 1,30 1,73 2,16 2,70 3,24 0,675 0,810 1,08 1,35 1,62 2,16

irina X debljina

Dulj. masa kg/m 2,70 3,38 4,05 5,40 0,972 1,30 1,62 1,94 2,59 3,24 4,05 4,86 6,48 1,73 2,16 2,59 3,45 4,32 5,40 6,48 8,64 10,80 2,70 3,24 4,32 5,40 6,75 8,10 10,80 13,50 16,20

irina x debljina mm vueno preano

Presjek mm2 1 250 1 500 2000 2 500 3125 3 750 5000 6 250 7 500 1 600 1 920 2 560 3 200 4000 4800 6400 9600 1 800 2160 2 880 3 600 4500 5 400 7200

Dulj. masa kg/m 3,38 4,05 5,40 6,75 8,44 10,13 13,50 16,87 20,25 4,32 5,18 6,91 8,64 10,80 12,96 17,28 21,60 25,92 4,86 5,83 7,78 9,72 12,15 14,58 19,44 5,40 6,48 8,64 10,80 13,50 16,20 21,60

25 X 5 25 X 6 25 X 8 25 X 10 25 X 12 25 X 16

1000 1250 1 500 2000 360 480 600 720 960 1 200 1 500 1 800 2400 640 800 960 1280 1 600 2000 2400 3 200 4000 1 000 1200 1 600 2000 2 500 3000 4000 5000 6000

_
60 X 60 X 60 X 60 X 8 10 12 16

I0x
I0X

5 6 8

10X

5 I0X 6 10X 8

12 X 2 12 X 3 12 X 4

25 X 25X 25 X 25 X 30 X 30 X 30 X 30 X 30 X

60 X 60 X 60 X 60 X 60 X

6 8 10 12 16

125X16 125X20 125 X 25 125 X 30 125X40

125 X 10 125 X 12 125 X 16 125X20 125X25 125 X 30 125X40 125X50 125X60 160 X 10 160 X 12 160 X 16 160 X 20 160X25 I 6 0 x 30 160X40 160 X 50 160X60 180 X 10 I 8 0 X 12 180 X 16 180X20 180X 25 180X 30 180X40 200 X 10 200 X 12 200 X 16 200 X 20 200x25 200 X 30 200 X 40

12 X 5
12 X 6 12 X 8 12X10 16 X 16X 16 X 16 X 2 3 4 5

12 X 5 12 X 6 12 X 8

96
32 48 64 80

30 X 30 X 30 X 30 X

5 6 8 10

60X20 60 X 25 60 X 30 60X40

60X20 60X25 60 X 30 60X40 80 X 8 80 X 10 8 0 X 12 80 X 16 80X20 80X25 80X30 80X40 80 X 50 100 X 10 100X 12 1 0 0 X 16 100X20 100 X 25 I 0 0 x 30 100 X 40 100 X 50 100X60

30 X 12 30 X 16 30X20 30X25 40 X 40 X 40 X 40 X 40 X 5 6 8 10 12

30 X 12 30X 16 30 X 20

80 X 10 80X 12

160X20 160X25 160X30 160X40

80x 16 8 x2 0 0
80 X 25 80X30 80 ^ 40

80 00

16 X 5 16 X 6 16 X 8 16 X 10

16 X 6 16 X 8 16 X 10 16X12 20 X 20 X 20 X 20 X 20 X 2 3 4 5 6

96 128 160 192 40 60 80 100 120 160 200 240 320

40 X 5 40 X 6 40 X 8 40 X 10 40 X 12 40 X 16 40 X 20 40X25

20 X 5 20 X 6 20 X 8 20 X 10 20X 12

40 X 16 40X20 40X25 40 X 30 50 X 6 50 X 8 50 X 10 50 X 12 50 X 16

100X 12 100X 16 100X20 100X25 100 X 30 100X40

20 00
2400 3 200 4000 5000 6000

20 X 8 20 X 10 20 X 12 20 X 16 454

50 X 5 50 X 6 50 X 8 50x10 50 X 12 5 0 X 16

80 00

455

Aluminijski profili
Jednakokrani Duljina krakova mm 10 10 10 12 12 15 15 15 20 20 20 25 25 30 30 Debljina mm 1 1,5 2 1 1,2 1,5 2 2,5 2 2,5 3 2 2,5 3 4 kutni profiti od aluminija i aluminijskih slitina, preani (JUS C.C3.202 1963) Dulj. masa kg/m 0,051 8 0,076 1 0,099 3 0,062 6 0,074 5 0,1165 0,153 2 0,189 0,207 0,256 0,304 0,261 0,324 0,466 0,612 Duljina krakova mm 40 40 50 50 60 60 80 80 100 100 125 125 140 140 160 160 Debljina mm 2 4 4 5 5 6 6 8 8 10 10 12 12 14 12 16 Presjek mm2 156,8 307,0 387 480 580 691 931 1 229 1 549 1 920 2420 2 885 3 245 3 763 .3 725 4915 Dulj. masa kg/m 0,423 0,828 1,045 1,296 1,565 1,86 2,51 3,32 4,18 5,18 6,53 7,78 8,76 10,15 10,06 13,27 Visina mm 25 32 32 Dulj. masa kg/m 0,472 0,594 0,785 0,429 0,513 0,634 0,839 0,796 1,055 1,310 40 40 40 40 50 50 50 60 60 60 60 80 80

Profili irina Visina noge mm mm 60 60 60 60 80 80 80 80 100 100 125 40 40 60 60 50 50 80 80 100 100 80

| od aluminija i aluminijskih slitina, pream (nastavak) Debljina mm 4 5 5 6 5 6 6 8 8 10 8 Profili Presjek mm2 391 485 585 699 635 759 939 1 242 1 562 1 941 1 602 Dulj. masa kg/m 1,055 1,310 1,58 1,87 1,71 2,05 2,53 3,35 4,23 5,24 4,33 irina Visina noge mm mm 125 125 125 140 140 140 140 160 160 160 160 80 125 125 90 90 140 140 100 100 160 160 Debljina mm 10 10 12 10 12 12 14 12 14 14 16 Presjek mm2 1 991 2 441 2 915 2 2 3 3 3 3 4 4 241 675 275 804 035 524 364 969 Dulj. masa kg/m 5,38 6,59 7,87 6,05 7,22 8,84 10,27 8,19 9,52 11,77 13,41

Presjek mm2 19,2 28,2 36,8 23,2 27,6 43,2 56,8 70,0 76,8 95,0 112,8 96,8 120,0 172,8 227,0

^ od aluminija i aluminijskih slitina, preani (JUS C.C3.203 1963) Presjek mm2 87,1 ; 122 138 154 1 215 286 455 . 240 i 316 495 455 560 535 660
1

irina noge mm 16 16 20 20 25 30 40 25 30 40 30 30 40 40 40 40

Debljina mm 1,6 2 2 2 2,5 3 4 2,5 3 4 4 5 4 5 4 5

Dulj. masa kg/m 0,235 0,329 0,372 0,416 0,581 0,772 1,228 0,648 0,853 1,335 1,228 1,51 1,44 1,78 1,66 2,05

Visina mm 80 80 100 100 125 125 140 140 160 160 160 160 200 200 250 250

irina noge mm 50 50 50 50 80 80 90 90 80 80 100 100 100 125 100 125

DebPresjek ljina* mm2 mm 4 5 5 6 6 8 8 10 8 10 8 10 693 860 960 1 143 1 653 2 178 2 458 3 041

Dulj. masa kg/m 1,87 2,32 2,59 3,08 4,47 5,88 6,64 8,21 6,64 8,21 7,50 9,30 11,39 16,53 15,99 18,15

Profili irina Visina noge mm mm 20 20 20 20 25 25 25 25 30 30 456 20 20 30 30 16 16 25 25 30 30

aluminija i aluminijskih slitina, preani (JUS C.C3.204 1963) Presjek mm2 62,6 78 98 145 64 80 98 121 118 146 Dulj. masa kg/m 0,169 0,212 0,264 0,391 0,173 0,216 0,264 0,328 0,318 0,394 irina Visina noge mm mm 30 30 30 40 40 40 40 50 50 50 30 45 45 25 25 40 40 50 50 50 DebPresjek ljina mm2 mm 3 3 4 2,5 3 3 4 3 4 5 175 220 291 159 190 235 311 295 391 485

Debljina mm 1,6 2 2 3 1,6 2 2 2,5 2 2,5

615 760

2 458 3 041 2 778 3 441 12(10) 4219 16(12) 6121 16(12) 5921 16(12) 6721

* Vrijednosti u zagradama vrijede za debljinu noge. 457

Profili irina noge mm 16 25 20 30 25 40 30 50 50 40 50 60 50 50 80 80 100 100 80

J od aluminija i aluminijskih slitina, preani (JUS C.C3.205 1963) Dulj. masa kg/m 0,238 0,316 0,364 0,473 0,588 1,245 0,861 1,185 1,947 1,46 1,68 2,35 1,89 2,35 2,54 3,16 3,97 4,74 4,50 Visina mm 125 125 125 140 140 140 140 160 160 160 160 200 200 200 200 250 250 250 250 irina noge mm 80 125 125 90 90 140 140 100 100 160 160 125 125 200 200 160 160 250 250 DebPresjek ljina mm2 mm 8 6 8 8 10 8 ,0 8 10 8 10 10 12 10 12 12 16 12 16 2 205 2 208 2 925 2485 3 083 3 285 4 083 2 805 3 483 3 765 4 683 4383 5231 5 883 7 031 6671 8 820 8831 11 700 Dulj. masa kg/m 5,95 5,96 7,90 6,72 8,33 8,86 11,02 7,57 9,42 10,17 12,64 11,85 14,12 15,90 18,98 18,01 23,80 23,84 31,60

Okrugle cijevi od aluminija i aluminijskih slitina, vuene i preane (JUS C.C5.030/031 /130/131 1966) Debljina stij e n k e " mm Presjek ^ O-g vueno jpreano m m 2 1 'H al si al, si

Visina mm 25 25 30 30 40 40 50 50 50 60 60 60 80 80 80 80 100 100 125

DebPresjek ljina mm2 mm 1,6 1,6 2 2 2,5 4 3 3 5 4 4 5 4 5 4 5 5 6 6 88,2 117 135 175 218 461 319 439 721 541 621 871 701 871 941 1 171 1 471 1 758 1 668

E o< =

Dulj. masa kg/m 0,015

Debljina stij e n k e " mm Presjek vueno preano m m 2 al si al, si 0,5 1 1

Dulj. masa kg/m

0,5 0,5 1

0,8 0,8
0,5 0,5 1 1

5,49 8,04 9,42 7,07 10,55 12,57 11,78

0,022
0,025 0,019 0,029 0,034 0,032 20

0,8 0,8 1,2 1,2 1,6 1,6

2 2 2,5 2,5 3 3

0,8 0,8
0,5 0,5 1 1

0,8 0,8

1,2 1,2
1,6 1,6
0,5 10 1 1

18,10 0,049 22,01 0,059

25,64 32,17 14,92 23,12 28,27 33,18 42,22 50,27 28,15 34,46 40,72 52,28 62,83 24,35 38,20 47,12 55,80 72,38 87,97 106,0 0,069

30,63 48,26 59,69 70,87 92,49 113.1 137,4 160.2 38,49

0,086
0,040 25

0,8 0,8
1

0,5 1

60,82

1,2 1,2
2 2 2,5 2,5 3 3

0,8 0,8

0,062
0,076 0,090 0,114 0,136 0,076 0,093 0,141 0,170

1,6 1.6

1,2
2 2,5 3

74,40 89,72 117.6 144,5 176.7 207,4 78,41 97,39 116,1 152.8 188,5 231,7 273,3 351.9 424,1 490.1 603.2

1,6

1,2 1,2
1,6 1,6
2 2 0,5

0,8 0,8

0,8 0,8

18,06 0,049 0,110

1,2 1,2
1,6 1,6
32 2 2,5 3 4

Toplo valjani lim od aluminija i aluminijskih slitina (JUS C.C4.019 1963) Debljina mm irina mm 2 500 2 500 3 000 3 000 3 000 3 000 10000mm. Plot masa kgW 10,8 13,5 16,2 21,6 27,0 32,4
*

12 PloSt. masa kg/m2 40,5 54,0 67,5 81,0 108

1,2 1,2
1,6 1,6
2 2 0,5 1 1

Debljina mm 15 20 25 30 40

irina mm do do do do do 3 3 1 1 1 000 000 000 000 000

2 2,5 3 4
6

1,2 1,6
2 2,5 3 4 5 6

4 do 5 do do 6 8 do 10 do do 12 Duljine: do
Hladno Hladno

0,8 0,8
16

0,066
0,103 0,127 0,151 0,195 0,238

1,2 1,2
1,6 1,6
2 2 2,5 2,5

(Nastavak - str. 460 i 461.)

0,286

valjane trake od aluminija i aluminijskih s/t7/rt(JUSC.C4.051/151 1963). valjani lim od aluminija i aluminijskih slitina ( J U S C.C4.050/150 1963).

* Uzeti su u obzir samo promjeri standardnih brojeva osnovnog reda R 10. ** Vrijednosti al vrijede za cijevi od aluminija, a vrijednosti si za cijevi od aluminijskih slitina. 459

458

Okrugle (nastavak) *E o E c ~

cijevi od aluminija i aluminijskih

slitina,

vuene i preane

Okrugle cijevi od aluminija i aluminijskih slitina, (nastavak)

vuene i preane

Debljina stij e n k e " mm vueno pre. al si al si 0,8 1 1 1,2 1,2 1,6 1,6

fil6> "T 3

Presjek mm2 98,68 122,7 146,3 193,0 238,9 294,7 348,9 452,6 549,6 640,9 804,3 153,9 183,9 243,3 301,6 373,1 444,0 578,1 706,9 829,4 1055 233,0 308,6 383,3 475,2 565,5 741,2 911,1

Dulj. masa kg/m 0,266 0,331 0,395 0,521 0,645 0,795 0,942 1,22 1,48 1,73 2,17 0,416 0,497 0,657 0,814 1,01 1,20 1,56 1,91 2,24 2,85 0,629 0,833 1,04 1,28 1,53 2,00 2,46

Debljina stijenke* mm vueno pre. al si al si 6 8 10

Presjek mm2 1074 1 382 1665 394,1 490,1 608,8 727,7 955,1 1 178 1385 1 810 2199 615,8 765,8 914,2 1 206 1492 1 772 2312 2 827 3318 1 150 1 521 1885 2243 2941 3613 4260

* o i

Debljina stij e n k e " mm Presjek im3 vuceno pre. al, si al si 3 4 5 4 4 5 5 6 6 8 8 10 10

12

Dulj. masa kg/m

II

Debljina stij e n k e " mm vueno 1 pre. al si ] al, si 6 8 10 12 5 6 8 10 12 6 8 10 12 5 6 8 10 12 6 8 10 5 6 8 10

Presjek Dulj. masa mm2 kg/m 3 657 4824 5 969 7087 3 849 4 599 6082 7 540 8 972 9,87 13,0 16,1 19,1 10,4 12,4 16,4 20,4 24,2

6 63 8 10 1,6 2 2,5 3 4 1,6 2 2,5 3 4

2,90 3,73 4,50 1,06 1,31 1,64 1,96 2,58 3,18 3,74 4,89 5,94 1,66 2,07 2,47 3,26 4,03 4,78 6,24 7,63 8,96 3,11 4,11 5,09 6,06 7,94 9,76 11,5

160

6
8

40

2 2,5 3 4 5 1 1,2 1,6 2 2,5 3 4 5

2 2,5 3 4 5 6 8 | 1,2 1,6 2 2,5 3 4 5 6 8

2 2,5 3 4 5 6 8

10
12

1480 4,00 5,29 1960 6,55 2425 7,84 2903 3 820 10,3 4712 12,7 5 580 15,1

200

250

80

4 5 6 8 10 5 6 8 10

5 5 6 6 8 8 10 2 2,5 3 4 5 2 2,5 3 4 5

4 4 2463 6,65 200 5 5 3063 8,27 * "* Vidi primjedbe na str. 459!
*

Okrugle cijevi od aluminija i aluminijskih slitina, standardnih brojeva osnovnih redova R 20 / R 40 Vanjski pr omjer mm R 20 14 18 22 28 30 36 38 45 56 70 90 110 140 180 220 R 40 6 aluminij 0,5 . 0,5. 0,5 . 0,5 . 0,5 . 0,8. 0,8. 0,8 . 1. 1,2 . 1,6. 2. 3. 3. 4. 5. . . . . . . . . . . . . . . Debljine stijenke mm vuene alum slitine 0,5 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 . . 1,2 ..2 . . 2,5 ..3 ..3 ..6 ..8 ..8

koje imaju promjere

50

2,5 3 4 5 6 8

100

4 4 5 5 6 6 8 8 10 10 12 4 4 5 5 6 6 8 8 10 10 12

aluminij

preane alum. slitine

6 6 8 8 10 10 3 4 5 6 3 4 5 6

63

1,2 1,2 1,6 1,6 2 2 2,5 2,5 3 3 4 4 5 5

125

4 5

8 8 10 10 12 12

1,2 2 2,5 3 3 4 4 4 5 5 6 8 10 12 12 12

1,2.. 1,2 . . 1,6. . 2.. 2,5 . . 3 .. 4.. 5.. 5.. 4. . 4.. 5 ..

3 6 8' 8 8 8 8 8 12 12 12 12

1,2 1,2 1,6 2 2,5 3 5 5 5 4 4 5

.. .. .. .. .. .. .. ..

3 6 8 8 8 8 8 8

1,2. . . 8 1,6 . . 8 2 ..8

Vidi primjedbe na str. 459.

. . 10 . . 10 . . 10 . . 10 461

460

P O L U P R O I Z V O D I OD B A K R A I B A K R E N I H SLITINA Bakrene Sipke, lim i ica Okrugle Sipke, vuene (JUS C.D3.520 - 1982) Promjer mm 0,5 0,6 0,8 1,0 Dulj. masa kg/m 0,00175 0,00252 0,00447 0,00699 Promjer mm 4,5 5 5,5 6 Dulj. masa kg/m 0,141 0,175 0,211 0,252 Promjer mm 22 25 28 32 36 40 45 50 56 60 63 70 Dulj. masa kg/m 3,38 4,37 5,48 7,16

ica, vuena (JUS C.D6.520 1972) Debljina mm Okrugla 0,02 0,05 0,06 0,07 0,08 0,09 0,10 0,12 0,14 0,16 0,18 0,20 0,22 0,25 0,28 0,30 0,36 0,40 Kvadratn a 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 esterokutna 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 Dulj. masa kg/km ica 0,002 0,017 0,025 0,034 8 5 1 2 0,45 0,50 0,56 0,60 0,70 0,80 0,90 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0 2,2 2,5 2,8 3,0 3,2 1,42 1,75 2,19 2,52 3,42 4,47 5,66 6,99 10,1 13,7 17,9 22,6 28,0 33,8 43,7 54,8 62,9 71,6 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 8 9 10 11 12 14 16 18 85,6 112 142 175 211 252 295 342 447 566 699 846 1010 1370 1790 2265 Debljina mm Dulj. masa kg/km Debljina mm Dulj. masa kg/km

9,06 0,295 1,2 0,0101 6,5 0,342 11,2 7 0,0137 1,4 0,447 14,1 1,6 8 0,0175 9 17,5 0.566 0,0226 1,8 10 0,699 21,9 2,0 0,027 9 25,2 11 0,846 2,2 0,033 8 12 1,01 27,7 0,0437 2,5 34,2 14 1,37 0,0548 2,8 16 1,79 39,3 75 3 0,0629 44,7 80 2,26 3,5 18 0,085 6 20 2,79 4 0,112 Kvadratne ipke, vuene (JUS C.D3.52S - 1972) debljina: 2 . . . 60 mm esterokutne ipke, vuene (JUS C.D3.527 - 1972) otvor kljua: 3 . . . 60 mm Plosnate ipke, vuene (JUS C.D3.523 - 1982) debljina: 2 . . . 40 mm, irina: 4 . . . 200 mm Limovi, hladno valjani (JUS C.D4.520 - 1972) Plot. Debljina Debljina Debljina masa mm mm mm kg/m 2 5,91 2,0 0,70 0,20 1,89 0,80 6,75 2,5 2,11 0,25 0,90 7,60 3,0 0,30 2,53 8,45 3,5 0,35 1,0 2,96 9,30 4,0 0,40 3,38 1,1 0,45 10,1 4,5 3,80 1,2 5,0 1,5 12,7 0,50 4,23 1,8 15,2 0,60 5,06 irina: 1000 mm, duljina: 20000 mm. Tanki limovi, hladno valjani (JUS C.D4.521 - 1972) 462 Plot. masa kg/m 2 Plot. masa kg/m 2 16,9 21,1 25,4 29,6 34,8 38,0 42,3

0,044 7 0,056 6 0,068 9 0,101 0,137 0,179 0,226 0,280 0,330 0,437 0,548 0,629 0,906 1,12 ica 80,1 109 142 180 222 269 ica 69,4 94,4 123 156 193 233

6 7 8 9 10 11

320 436 570 721 890 1077

12 13 14 16 17

1282 1504 1744 2278 2572

6 7 8 9 10 11

277 378 493 624 771 933

12 13 14 17

1120 1303 1510 2238

463

Bakrena uad (za elektrine vodie) Konstrukcija ueta broj ica 7 7 7 7 19 19 19 (19 + 18)
x

Bakrene cijevi, Omski otpor O/km Vanjski promjer mm 54 55 56 57 60 64 65 66 70 74 75 76 80 84 85 86 89 100 105

vuene (nastavak)

x x x x

x x

promjer ice mm 1,70 2,10 2,5 3,0 2,1 2,5 2,8 2,25

Vanjski promjer ueta mm 5,10 6,30 7,50 9,00 10,50 12,50 14,00 16,50

Ukupni presjek ica mm 2 25 35 50 70 95 120 150

16

Dulj. masa kg/km 143 222 311 443 620 844 1064 1340

Duljinska masa cijevi (kg/m)* 1,5 2,20

(20 C)

2,0 2,91

pri debljini stijenke (mm) 2,5 3,0 4,0

5,0

0,715 0,5) 0,36

1,11

3,67

0,26
0,19 0,15

3,81

4,45 4,53 4,78

01 ,2

2,62

3,24 3,47

4,02

5,93 6,04 6,26

7,27 7,41 7,69

4,37

Bakrene cijevi, vuene (JUS C.D5.500 1972, 501 1973) Vanjski promjer mm 4 5 6 n 8 9 10 12 14 15 16 18 20 22 24 25 28 30 32 35 38 40 42 44,5 45 48 50 464 Duljinska masa cijevi (kg/m)1 * pri debljini stijenke (mm) 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 0,08 0,11 0,14 0,17 0,20 0,27 0,22 0,31 0,25 0 36 0,45 0,31 0,44 0,56 0,36 0,52 0,67 0,39 0,57 0,73 0,87 0,42 0,61 0,78 0,94 0,48 0,69 0,89 1,08 1,26 0,53 0,78 1,22 1,4.3 1,01 0,59 0,86 1,12 1,36 1,59 0,64 1,23 1,85 0,67 0,99 1,29 1,57 2,10 1,78 0,75 1,45 1,11 0,81 1,20 1,57 1,92 2,26 0,87 1,28 1,68 0,95 1,40 2,27 2,68 1,85 2,94 1,03 2,01 2,48 1,53 1,61 2,12 2,62 3,10 1,09 1,70 2,24 2,76 3,27 1,15 2,94 3,48 3,52 1,82 2,97 2,40 1,95 2,57 3,77 1,37 2,03 2,68 3,32 3,94

3,80 4,03

4,72

5,28

9,09

'

0,50 0,05 0,06 0,08 0,09 0,10 0,12 0,13 0,16 0,19 0,20 0,22 0,24

|
i

0,75 0,07 0,09 0,11 0,13 0,15 0,17 0,19 0,24 0,28 0,30 0,32 0,36 0,40

4,0

5,0

4,59 4,64 5,48

5,07 5,14 5,42

6,12

8,05 8,50

9,93 10,5

5,77 6,05

7.16

6,96 7,21 8,14

9,51

11,7

106 108 114 120 130 133 150 159 170 190 194

_ _

8,21

8,64 8,81 9,31

11,6 12,3

14,4

1,79

10,9

14,4

16,1 17,5

2,35 2,68 2,91

2,80

17,3 18,6

3,50

21,2

20 3 21,5 23,1 25,9

200

27,3

3,80

4,25 4,53

4,92

4,89 5,17 5,52 5,59

219 267 273 324 368 419

24,0 29,4 30,1 35,8 40,7 46,4

6.29

Standardizirane su one cijevi, za koje je u tablici navedena duljinska masa.

31 - Strojarski prirunik

* Vidi primjedbu na str. 465!

465

Cijevi od bakrenih slitina, vuene (JUS C.D5.520 1972, 522 1973)

Vanjski promjer mm 4 5 6 7 8 Q 10 12 14 15 16 18 20 22 25 28 30 32 35 38 40 42 44,5 45 48 50 55 56 57 58 60 64 65 66 70
7

Cijevi od bakrenih slitina, Vanjski promjer mm 4,0 5,0 75 76 80 85 86 89 100 104 105 106 108 114 120 125 130 133 150 159 160 168 170 190 194 200 219 267 273 324 368 419

vuene (nastavak)

Duljinska masa cijevi (kg/m)* 2,0 2,5 5,07 5,14 5,42 5,77 6,05

Duljinska masa cijevi (kg/m) 0,50 0,05 0,06 0,08 0,10 0,13 0,16 0,19 0,20 0,22 0,24 0,27

0,75 0,07 0,09 0,11 0,15 0,19 0,24 0,28 0,30 0,32 0,36 0,40 0,45 0,51

pri debljini stijenke (mm) 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 0,08 0,11 0,14 0,17 0,20 0,25 0,31 0,36 0,39 0,42 0,48 0,53 0,59 0,67 0,75 0,81 0,87 0,95 1,03 1,09 1,15

pri debljini stijenke (mm) 3,0 4,0 5,0

6,0

_
4,14

_
6,12 6,46

4,64 4,87 5,48 5,70

8,50

10,5 11,2

0,27 0,36 0,44 0,52 0,57 0,61 0,69 0,78 0,86 0,99 1,11 1,20 1,28 1,40 1,53 1,61 1,70 1,80 1,82 1,95 2,03

0,34 0,45 0,56 0,67 0,73 0,78 0,89 1,01 1,12 1,29 1,45 1,57 1,68 1,85 2,01 2,12 2,24 2,38 2,40 2,57 2,68

6,96 7,21 8,14

10,7

13,3

0,52 0,66 0,80 0,87 0,94

0,59 0,75 0,92 1,01 1,09 1,26 1,43 1,59 1,85 2,10 2,26

0,89 1,12 1,23 1,34 1,57 1,79 2,01 2,35 2,68 2,91

7,16

7,37 7,79 8,21 8,56

8,64 8,81 9,31

11,6

1,82 2,10 2,38 2,80 3,22 3,50

1,22

13,5

1,57 1,78 1,92

9,12 10,9

10,9 13,1

14,4 17,3 17,5 18,3

16,1 16,8 17,5 17,9 20,3 21,5

2,27 2,48 2,62 2,76 2,94 2,97 3,32 3,67

2,68 2,94 3,10 3,27 3,48 3,52

3,47 3,80 4,03

-

4,19 4,61 4,89

11,6

13,8

13,4

16,0

23,1 25,9

21,9 24,0 29,4 30,1 35,8 40,7 46,4

27,3 29,9 36,6 37,5 44,6 50,7 57,9

1,37

3,94 4,36 4,45 4,53 4,78

4,92 5,14

6,29 6,99

18,1 22,1 22,6

53,3 60,7 69,3

2,33

3,08 3,24 3,47

3,81 4,02

2,45

6,04 6,26

7,69

4,37
.

* Standardizirane su one cijevi za koje je u tablici navedena duljinska masa. - Masa je proraunana za gustou od 8900 kg/m3. Pri gustoi slitine Q kg/m3 valja vrijednosti tablice pomnoiti s faktorom p/8900.

2,87

3,80

4,72

5,28 5,62

7,38

9,09 Cijevi za kondenzatore i izmjenjivae topline - JUS C.D5.521 - 1981.

* Vidi primjedbu na str. 467! 466

467

POLUPROIZVODI OD MJEDI, CINKA I OLOVA

Mjedni polnproizvodi Mjedne ipke, istiskane

NEKOVINSKI MATERIJALI

ANORGANSKI NEKOVINSKI MATERUALI

Okrugle ipke (JUS C.D3.522 - 1982) Plosnate ipke (JUS C.D3.524 - 1956) Kvadratne ipke (JUS C.D3.526 - 1956) esterokutne ipke (JUS C.D3.528 - 1956) Mjedeni kutni profili jednakokrani, preani (JUS C.D3.529 - 1956) duljine krakova 10 x 10... 60 x 60 mm raznokrani, preani (JUS C.D3.530/531 - 1956) duljine krakova 10 X 2 0 . . . 25 X 50, 15 X 20 . . . 30x45 mm M j e d e n a i c a (okrugla) preana (JUS C.D6.521 - 1956), promjeri 5 . . . 15 mm

Cinani polnproizvodi

Pri odreivanju mase poluproizvoda od cinka raunamo s gustoom od 7180 kg/m3. C i n a n i 1 im (JUS C.E4.020 - 1970) debljina lima 0,2 . . . 6 mm veliina ploe 1000 X 2000 (3000) mm
Olovni poluproizvodi

Staklo se sastoji od natrijskih i kalcijskih (te kalijskih i bornih) silikata. Posebna mu svojstva daju dodaci oksida nekih kovina (Pb, Mg, Al, Zn, Te). Staklo je amorfno (nema kristalne strukture) i zato bez odreenog talita prelazi iz tekueg u kruto stanje. Pri temperaturi 1300 do 1500 C moe biti tekua talina (lijevanje!), pri temperaturi 1000 C je gusta tekuina prikladna za preradu (puhanjem, vuenjem, valjanjem, preanjem). Temperatura smekavanja (prelaza u krutinu) je oko 500 C. Kremino staklo - Si0 2 - smekava se pri 1200 C.) Pri temperaturi okolia je staklo u amorfnom stanju pothladene tekuine. Njegova je tlana vrstoa 4 0 0 . . . 1300 N/mm2, vlana vrstoa iznosi 3 0 . . . 90 N/mm2. Najznaajnija su svojstva stakla: propustivost za svjetlo (85 . . . 90%), kemijska otpornost na zrak, vodu i kiseline (osim fluorovodine HF) i neprovodnost za elektrinu struju. Upotreba: natrijsko staklo - za armature manjih zahtjeva; borno - za aparate s veim zahtjevima; kremino - za dijelove kod viih temperatura. Brzim ohlaivanjem vrue staklene ploe javljaju se na povrini tlana naprezanja koje poveavaju vrstou na savijanje. Takvo se staklo pri lomu raspada na prainu. Staklene ploe, s obih strana obljepljene folijom od prozirne plastike, upotrebljava se kao sigurnosno staklo (npr. za automobile). Cementni beton je umjetni kamen od cementa, betonskih dodataka (pijeska i ljunka) i vode, a nastaje skruivanjem cementnog veziva (mjeavine cementa s vodom). Portland cement se sastoji od 1 dijela Si0 2 + AI2O3 + Fe 2 03' najmanje 1,7 dijela CaO.
Volumenski omjer mjeavine cement : pijesak 1:4 1:5 1:8 * Nakon 28 dana. Tlana vrstoa betona* N/mm2 22. .30 18. .22 9. . 12 Volumenski omjer mjeavine cement : pijesak : ljunak 1:2:3 1:3:5 1:4:6 Tlana vrstoa betona* N/mm2 2 2 . . . 25 13...18 10...12 Beton

Staklo

Pri odreivanju mase poluproizvoda od olova raunamo s gustoom od 11400 kg/m3. O l o v n i lim (JUS C.E4.030 - 1963) debljina lima 1 . . . 4 mm irina 1000 mm duljina do 10000 mm Olovne cijevi
- dovodne cijevi (JUS C.E4.040 - 1963)

unutarnji promjeri 10... 26 mm debljina stijenki 2,0... 7 mm unutarnji promjeri 3 0 . . . 125 mm debljina stijenki 2,0... 2,5 mm O l o v n a i c a (JUS C.E6.050 - 1965) promjeri 2 . . . 20 mm
468 - odvodne cijevi (JUS C.E4.041 - 1963)

Zbog male vlane vrstoe (u odnosu na tlanu) ojaavaju se vlana podruja u betonu elinim ulocima (armirani beton). Ako su elini uloci prednapregnuti, izazivaju u neoptereenom stanju u betonu tlana naprezanja radi kojih je mogue, da se pri optereenju uope ne pojavljuju vlana naprezanja (prednapregnuti beton).
469

Normalni (teki) beton gustoe 2200... 2600 kg/m3 provodi toplinu razmjerno dobro. Lakim dodacima (npr. mljevenom drvenom piljevinom, drvenom vunom i si.) te odgovarajuom obradom stvaraju se u betonu pore (zrak) koje veoma snizuju njegovu gustou (na 300 . . . 500 kg/m3) pa mu zbog velikog smanjenja tlane vrstoe smanjuju nosivost, ali mu veoma poveavaju izolacijsku sposobnost. Polimarni beton je umjetni kamen pri kojemu umjesto cementa upotrebljavamo kao vezivo razna ljepila na bazi plasitke (MMA, UP). Polimemi beton (s 5 . . . 15% veziva) postizava nakon jednog dana slijedea mehanika svojstva: tlanu vrstost 70... 150 N/mm2, modul elastinosti 15000...30000 N/m2, vrstou na savijanje 20... 40 N/mm2, temper. rastezljiv. (15... 20) 10~6 K - 1 . Upotrebljava se za temelje strojeva i konstrukcija, mjerne ploe. I polimemi beton moe biti pjenast. Keramike tvari sadre veinom okside. Svi isti oksidi su kemijski vrlo postojani i imaju visoka talita: A1 2 0 3 : 2046 C BeO: 2530 C Si0 2 : 1702 C Zr0 2 : 2700 C Sinterovani korund A1 2 0 3 odlikuje se velikom tvrdoom 3800 HV 30 i velikom tlanom vrstoom. (Dodatkom C r 2 0 3 istom A1 2 0 3 nastaje sinterovani rubin tvrdoe 4000 HV 30.) Sinterovani korund upotrebljava se za izradu dijelova koji moraju biti posebno otporni na habanje (matrice za vuenje ice, dijelovi tekstilnih strojeva) i postojani u visokoj temperaturi (svjeice motora s unut. sagor. i si.). Tvrdoa, koja se ni pri visokim temperaturama (do 1200) bitno ne smanjuje te mala toplinska provodnost su svojstva sinterovanoga korunda koja su naroito znaajna za izradu alata za rezanje (tokarenje, glodanje) i bruenje. Sastavljeni keramiki materijal A1 2 0 3 Si0 2 je veoma otporan na habanje (upotreba npr. pri dodirnim plohama mjerila). Materijal MgO A1 2 0 3 Si0 2 (kao i MgO Si0 2 ) vrlo je otporan na temperaturne promjene. Od kvalitetne gline koja - osim AUO, - sadri i Si0 2 te alkalne okside (kao i posebne dodatke) izraen keramiki materijal (kamentina) ima vlanu vrstou 6,5 . . . 13 N/mm2, tlanu vrstou 320 . . . 350 N/mm2. Zbog velike otpornosti prema kiselinama upotrebljava se u kemijskoj industriji za aparate i strojne dijelove (za pumpe, ventilatore, mjealice i si.).
Opeka Keramiki materijali Polimemi beton

Pjenasti beton

Vatrostalni keramiki materijali Talite mora biti najmanje 1580C. Za kvalitetu su odluni jo: temperatura na kojoj se materijal pod tlakom smekava; propustljivost za plinove; otpornost prema temperaturnim promjenama i prema kemijskim utjecajima. Vatrostalne keramike materijale dijelimo na: a) kisele glavna sastavina: kremen (Si0 2 ), b) bazine glavna sastavina: dolomitna (CaO . MgO) ili magnezitna (MgO), c) neutralne glavna sastavina: glina, kaolin (A1 2 0 3 2Si0 2 ), glinica (A1203), kromit (Cr 2 0 3 ) ili ugljen (C).
Naziv Sastav Talite C 1720 1670 1650 Oipor- nost prema tlaku do C 1630 1560 1470
1

%
> 94,5 Si0 2 < 2 AI 2 Oj < 3,5 CaO > 92 SiO; + + + 90 SiO ; Al;Oj CaO Fe20,

Upotreba

lika 1 silika 11 kremeni amot (poluk iseli) amot (bazini) silimanit

teko optereeni dijelovi pri visokim temperaturama, velika osjetljivost prema bazij noj troski srednje optereeni dijelovi

55 . . . 6 0 SiO; 36 . . .41 Al;Oj 0 , 2 . . . 0,6 CaO 0,8.. . 0,2 Fe 2 Oj 55 . . 60Al;Oj ost. SiO; 8 5 . . . 88 MgO 4 . . . 6 SiO; 1. . . 2 CaO 1 . . . 2 AI;Oj 4. .. 5Fe;Oj > 42 MgO > 15 Cr 2 Oj 45. . .80 SiC 10. . .25 SiO; 9...20A1;03 + Fe 2 Oj 85...90C

>1580 jk 1875

1300
1620

manje optereeni dijelovi loita (dimni kanali) otporan prema troski i temperaturnim promjenama za pei s bazinom oblogom, velika osjetljivost prema temperaturnim promjenama otporan prema visokim temperaturama, brzim temperaturnim promjenama i utjecaju troske neosjetljiv prema temperaturnim promjenama; iznad 1600 C raspada zbog oksidirajuih plinova i lonci, pei, elektrode

magnezit

>2000

1400

kromni magnezit

~ 1960

1560

Opeka je pri temperaturi 900... 1300C peena glina (prven. A1 2 0 3 ). Tlana vrstoa opeka iznosi (po kvaliteti) 10 ... 25(... 35) N/mm2. Normalnije format opeke: 240 x 115 x 71 mm.
470

karborund ugljen

>2000 >2000

1700 1750

471

DRVO Drvo se odlikuje malom gustoom, razmjerno velikom vrstoom i lakom obradom. Drvo upotrebljavamo kao gradivo (u graevinarstvu, brodogradnji, za vozila, u tekstilnoj industriji itd.) ili kao sirovinu (za izradu papira i celuloze).
Vrsta drveta brijest bukva grab jasen Hrast orah bor jela smreka Gustoa kg/m' 500... 850 500...900 500...850 500...900 400...950 600... 750 300. .. 900 300... 700 300...700 Smjer s obzir, vlakna II 1 II 1 II 1 II 1 II 1 II 1 II 1 II 1 II 1 vrstoa N/mm2 vlana 60...210 4 60...180 7 50...200 6 30...220 7 5 0 . . . 180 5 100 4 40...190 3 50...120 2 40...240 3 tlana 30 . . . 6 0 10 40...80 10 40...80 10 30 . . . 6 0 10 40...60 10 40...70 10 30...80 10 30...50 4 3 0 . . . 70 5 . . . 10 na savij. 50...160 60. ..180 50...140 50...180 70...100 80...140 40...200 90 40...100 40 . . . 120 smina 7 25 5 . . . 20 35 10 30 7 5 . . . 15 30
-

5 . . . 15 20 5 25 5 . . . 10 25

Na zraku sueno drvo ima oko (10)12 . . . 15(20) postotaka vlage. Poveanjem vlage vrstoa se osjetno smanjuje. O p l e m e n j e n o drvo Svojstva drveta moemo poboljati rezanjem na tanke ploe - furnire - i njihovim slepljivanjem. Ukoeno drvo su sljepljeni furniri i to: - kao lamelirani nosai s jednosmjernim vlaknima (dobra vrstoa u smjeru vlakana), - kao vezane ploe s vlaknima pod kutom 45 ili 90 (u svim smjerovima jednolika vrstoa). Stolarske ploe (panel-ploe) imaju u unutranjosti sljepljene letve, pokrivene s obiju strana furnirom. Vlaknatice (lesonit) su (razmjerno tanke) ploe, izraene valjanjem drvene kae od piljevine i ljepila. Iverice su (razmjerno deblje) ploe, izraene valjanjem drvene kae, obljepljene obostrano furnirom. Oplemenjene drvene ploe su vre i praktiki se ne savijaju.
472

PLASTINE MASE Plastine mase (plastika) su umjetne tvari ija su glavna sastojina polimeri (str. 96). S obzirom na karakteristina svojstva razvrstavamo ih u slijedee glavne skupine: 1. T e r m o p l a s t i Termoplasti su umjetne tvari od polimera koje imaju meusobno fizikalno vezane makromolekule. Po stanju su vie ili manje viskozne tekuine. Mogu biti amorfne ili djelomino kristalinine. Pri temperaturi okolia su tvrdi, a pri zagrijavanju se smekavaju (povratno). Lako se mogu preoblikovati i zavarivati. Redovno su topivi u posebnim organskim otapalima. Njihovi se otpaci lako regeneriraju i ponovno upotrebljavaju. Ovamo se ubrajaju npr.: amorfni termoplasti (koji se skrauju odnosno smekavaju do taline kontinuirano u irokom temperaturnom podruju) PVC - polivinilklorid PMMA- polimetilmetakrilat PS - polistiren (polistirol) PC - polikarbonat ABS - akrilnitril butadienstiren CN celuloid djelomino kristalinini termoplasti (koji se skrauju iz taline u uskom temperaturnom podruju - talitu) PE - polietilen PTFE - politetrafluoretilen PP - polipropilen PA - poliamid SAN - stirenakrilnitril PETP - polietilentereftalat POM - polioksimetilen (poliester) 2. E l a s t i Elasti su umjetne tvari od polimera, koje imaju meusobno labavo vezane makromolekule. Dobivamo ih iz termoplasta vulkanizacijom (tj. kemijskim postupkom omreivanja). Uvijek su amorfni. Pri temperaturi okolia su meko gumeno elastini. Ve i najmanja naprezanja izazivaju velika elastina produljenja. Ovamo ubrajamo npr.: NR - prirodni kauuk IIR - butilni kauuk PUR - poliuretanski kauuk NBR - akrilnitrilbutadienski SBR - stirenbutadienski kauuk kauuk BR - butadienski kauuk SI - silikonski kauuk 3. D u r o p l a s t i Duroplasti su umjetne tvari od polimera koje imaju kemijski mreom vezane makromolekule (nepovratni proces). Uvijek su amorfni. Oblikuju se (i uvruju) preko taline, a preoblikovanje je omeeno. Teko se tope i zavaraju. Njihovi otpaci nisu upotrebljivi (ili samo kao dodatak). Ovamo spadaju npr.: PF - fenolna smola (fenoplast) UP - poliesterska smola UF - uratna smola (aminoplast) EP - epoksidna smola MF - melaminska smola PUR - poliuretanska smola
473

S obzirom na broj polimera te dodatak jo i drugih organskih ili anorganskih tvari dijelimo plaste na slijedee skupine: 1. Homogeni plasti sastoje se iz samo jednog polimera. Mogu biti u amorfnom, kristalininom ili (kristalno) mijeanom stanju. Udio kristalne tvari u cjelokupnoj tvari (mjeavini amorfne i kristalinine tvari) odreuje stupanj kristalizacije od koje ovise svojstva tvari. 2. Heterogeni plasti sastoje se od polimera i jo jedne ili vie kemijski razliitih tvari koje su s polimerom vezane kemijski ili fizikalno. Ovamo se ubrajaju i meusobno mijeani polimeri. 3. Ukrueni plasti sastoje se od polimera i jo jedne ili vie kemijski razlinih tvari koje mogu biti organske ili anorganske te se veim dijelom osjetno razlikuju od polimera. Tvari su meusobno vezane fizikalno (rijetko kemijski). To su p u n i l i m a ukrueni plasti. Kao punila koja se dodaju u tekuim plastima dolaze u obzir u prvom redu: staklena vuna i predivo kameno brano tinjac azbestna vlakna i vrpce drveno brano celuloza pamuna vlakna i tkanine umjetna svila. Svim vrstama plasta mogu se dodati svakakvi dodaci, npr. boje. S obzirom na izbor jednog ili vie meusobno mijeanih polimera, kojima moemo dodati brojne druge tvari, dobivaju se plasti veoma raznovrsnih svojstava, prilagoenih zahtjevima upotrebe. Plasti se (pre)oblikuju raznim tehnolokim postupcima (lijevanjem, preanjem, istiskavanjem, zavarivanjem, ispuhivanjem, izvlaenjem, predenjem itd.) u: - poluproizvode (cijevi, ploe, folije), - dijelove strojeva i aparata (kuita, strojni elementi), - pjene, tvrde i meke (uloci za blazine pokustva, spuve za ienje, podne obloge), - vlakna (za predivo u tekstilnoj industriji) ili se upotrebljavaju kao pomona sredstva: - lakove (za zatitne i/ili ukrasne predmete), - ljepila (za keramiku, kovine, drvo, papir).
474

Mehanika stanja plasta

Mehanika stanja plasta su ovisna o temperaturi. Ovu ovisnost pregledno prikazuje dijagram modula smika G pri raznim temperaturama T. U dijagramu se razabira slijedea podruja stanja: - Tvrdoelastiino podruje (1) obuhvaa niske temperature. U tom su podruju plasti (umjetne tvari) tvrdi i krhki pa je za njih karakteristina ograniena elastina deformacija velikog modula elastinosti (E = = 200.. .4000N/mm2), koji pada s povienjem temperature. Stoga uzevi kod plasta ne postoji ista elastina deformacija, jer se dodatno uvijek javlja - u ovisnosti o vremenu, temperaturi i optereenju - i visokoelastian udio preoblikovanja. Modul smika se u tom podruju malo mijenja s temperaturom (G = = 10 2 ... IO4 N/mm2). - Podruje smekavanja (2) obuhvaa temperature pri kojima je ve omogueno pomicanje molekula (koje u tvrdoelastinom podruju - kad su molekule jo smrznute - nije bilo mogue). U podruju smekavanja prelaze plasti iz krhkoga u ilavo stanje. - Gumielastino podruje (3) rasprostire se od podruja smekavanja do taljenja plasta. Za to je podruje karakteristina vrlo velika elastina deformacija uz mali modul elastinosti (E = 2 ... 600 N/mm2). Modul smika je u tom podruju neznatno ovisan o temperaturi (G = = 0,1... 100 N/mm2). Smekavanje i gumielasitno podruje se javljaju samo pri amorfnim tvarima. Pri kristalnim tvarima, tvrdoelastino stanje see sve do podruja taljenja; pri djelomino kristalnim tvarima, smekavanje i gumielastino podruje su ovisni o stupnju kristalizacije. - Podruje taljenja (4) se pri amorfnim tvarima izraava postupnim prijelazom tvari iz gumielastinog stanja kroz plastino stanje (s izrazitim teenjem tvari) do potpunog taljenja. Pri djelomino kristalnim tvarima se taljenje zbiva u uem temperaturnom podruju, a jo izrazitije je talite pri kristalnim tvarima.

475

Termoplasti Amorfni termoplasti Djelomino kristalni termoplasti PVC, PMMA, PC, PS, SAN, ABS PE, PP, POM, PA, PTFE, PETP

Toplinska svojstva i upotreba termoplasta Ispit, Podruje Temper. Topi. po Vicatu talita Oznaka rastez. vodljiv. C C 10 4 K ' W/(m. K) PE HD - LD 7 0 . . . 75 < 40 95 70...90 4 0 . . . 60 86. 91
100.

Upotreba Cijevi, profili, ploe, folije, pjene, vlakna. Preani dijelovi otporni na vodu, luine, blage kiseline. Cijevi, profili, folije, pjene. Dijelovi kem. apar. (pumpe). Kuita i dijelovi kunih aparata, uredske tehnike, vozila (karoserije), amaca. isti bezbojni dijelovi (pleksistaklo) ili obojeni. Habanju podlo. dijelovi. Klizni leaji, zupanici. Patentni zatvarai. Brtve gibljivih dijelova. Leaji (bez maziva). Dijelovi otporni na habanje, udarce i dinamiko optereenje. Kuita, klizni leaji, zupanici. Ploe, folije. Providna kuila. Prozirne folije, vrste i ilaCijevi, profili, ploe, folije (celofan). eljevi, naoari, igrake. (Poarna opasnost!)

Smekavanje i gumielastino poSmekavanje i gumielastino podruje su manje izraziti druje su izraziti Uobiajeni stupanj kristalizacije djelomino kristalnih termoplasta: PA 3 5 . . . 45% POM 7 0 . . . 80% PE 4 5 . . . 80% PTFE 6 0 . . . 80% PP 5 0 . . . 80% PETP 3 0 . . . 40% Mehanika svojstva termoplasta Oznaka
H D P E- " LD PP tvr 1 PVC meki ' '

PP tvrdi PVC meki PS SAN ABS PMMA POM PTFE PA - 6

- 66 - 11 - 12

125...135 110...150 157..170

2.5
1.6

0,50 0,35 0,22

0.16

0.8

1,5

0,13 0,17 0,15 0,19 0,22 0,24 0,23 0,27 0,23 0,30

90. . 105 4 0 . . . 108 173 5 0 . . . 60 225 . . . 265 172...180

220

.110

0,7 0,7 1,0 0,7 0,9

Termoplast pol etilen polipropilen poli vini i klorid polistiren stirenakrii-nitril akriinitriibutadienstiren polimetilmetakrilat polioksi-meiilen politetrafluoretilen poliamid polikarbonal

Modul elast. kN/mm2 0 . 7 . . . 1,4

0 , 2 . . . 0,5

Zarezna vrstoa vlana nasavij ilavost 2 2 N/mm N/mm kJ/m2 18... 35 8 . .23 21...37 50...75 10...25' 45 . . . 65 70...85 32...45 50...77 62...70 25...36 70. . . 85 77 . 8 4 56 5 6 . . . 65 56...67 39 36 43 110 90 100 75 105 110 18 27 50 100 80 3...17 2...50 2...3
2...3

Tvrdoa (kugi.) N/mm2 40...65 13...20 36...37 75...155 120...130 130...140 80...120 180...200 150...170 27...35 75 100 75 75 110
-

1,6
0,8 0,9 0,9 1,1 0,7 0,8

1,1...1,3 1.0...3,5

PC PETP CA CAB

145... 150 220...260 80 74...110 65...111 255...258

0,21
0.24 0,22 0,21

PS SAN ABS PMMA POM PTFE PA PA PA PA PC 6 66 11 12

3,2. ..3,3 3,6 1.9...2,7 2,7...3,2 2,8...3,2 0,41 1,4 2,0 1,0 1,6 2 , 1 . . . 2,4

7 . . . 20 2...6 3...9 13...15 8...16 15...20 30...40 10...20 2 0 . . . 30 4...5

1,0
1,2

Ukrueni termoplasti Ukruivanjem termoplasta se osjetno mijenjaju njihova mehanika svojstva: gustoa se poveava, vrstoa jako raste, rastezljivost se veoma smanjuje. U vezi s tim promjenama mijenjaju se i druga mehanika svojstva. Primjeri mehanikih svojstava nekih termoplasta, ukruenih staklenim vlaknima (sv ~ 30%) (zaokruene prosjene vrijednosti): Termoplast Gustoa kg/mJ vrstoa N/mm2 Post. produlj. % Termoplast Gustoa kg/m* vrstoa N/mm2 Post. produlj. % PP 906 29 600 PA 1135 75 30 PP + JV 1114 71 6 PA + si> 1400 180 3 SAN 1080 75 4 PC 1200 65 100 SAN+iv 1360 110 2 PC + sv 1520 100 3 POM 1410 66 45 PETP 1330 39 225 POM + sv 1560 130 3 PETP + jv 1690 193 2 477

polietilenPETP 2,4 tereftalat 2,2 celulozni acetai CA 1.6 celul. acetbutirat CAB * Posiotno f roduljenje > 400%. - * 476

28** 44 15 26" 38 3 0 . . . 35 Naprezanje leen ia Rf 0.2-

50 3 5 . . . 43

Trajna vrstoa termoplasta vrstoa termoplasta vrlo je ovisna o trajanju optereenja pa se s optereenjem izrazito smanjuje. Vremenska statika vrstoa termoplasta Trajanje optereenja min
6

Ovisnost vlane vrstoe termoplasta o temperaturi Vlana vrstoa N/mm 2 Termoplast -50 PE PVC PS PC Temperaturna PE PP PVC PS PMMA 59 83 88 -25 49 88 76 80 0 39 75 69 72 pri temperaturi C 75 25 50 30 59 62 64 20 38 49 58 14 34 52 100 10 125 8 150

Vremenska statika vrstoa N/mm 2 PE termoplasta PVC PS ABS

135 IO" 210 90 60 90 65 80 35 io-' 45 60 45 1 20 30 40 10' 25 15 25 20 35 IO" 10 22 32 18 10' 8 Naprezanja u termoplastu s vremenom poputaju (relaksacija). Prvotno se naprezanje uz konstantnu deformaciju smanjuje (to valja uzeti u obzir u stanovitim sluajevima, npr. pri brtvama). Uz konstantno optereenje deformacija raste - javlja se p u e n j e materijala, koje je ovisno o veliini optereenja i njegovom trajanju (stoga treba pri projektiranju odabrati takvo optereenje dijelova, pri kojem je - s obzirom na puenje - za odreeno trajanje osigurana njihova funkcionalnost). Trajna dinamika vrstoa termoplasta Termoplast Broj titraja Trajna dinamika vrstoa N/mm 2 PE 10 8 17 SAN 10' 20 PA 6 IO 8 30 PC 10 7 6

40

27 100 165 145 120 100

12

upotrebljivost umjetne tvari (u Cj - 100 .. 85 POM PTFE - 30 . . 1 10 PA - 45 .. 80 - 1 0 0 .. 80 PC - 1 0 0 .. 70 PETP termoplasta Otporno t* prema slanoj otop. kiselinama bazama +
+

- 100 . .. - 100 . .. - 100 . . . -100... -10(1...

Kemijska postojanost Termoplast PE PP PVC PS SAN ABS PMMA POM PTFE PA PC PETP vodi + + + +
+ +

oksidaciji rastapalima
(")
-

+ +

+
+

(+)
+ 0 o o
-

(+)
+ +

(+) (+)
-

( " )

(-)
-

+
+

+ o o
+

0
+

Vremenska dinamika vrstoa polivinilklorida PVC Broj titraja IO4 IO 5 Vremen. dinam. vrst. N/mm 2 28 17

+ + + o
+ +

IO 6 10

IO7 5

Klizavost Termoplasti posjeduju dobre klizne sposobnosti za leaje i vodila (u kombinaciji kovine i umjetne tvari). Mana je u maloj toplinskoj vodljivosti termoplasta, a time je i smanjena sposobnost odvoenja topline trenja. Umjetna tvar PE PA PA z MoS, 478 Koeficijent trenja bez podmazivanja s podmazivanjem 0 , 1 8 . . .0,25 0 , 0 8 . . .0,25 0,03 . .0,14 0,04 . . . 0,07 0,01 . . .0,08 0,01 . . .0,03 Dozvoljeni pritisak N/mm 2 10 19 20

+ 0 +
+

+
-

+ **
-

o
-

(o) + (O)
(-)

(-)

(O)

* + - velika otpornost o - mala otpornost nedovoljna otpornost *' PTFE je negorljiv.

U zagradama su oznaena odstupanja od vrijednosti odreene otpornosti.

Starenje obuhvaa sve promjene u sastavu tvari to ih izazivaju mehanika optereenja, vie temperature, zraenje, elektrina struja, kemijske tvari itd. Kemijsko raspadanje termoplasta koje pospjeuju uzronici starenja mogu trajati vie desetljea. 479

Elasli Tipini elasti: prirodni kauuk s 1. . 10% S, PUR, SIR Tipini termoelasti: prirodni kauuk s vie od 10% S

Duroplasti Duroplasti su amorfni (kristalnih podruja nema). Temperatura smekavanja (koja nije izrazita) lei nad 50 C. Taljenja nema jer duroplasti prije raspadnu.

> 50 C

Mehanika
<0C T < 20 "C T

svojstva duroplasta oznaka PF UF MF UP EP PUR

Duroplasti smola fenolna - (fenoplast) uratna - (aminoplast) melaminska poliesterska epoksidna poliuretanska - (tvrda)

Gumielastino podruje poinje ve pri temperaturi pod 0 C

Gumielastino podruje poinje ve pri temperaturama do 20 C

Mehanika svojstva elasta Modul elastinosti E = 7 0 0 . . . 1000 N/mm Eiasti kauuk prirodni poliuretanski - (meki) stiren-butadienski butadienski butiini akrilnitril-buiadienski silikonski oznaka NR PUR SBR BR 11R NBR SIR Gustoa kg/m3 930 1260 940 940 930 1000 1250 vrstoa N/n[tm neutvr. utvr. 22 28 20 32 5 25 2 18 5 21 6 25 1 10 Postot. produlj. % 600 450 500 450 600 450 250 Temperatura upotrebe C - 45 . . . 85 - 1 0 0 . . . 50 - 35 ... 110 - 70...100 - .30 . . . 120 - 20...110 - 1 0 0 . . . 200

vrstoa Zarez, Temper Modul Gust. elast. ilav. upotrebe kg/m' N/mm" viac. 2 na savij kJ/m2 C N/mm N/mnr < 125 70 700 25 1,5 1400 1500 30 80 1,5 < 100 1500 900 30 80 1.5 < 120 85 15 < 200 1200 3500 45 1200 3700 .55 105 12 < 80 1500 85 170 25 < 130 -

Mehanika i toplinska svojstva ukruenih duroplasta Svi duroplasti, ukrueni punilima, mehaniki su znatno poboljani. Duropiast Dodaiak stakla (pletivo) % 25 50 65 65* 50 65 EP 65* * Uzduni smjer Gust. kg/m1 Modul elast. N/mm2 Temper. Topi. vrstoa vlana na savij. tlana rastez. vodljiv. 1 N/mm2 N/mm" N/mm2 1 0 " K W/(m.K) 70 200 300 500 220 350 700 120 220 350 550 280 400 800 120 160 280 400 220 300 600 35 18 15 12 18 15 12 0.15 0.24 0,26 0,26 0,24 0.26 0,26

Prirodni kauuk NR ima odline elastine sposobnosti i vrlo dobru udarnu ilavost. Postojanje u vodi i kiselinama; manje postojan u mineralnim uljima i mazivima. (Platevi kotaa za teretnjake, gumene opruge, leaji, brtve.) Poliuretanski kauuk PUR vanredno je otporan prema habanju, dobro upotrebljiv samo do temperature 50 C. Postojan je u mineralnim uljima, ali nepostojan u vruoj vodi. (Valjni koluti, leajne blazinice, brtve, amortizeri.) Stirenbutadienski kauuk SBR (buna) veoma je otporan prema habanju i veim temperaturnim optereenjima; pri dinamikom optereenju se jako zagrijava. (Platevi tokova za osobna vozila, brtve, gipke cijevi, profili, trake.) Butadienski kauuk BR (buna CB) vrlo je otporan prema habanju pa se zato upotrebljava za vozni sloj plateva kotaa. Butiini kauuk IIR vrlo je otporan na vremenske uplive i starenje te vrlo malo proputa plinove. (Zranice kotaa za vozila, gibjive cijevi.) Akriinitrilbutadienski kauuk NBR (perbunan) postojan je u mineralnim uljima, mastima i tekuim gorivima, ali nepostojan u kloriranim ugljikovodicima. (Gibljive cijevi za benzin, membrane.) Silikonski kauuk SIR je izvanredno otporan na temperaturu. Postojan je u ulju i mastima, ali neotporan prema vruoj vodi, ugljikovodicima, luinama i kiselinama. (Brtve prehr. ureaja, transportne trake, elektrine izolacije.) 480

1350 5000 1600 10000 1800 19000 1800 28000 1600 10000 1800 18000 1800 30000 pletiva.

Fenolna smola (fenoplast PF) upotrebljava se za manje optereene predmete . (Armature, obloge konica, lopatina kola, izolacijski dijelovi - bakelit.) Uratna smola (aminoplast) UF slui za malo optereene predmete (sanitarnu tehniku, elektrine instalacije). U vezi sa prehranom je neupotrebiva! Melaminska smola MF namijenjena je za predmete s veim optereenjem, npr. za dekorativne ploe (ultrapas). Poliesterska smola UP polimerizira se s ukruivaem. (Cijevi, profili, posue, dijelovi pokutva, dijelovi vozila, amci, letjelice.) Epoksidna smola EP se takoer polimerizira s ukruivaem. Upotrebljava se za dijelove s veim zahtjevima. Ima natprosjenu adhezijsku sposobnost (araldit). Poliuretanska smola PUR je u prvom redu elektrotehniki materijal.
32 - Slrojarski prirunik

481

Posebni proizvodi od plasta Pjenasti plasti Oni se proizvode posebnim tehnolokim postupkom (pjenuanjem plasta u ilavo-tekuem stanju). Karakteristini su za njih mala gustoa (5 . . . 400 kg/m 3 ) i sastav elija. Sastav elija je ili s otvorenim elijama (s neposrednim prelazom plinova i tekuina) ili sa zatvorenim elijama (pri kojima je prelaz plinova i tekuina mogu jedino difuzijom). Pjenasti plasti mogu biti krhko-tvrdi (lome se), ilavo tvrdi (pod tlakom se dijelom deformiraju) i meko-elastini. Mehanika Pjenasti plast meko-tvrdi: PF UF ilavo tvrdi: PS l PVC PUR meko-elastini: [ PE* l PVC* j PUR** i toplinska svojstva pjenastih plasta vrstoa Toplin. vlana llana vodljivost N/mm2 N/mm2 W/(m.K) 40. .. 100 0,1 .. .0,4 0,2 . .0,9 0,025 5. .. 15 0,01 . .0,05 0,03 15. .. 30 0,1 .. .0,5 0.06. .0.25 0,032 30. .. 35 > 0,5 > 0,15 0,033 40. .. 60 > 0,5 > 0,5 0,033 50. .. 130 0,7...1,6 0,3.. . 1,1 0,038 20. .. 100 0,2...1,1 0,1. 0,9 0,021 25 .. 40 0,1...0,2 0,036 30 .. 70 0,3...0,6 0,045 100 . .200 0 , 8 . . . 2,0 0,05 50 .. 70 0,3 0,036 100 0,5 0,041 20 .. 45 0,15 0,045 Gustoa kg/m3 Temperatura upotrebe
C

ELEMENTI STROJEVA Standardni brojevi (JUS A . A 0 . 0 0 1 - 1983) Za brojane vrijednosti razliitih veliina (duljina, napon itd.) upotrebljavamo s t a n d a r d n e b r o j e v e (prema Renardu, prijedlog ISO). Standardni brojevi su zaokruene vrijednosti lanova geometrijskih redova sa stupnjevima J 1 0 20 80 [/10, ^ 1 0 , ^ 1 0 , y 10 ili ^ 1 0 Razvrstani su u osnovne redove R 5, R 10, R 20 i R 40 te izuzetni red R 80. Njihove brojane vrijednosti za decimalni interval od 1 do 10 vide se u tablici (desno). Ogranienje reda oznaujemo ako je potrebno graninim lanom u zagradi, npr. R5 ( 1 6 . . . ) R 10(.. .400) R 20 ( 2 , 5 . . . 5) Izvedeni redovi nastaju ako se iz nekog osnovnog ili izuzetnog reda standardnih brojeva uzme svak i drugi, trei, . . . n-ti lan, npr.: R 10/3 ( . . . 8 0 . . . ) je red koji sadri svaki trei lan iz osnovnog reda R 10, ali mora sadravati standardni broj 80. Osnovni redovi imaju prednost pred izuzetnim ili izvedenim redovima. Ako je upotreba standardnih brojeva potpuno iskljuena, upotrebljavaju se prilagoeni brojevi: 1,05 2,1 2,4 3,5 4,8 1.1 2,2 2,6 3,6 5,5 1.2 2,25 3,2 3,8 7,0 1.3 2,35 3,4 4,2 Osnovni redovi R5 1,00 R 10 1,00 R 20 1,00 1,12 1,25 1,25 1,40 1,60 1,60 1,60 1,80 2,00 2,00 2,24 2,50 2,50 2,50 2,80 3,15 3,15 3,55 4,00 4,00 4,00 4,50 5,00 5,00 5,60 6,30 6,30 6,30 7,10 8,00 8,00 9,00 10,00 10,00 10,00 Izuzetni red R 40 R 80 1,00 1,06 1,12 \ f 2 1,09 ' 11 1,18 1,18 1,25 125 ' 1,32 1 32 1 > 2 8 1,40 140 1 3 1,50 150U ' > 4 5 ' 1,55 1,60 1,70 1,70 1,80 1,80 1 , 5 1,90 1' 90 1 95 2,00 2,12 2,24 2 24 2 ' 1 8 2,36 2,50 2,65 2,80 3,00 3,15 3' 15 3 ' 25 3,35 3 35 3,55 3 55 3 ' 4 5 3,75 3 ,753 3 ' 6 5 1 3,87 4,00 4,00 4 , 2 4,25 4,25 ^ 2 4,50 4,50 v i, L 2 4 6 4,75 475 87 5,00 5,00 4 * ] * 5,30 5,30 5,60 5,60 l ' l l 6,00 6,00 B0 6,30 6 50 6,70 6 70 6 ' 9 0 7,10 7' 0 7 '30 7,50 7' 50 7 '75 8,00 8,00 8,50 8,50 9,00 9,00 l9' l l f 9,50 9,50 10,00 10,00

< 130 < 90 70...80 8 0 . . . 85 80...85 < 60 < 80 < 100 - 7 0 . . . 85 - 7 0 . . . 110 - 6 0 . . . 50 - 6 0 . . . 50 - 4 0 . . . 100

8 & ^ $ &h

* Preteno zatvorene elije. - *' Preteno otvorene elije. Vlaknasti plasti Vlaknasti plasti (sintetika vuna) proizvode se od odgovarajuih vrsta plasta i to iz njihove taline ili rastopine (suhim ili vlanim postupkom). Za proizvodnju vlakana dolaze u obzir u prvom redu: polietilen, polipropilen za vrpce, mree (ribarske, plivaju na vodi) - polistiren za vlakna promjera 10 (im - vinilni (ko)polimeri za kemijski otporne proizvode (filteri, zatita) - akrilnitrilni polimeri za odjevne predmete (dralon, o r l o n . . . ) - poliamidi za odjevne predmete (perlon, n a j l o n . . . ) za elastine odjevne predmete (arape, ku- poliuretani pae gaice) - politereftalni kiseli ester za odjevne predmete (diolen, trevira...), esto mijeano vunom i pamukom, za tehn. upotrebu (remenje, transportne trake itd.) 482

483

Standardne duljinske 0,010. . .1 mm R5 R 10 R 20* 0,0100 0,0112 0,011 0,0125 0,012 0,0140 0,0160 0,0180 0,0200 0,0224 0,022 0,0250 0,0280 0,0315 0,032 0,0355 0,036 0,0400 0,0450 0,0500 0,0560 0,0630 0,0710 0,0800 0,0900 0,100 0,112 0,125 0,140 0,160 0,180 0,200 0,224 0,250 0,280 0,315 0,355 0,400 0,450 0,500 0,560 0,630 0,710 0,800 0,900 0,11 0,12 0,15 0,22 5,00 0,32 0,36 0,30 0,35 6,30 0,55 0,60 0,70 8,00 6,30 4,00 0,015 iz. vr.** R5 1,00 0,0100 0,0100 0,0125 0,0160 0,0160 0,0200 0,0250 0,0250 0,0315 0,0400 0,0400 0,0500 0,0630 0,0630 0,0800 0,100 0,100 0,125 0,160 0,160 0,200 0,250 0,250 0,315 0,400 0,400 0,500 0,630 0,630 0,800 1.. . 10 mm R 10 1,00 R 40* 1,00 1,06 1,05 1,12 1,1 1,18 1,15 1,25 1,2 1,32 1,3 1,40 1,50 1,60 1,70 1,80 1,90 2,00 2,12 2,1 2,24 2,2 2,36 2,35 2,50 2,65 2,80 3,00 3,15 3,35 3,55 3,75 3,2 3,4 3,6 3,8 iz. vr.**

mjere u mm (JUS A.A0.010 1959) 10. ..100 mm R5 10 R 10 10 R 40* iz. vr.** R5 100 10 10,6 10,5 11,2 11 11,8 11,5 12,5 12,5 12 13,2 13 14 15 16 16 16 17 18 19 20 20 21,2 21 22,4 22 23,6 23,5 25 25 25 26,5 28 30 31,5 31,5 32 33,5 34 35,5 36 37,5 38 40 40 40 42,5 42 45 47,5 48 50 50 53 56 60 60 63 63 67 71 75 80 80 85 90 95 100 100 100 * Brojevi desno su prilagoeni 100. .1000 mm R 10 100 R 40* 100 106 105 112 110 118 115 125 120 132 130 140 150 160 170 180 190 200 212 210 224 220 236 235 250 265 280 300 315 335 355 375 400 425 450 475 500 530 560 600 320 340 360 380 420 480

1,25

125

1,60 0,030 0,035

1,60

160

160

2,00 0,055 0,060 0,070

200 24 26 250 250

2,4 2,6

2,50

2,50

3,15

315 35 400 400

3,5

4,00

4,00 4,25 4,2 4,50 4,75 4,8 5,00 5,30 5,60 6,00 6,30 6,70 7,10 7,50 8,00 8,50 9,00 9,50 5,5 6,0 6,5 7,0

500 55 65 70 630 630

1,000 1,000 10,00 10,00 1,000 10,00 * Brojevi desno su prilagoeni brojevi. ** iz. vr. = izuzetne vrijednosti. 484

630 670 710 750 800 800 850 900 950 1000 1000 1000 brojevi. ** iz. vr. = izuzetne vrijednosti. 485

D O S J E D A N J E STROJNIH DIJELOVA Sustav dosjedanja ISO meunarodno je openito uveden, a u nas i standardiziran. Tolerancije mjera prema ISO (JUS M . A l . 110/111/112 - 1968) a) Osnovni pojmovi mjera koju unosimo u crtee. Obino je to zaokruena mjera (vidi standardne duljine na str. 484 i 485). mjera, koju odreujemo mjerenjem na izraenom predmetu. U toj je mjeri ukljuena i netonost mjerenja najvea ili najmanja mjera koju jo doputamo vea od obiju graninih mjera manja od obiju graninih mjera razlika izmeu najvee i nazivne mjere (.<Vmax - N) razlika izmeu najmanje i nazivne mjere (/V m l n - N) razlika izmeu najvee i najmanje mjere (T ^min) sve mjere u okviru tolerancije crta u grafiki prikazanom tolerancijskom polju, koja odgovara nazivnoj mjeri Tolerancijsko polje moe se rasprostirati s obje strane nul-linije, a moe cijelo biti ispod nul-linije ili iznad nje (vidi donju sliku). Prema tome moe gornje odstupanje biti pozitivno, a donje negativno, ili pak mogu oba odstupanja biti pozitivna ili negativna. 0 I I

Nazivna mjera N Stvarna mjera N d

Red Red Red Tolerancija Tolerancija tolerancije Tolerancija tolerancije tolerancije IT01 IT5 0,3 -f- 0,008 A' IT 11 100/ 7/ IT0 0,5 +0,012 N IT6 10 7 IT 12 160/ IT 1 0,8 + 0,020/V IT 7 16/ IT 13 250 i * IT 2 IT 8 25 i IT 14 4001 IT 3 IT 9 40/ IT 15 640/ * IT4 IT 10 64 / IT 16 1000/ Vrijednosti za redove tolerancija IT 2, 1T 3 i IT 4 su geometrijski stupnjevane izmeu redova IT 1 i IT 5. Upotreba osnovnih tolerancija: I T 0 1 . . . I T 6 uglavnom za preciznu mehaniku i mjerila, IT 5 . . . IT 11 uglavnom za dosjede elemenata strojeva, IT 1 2 . . . I T 16 za vee tolerancije pri obradi. c) P o l o a j tolerancijskog polja

Granina mjera Najvea mjera Nmax Najmanja mjera A , m j n Gornje odstupanje x s Donje odstupanje x, Tolerancija mjere T Polje tolerancije Nul-linija (0) i i

oznaen je s obzirom na nul-liniju slovima, i to za vanjske mjere (rukavce) malim slovima: abccddeefffgghj (j s ) k m n p r s t u v x y z z a z b z c

za unutarnje mjere (provrte) velikim slovima: A B C CD D E EF F FG G H J ( J S ) K M N P R S T U V X Y Z ZA ZB ZC. Tolerancijska polja a do h lee ispod nul-linije (polje h se dotie nul-linije). Polje j see s obje strane nul-linije, dok su polja k do zc iznad nje. Tolerancijska polja A do H lee iznad nul-linije (polje H se dotie nul-linije). Polje J see s obje strane nul-linije, dok su polja K do ZC ispod nje. d) Oznake tolerancijskih polja

->4p

Temperatura pri mjerenju: 20 C. b) O s n o v n e t o l e r a n c i j e Tolerancije su podijeljene u 18 osnovnih redova. Mjerimo ih meunarodnom jedinicom tolerancije koja ovisi o nazivnoj mjeri N, a odreena je brojanom jednadbom i = 0,45 Vn + 0,001 N u kojoj mjerimo nazivnu mjeru N u mm, a mjeru tolerancije i u (im. 486

Tolerancijska polja oznaujemo slovom (oznaka poloaja tolerancijskog polja) i karakteristinom brojkom reda tolerancije, npr. H 7 znai tolerancijsko polje za provrt koje se rasprostire od nul-linije navie za vrijednost I T 7 (= 16/). Sustav dosjedanja ISO obuhvaa tolerancijska polja u svim poloajima od a do zc i od A do ZC, te svako sa svim osnovnim tolerancijama od I T 0 1 do IT 16. Meutim, s obzirom na potrebu da broj mjerila bude to manji, upotrebljavamo u praksi samo nekoliko najprikladnijih tolerancijskih polja. Na str. 488 do 491 dane su vrijednosti onih tolerancijskih polja za provrte i rukavce koje, prema iskustvu u strojarstvu, veinom svuda zadovoljavaju (a odgovaraju 1. i 2. stupnju prednosti doputenih dosjedanja prema JUS M.Al.200/201/202/203 - 1968). 487

Tole ran cij e Nazivna mjera (mm) .. .3 3). .6 6). .10 10). .18 18). .30 30). .40 40). .50 50). .65 65).. .80 80). .100 100). .120 120). .140 140). .160 160). .180 180). .200 200). .225 225). .250 250). .280 280). .315 315). .355 355).. .400 400). .450 450). .500 488 ali 270 330 270 345 280 370 290 400 300 430 310 470 320 480 340 530 360 550 380 600 410 630 460 710 520 770 580 830 660 950 740 1030 820 1110 920 1240 1050 1370 1200 1560 1350 1710 1500 1900 1650 2050 cll 60 120 70 145 80 170 95 205 110 240 120 280 130 290 140 330 150 340 170 390 180 400 200 450 210 460 230 480 240 530 260 550 280 570 300 620 330 650 360 720 400 760 440 840 480 880 d9 20 45 30 60 40 76 50 93 65 117 e8 14 28 20 - 38 25 47 32 59 40 73 6 16 10 22 13 28 16 - 34 20 41 g 2 8 4 12 5 14 6 17 7 20 h6 0 6 0 8 0 9 0 11 0 13 0 16 0 19

rukavaca h8 0 14 0 18 0 22 0 27 0 33 h9 0 25 0 30 0 36 0 43 0 52

([im) hll 0 60 0 75 0 90 0 110 0 130

(JUS M.A1.150...158 1968) Nazivna mjera (mm) . ..3 3)... 6 6)...10 10)... 14 14)... 18 18)...24 24)...30 30)...40 40)...50 50)...65 65)...80 80). .. 100 100)... 120 120). ..140 J6 + + + + + 4 2 6 2 7 2 8 3 9 4 k6 + 6 0 + 9 + 1 + 10 + 1 + 12 + 1 + 15 + 2 + 18 + 2 + 21 + 2 +25 + 3 n6 + 10 + 4 + 16 + 8 + 19 + 10 + 23 + 12 +28 + 15 + 33 + 17 + 39 + 20 +45 +23 r6 + + + + + + + + + + 16 10 23 15 28 19 34 23 41 28 s6 + + + + + + + + + + 20 14 27 19 32 23 39 28 48 35 u8 + 32 + 18 + 41 + 23 + 50 + 28 + 60 + 33 +74+41 + 81+48 + 99 + 60 + 109 + 70 + 133 + 87 + 148 + 102 + 178 + 124 + 198 + 144 + 233 + 170 +253 + 190 + 273 +210 + 308 + 236 +330 + 258 + 356 +284 +396 + 315 +431 + 350 +479 + 390 + 524 +435 + 587 +490 +637 + 540 x8 + 34 + 20 + 46 + 28 + 56 + 34 + 67+40 +72+45 +87 + 54 +97 + 64 + 119 + 80 + 136 + 97 + 168 + 122 + 192 + 146 + 232 + 178 +264 + 210 + 311 +248 + 343 +280 + 373 + 310 +422 +350 +457 + 385 +497 +425 + 556 + 475 + 606 + 525 + 679 + 590 + 749 + 660 +837 + 740 + 917 + 820 489

80 50 25 9 - 1 4 2 89 50 25 100 60 30 10 174 106 60 29 120 72 36 12 207 - 1 2 6 71 34

0 0 0 39 62 160 0 0 0 46 74 190

+ 11 5 + 12 7 + 13 9

+ 50+ 34 + + + + + + + 60 41 62 43 73 51 76 4 54 + 88 + 63 + 90 + 65 + 93 + 68 + 106 + 77 + 109 + 80 + 113 + 84 + 126 + 94 + 130 + 98 + 144 + 108 + 150 + 114 + 166 + 126 + 172 + 132

+ 59 + 43 + 72 + 53 + 78 + 59 + 93 + 71 + 101 + 79 + 117 + 92 + 125 + 100 + 133 + 108 + 151 + 122 + 159 + 130 + 169 + 140 + 190 + 158 +202 + 170 + 226 + 190 +244 +208 +272 +232 + 292 +252

0 0 0 0 22. 54 87 220

145 85 43 14 245 - 1 4 8 83 39

0 25

0 0 0 63 100 250

140). ..160 160)... 180 180).. .200

+ 14 11

+ 28 + 3

+ 52 + 27

170 100 50 15 285 172 96 44

0 29

0 0 0 72 115 290

200)...225 225). ..250

+ 16 13

+ 33 + 4

+60 + 31

190 - 1 1 0 56 17 320 191 108 49 210 125 62 18 350 214 119 54 230 135 68 20 385 232 131 60

0 32 0 36 0 40

0 0 0 81 130 320 0 0 0 89 140 - 3 6 0 0 0 0 97 155 400

250)...280 280)...315 315)...355 355)... 400 400).. .450 450)... 500

+ 16 16 + 18 18 +20 20

+36 + 4 +40 + 4 +45 + 5

+ 66 +34 +73 + 37 +80 + 40

Tolerancije Nazivna mjera (mm) ...3 3)...6 6)... 10 10)...18 18)...30 30).. .40 40)...50 50).. .65 65)...80 80)... 100 100)... 120 120). ..140 140)... 160 160).. .180 180). ..200 200).. .225 225)...250 250)...280 280).. .315 315).. .355 355)...400 400)... 450 450)...500 490 Ali + 330 + 270 + 345 + 270 + 370 + 280 + 400 + 290 + 430 4- 300 + 470 + 310 + 480 + 320 + 530 + 340 + 550 + 360 + 600 + 380 4 630 + 410 + 710 + 460 + 770 + 520 4 830 + 580 + 950 + 660 + 1030 + 740 + 1110 + 820 + 1240 + 920 + 1370 + 1050 + 1560 + 1200 + 1710 + 1350 + 1900 + 1500 +2050 + 1650

provrta F8 + + + + + + + + + + 20 6 28 10 35 13 43 16 53 20

((im) G7 + 12 + 2 + 16 + 4 +20 + 5 +24 + 6 + 28 + 7 + 34 + 9 +40 + 10 +47 + 12

(JUS M.A1.170...177 1968) Nazivna mjera (mm) ...3 3). .6 6). .10 10). .18 18). .30 30). .40 40). .50 50). .65 65). .80 80). .100 100). .120 120). .140 H6 + 6 0 + 8 0 + 9 0 +11 0 + 13 0 + 16 0 + 19 0 +22 0 H7 + 10 0 + 12 0 + 15 0 + 18 0 + 21 0 +25 0 + 30 0 + 35 0 H8 + 14 0 + 18 0 + 22 0 + 27 0 + 33 0 + 39 0 +46 0 + 54 0 H9 + 25 0 + 30 0 + 36 0 + 43 0 + 52 0 + 62 0 + 74 0 + 87 0 H 11 + 60 0 + 75 0 + 90 0 + 110 0 + 130 0 + 160 0 + 190 0 +220 0

Cll + 120 + 60 + 145 + 70 + 170 + 80 + 205 + 95 +240 + 110 +280 + 120 + 290 + 130 + 330 + 140 + 340 + 150 +390 +170 +400 + 180 +450 +200 +460 +210 +480 +230 + 530 +240 +550 +260 + 570 +280 + 620 + 300 +650 + 330 +720 + 360 +760 +400 + 840 + 440 +880 +480

D 10 + 60 + 20 + 78 + 30 + 98 + 40 + 120 + 50 + 149 + 65 + 180 + 80 + 220 + 100 + 260 + 120

E9 + + + + + + + + + + 39 14 50 20 61 25 75 32 92 40

+ 112 + 50 + 134 + 60 + 159 + 72

+ 64 + 25 + 76 + 30 + 90 + 36

+305 + 145

+ 185 + 85

+ 106 + 43

+ 54 + 14

140). .160 160). .180 180). .200

+25 0

+40 0

+ 63 0

+ 100 0

+ 250 0

+ 355 + 170

+215 + 100

+ 122 + 50

+61 + 15

200). .225 225). .250

+ 29 0

+46 0

+ 72 0

+ 115 0

+290 0

+400 + 190 +440 +210 +480 +230

+240 + 110 + 265 + 125 +290 + 135

+ 137 + 56 + 151 + 62 + 165 + 68

+69 + 17 +75 + 18 + 83 +20

250). .280 280). .315 315). .355 355). .400 400). .450 450). .500

+ 32 0 + 36 0 +40 0

+ 52 0 + 57 0 +63 0

+81 0 +89 0 +97 0

+ 130 0 + 140 0 + 155 0

+ 320 0 + 360 0 +400 0

491

Tolerancije mjerila m j e r i l a za r u k a v c e (JUS M. A1.310 - 1983) A r m a x najvea mjera rukavca N m i n najmanja mjera rukavca TO N m x jVml) tolerancija mjere rukavca H tolerancija izrade mjerila za rukavce 2 poloaj tolerancijskog polja za novo mjerilo ide ispod najvee mjere .V m a x y najvee odstupanje istroenog mjerila ide iznad najvee mjere N m l K Mjerilo ide (dobro) mora ii preko rukavca. Odstupanja tog mjerila mjerena od najvee mjere rukavca Nmix iznose: odstupanja novog mjerila z+H/2 gornje odstupanje istroenog mjerila +y Mjerilo ne ide (odmetak) oznaujemo ga crvenom bojom ne smije ii preko rukavca. Odstupanja tog mjerila mjerena od najmanje mjere rukavca A ^ iznose: +Hf2. Vrijednosti H, z i y (fim) Vrijednosti H z y H z y H z y H z y H z y H z y H z y H z y H z y mjerila za rukavce 6 2 1,5 1,5 2,5 2 1,5 2,5 2 1,5 3 2,5 2 4 3 3 4 3,5 3 5 4 3 6 5 4 8 6 4 Red tolerancije IT 7 8 | 9 3 2 3 5 2 1,5 0 3 1,5 4 2,5 4 6 3 2 0 3 1,5 4 2,5 4 7 2 3 0 1,5 3 3 5 5 8 2,5 4 0 4 2 6 4 6 9 3 5 0 3 4 7 4 7 11 3,5 6 0 3 5 8 5 8 4 13 7 0 3 5 10 6 10 15 5 8 0 6 4 12 8 12 18 6 9 0 6 4 11 4 10 0 5 12 0 6 14 0 8 16 0 9 19 0 11 22 0 13 25 0 15 28 0 18 32 0 Nazivna mjera mm 1).. .3 3). . .6 6).. .10 10).. .18 18).. .30 30). . .50 50).. .80 80).. .120 120).. .180 492 Tolerancije

Tolerancije

mjerila

za

p r o v r t e (JUS M.A1.310 - 1983)

Nm,x najvea mjera provrta ne , Nmtn najmanja mjera provrta m i 7"( = Nmn Nmlr) tolerancija mjere provrta H tolerancija izrade mjerila za provrt z poloaj tolerancijskog polja za novo mjerilo ide iznad najmanje mjere JVml y najvee odstupanje istroenog mjerila ide N ispod najmanje miere N m l n Mjerilo ide (dobro) mora pristajati u provrt. Odstupanja tog mjerila mjerena od najmanje mjere provrta Nmln iznose: odstupanja novog mjerila +Z+H/2 donje odstupanje istroenog mjerila y ne Mjerilo ne ide (odmetak) oznaujemo ga crvenom bojom smije pristajati u provrt. Odstupanja tog mjerila mjerena od najvee mjere provrta iznose: H j 2 .

Vrijednosti mm D...3 3)...6 6).. .10 10).. .18 18).. .30 30). ..50 50)... 80 80)... 120 120). ..180

H, z i y ((im)

mjerila za provrte 6 1,2 1 1 1,5 1,5 1 1,5 1,5 1 2 2 1,5 2,5 2 1,5 2,5 2,5 2 3 2,5 2 4 3 3 5 4 3 7 2 1,5 1,5 2,5 2 1,5 2,5 2 1,5 3 2,5 2 4 3 3 4 3,5 3 5 4 3 6 5 4 8 6 4 Red tolerancije IT 10 8 9 2 2 2 2 5 5 3 0 0 2,5 2,5 2,5 3 6 6 3 0 0 2,5 2,5 2,5 3 7 7 3 -0 0 3 3 3 4 8 8 4 0 0 4 4 4 5 9 9 4 0 0 4 4 4 6 11 11 5 0 0 5 5 5 7 13 13 5 0 0 6 6 6 8 15 15 6 0 0 8 8 8 9 18 18 6 0 0 11 4 10 0 5 12 0 6 14 0 8 16 0 9 19 0 11 22 0 13 25 0 15 28 0 18 32 0 493

vrijednosti H z

H z H z H 2 H 2 H 2 H z H z H z

y y

y y

y y

Dosjedi (nalijeganja) a) O s n o v n i p o j m o v i Dosjed oznaka meusobne podudarnosti dvaju strojnih dijelova, odreena zranou ili prisnou. razlika izmeu unutarnje mjere veega vanjskog dijela (npr. provrta) i vanjske mjere manjega unutarnjeg dijela (npr. rukavca). zmax razlika izmeu najvee mjerevanjskog dijela i najmanje mjere unutarnjeg dijela. razlika izmeu najmanje mjere vanjskog dijela i najvee mjere unutarnjeg dijela. negativna zranost razlika izmeu vanjske mjere veega unutarnjeg dijela i unutarnje mjere manjega vanjskog dijela (prije sastavljanja obaju dijelova). razlika izmeu najvee mjere unutarnjeg dijela i najmanje mjere vanjskog dijela. razlika izmeu najmanje mjere unutarnjeg dijela i najvee mjere vanjskog dijela. razlika izmeu najvee i najmanje zranosti (prisnosti). Jednaka je zbroju tolerancija vanjskog i unutarnjeg dijela.

c) S u s t a v i

dosjeda

Zranost (zazor) z

Najvea zranost

Najmanja zranost z m i r Prisnost (preklop) z

Sustav jedinstvenog provrta ima provrte s tolerancijskim poljem u poloaju H. Dosjedi su u tom sustavu odreeni poloajem tolerancijskog polja rukavca a . . . z c , i to: a . . . h labavi dosjedi j . . . zc prelazni i vrsti dosjedi. Sustav jedinstvenog rukavca ima rukavce s tolerancijskim poljem u poloaju h. U tom su sustavu dosjedi odreeni poloajem tolerancijskog polja provrta A . . . Z C , i to A . . . H labavi dosjedi J . . . ZC prelazni i vrsti dosjedi. d) I z b o r d o s j e d a Prema preporuci ISO (JUS M.A1.200/201 1968) prednost imaju slijedei dosjedi: Prednosni dosjedi H6 H7 H8 H9 Hll H 12 H 13 f6, h6, n6, r6 n , h9, u8, x8 h9 h9 u sustavu jedinstvenog provrta 2. prednost j6, k6 g6, j6, k6, s6 d9, e8 cll, hll a l i , c l l , d9, h l l 3. prednost g5. h5, j5, k5. m5, n5, p5, r5 f6, m6, p6 c9, f8, h8 dlO, e9, f8, h8 bi 1, dl 1 hl2 hl 3 3. prednost G6, M6, F7, N7, B9, F7, H9 H6. J6, K6, N6, P6, R6 J7, K7, M7, P7, R7, S7 C9, D9, E8, H9 1. prednost

Najvea prisnost z m a x Najmanja prisnost z m i Tolerancija dosjeda

b) V r s t e d o s j e d a Labavi dosjed Prelazni dosjed vrsti ili prisni dosjed ima uvijek zranost (+ z). ima ovisno o stvarnoj mjeri obaju dijelova zranost ( + z) ili prisnost (z). ima uvijek prisnost (z).

Prednosni dosjedi h5 h6 h8 h9

u sustavu jedinstvenog rukavca 2. prednost

1. prednost

F8, H7 F8, H8 C l l , DIO, E9, F8, H8 C l l , DIO

G7

Hll Ali, Hll

m z ^ r

h 11 h 12 h 13

B l l , D9, D l l , H9 H12 H13

Labavi

dosjed

Prelazni

dosjedi

vrsti

dosjed

Neki dosjedi s 3. prednosti, koji se preporuuju samo za ograniena podruja promjera, nisu ovdje navedeni. Tolerancije dosjeda s 1. i 2. prednosti, sabrane su na str. 496 do 499. 495

494

Tolerancije Nazivna mjera mm 1. . .3 3)...6 6)...10 10). . . 1 8 18). . .30 30). . . 4 0 40)...SO 50). . . 6 5 65). . . 8 0 80). . 1 0 0 1 0 0 ) . . . 120 120). . . 1 4 0 1 4 0 ) . . . 160 1 6 0 ) . . . 180 180). . . 2 0 0 200).. .225 2 2 5 ) . . . 250 250).. .280 280). .315 315).. .355 3 5 5 ) . . . 400 400).. .450 450). . . 5 0 0 Ali h 11 + 390 + 270 + 420 + 270 + 460 + 280 + +

dosjeda Cll 1 hll | + 180 + 60 + 220 + 70 + 260 + 80

u D 10 hll + 120 + 20 + 153 + 30 + 188 + 40

sustavu

jedinstvenog

rukavca 00 00 U..C

({im) G h + + + + + + 7 6 18 2 24 4 29 5 Nazivna mjera mm 1... 3 3).. .6 6 ) . . . 10 10).. 14).. 18).. 24).. .14 .18 .24 .30

Tolerancije H 11 h 11 + 120 0 + 150 0 + 180 0 + 220 0 + 260 0 + 320 0

dosjeda

(\im) H8 h9 + 39 0 + 48 0 + 58 0 + 70 0 + 85 0 + 101 0 H8 h8 H7 h6 + 16 0 + 20 0 -t 24 0 + 29 0 + 34 0 + 41 0

E9 Cll D 10 FS h9 h 9 h9 h 9 + 145 + 85 + 64 + 45 + 60 + 20 + 14 + 6 + 175 + 108 + 80 + 58 + 70 + 30 + 20 + 10 + 206 + 134 + 97 + 71 + 80 + 40 + 25 + 13 510 + 315 + 230 + 248 + 163 + 118 + 86 290 + 95 + 50 + 95 + 50 + 32 + 16 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 370 110 440 120 450 130 520 140 530 150 610 170 620 180 700 200 710 210 730 230 820 240 840 260 860 280 940 300 970 330 1080 360 1120 400 1240 440 1280 480 +279 + + 65 + + + 340 + + 80 + + + + + 410 + 100 + + + +480 + + 120 + + + + + 555 + + 145 + + + + + + 645 + + 170 + + + + + 720 + + 190 + + + +800 + +210 + + + + 880 + +230 + +

F8 h6 + 26 + 34 6 + 6 + + 46 + 36 + 10 + 10 + 57 + 44 + 13 + 13 + + + + 54 16 66 20

H9 Hll hll h 9 + 85 0 + 105 0 + 126 0 + 153 0 + 182 0 + 222 0

H9 h9 + 50 0 + 60 0 + 72 0 + 86 0 + 104 0 + 124 0

r+

28 0 + 36 0 + 44 0

+ 560 + 300 + 630 + 310 + 640 + 320 + 720 + 340 + 740 + 360 + 820 + 380 + 850 + 410 + 960 + 460 + 1020 + 520 + 1080 + 580 + 1240 + 660 + 1320 + 740 + 1400 + 820 + 1560 + 920 + 1690 + 1050 + 1920 + 1200 +2070 + 1350 + 2300 + 1500 + 2450 + 1650

+ 70 + 16 292 + 201 + 144 + 105 + 86 110 + 65 40 + 20 + 20 342 120 + 242 + 174 + 126 + 103 352 + 80 + 50 + 25 + 25 130 404 140 + 294 + 208 + 150 + 122 414 + 100 + 60 + 30 + 30 150 477 170 + 347 + 246 + 177 + 144 487 + 120 + 72 + 36 + 36 180 550 200 560 + 405 + 285 + 206 + 169 210 + 145 + 85 + 43 + 43 580 230 645 240 665 + 4 7 0 + 330 + 237 + 194 260 + 170 + 100 + 50 + 50 685 280 750 300 + 530 + 370 + 2 6 7 + 218 780 + 190 + 110 + 56 + 56 330 860 360 + 580 + 4 0 5 + 291 + 2 4 0 900 + 210 + 125 + 62 + 62 400 995 440 + 6 3 5 + 4 4 5 + 320 + 2 6 2 1035 + 230 + 135 + 68 + 68 480

+ 35 + 6 + 41 + 7 + 50 + 9

+ 54 0 + 66 0 -1 78 0

+ 80 + 25

30).. .40 40).. .50 5 0 ) . . .65 65).. .80 80).. .100 100). . .120 120). . .140

+ 95 + 30

+ 59 + 10

+ 380 0

+ 264 0

+ 148 0

+ 120 0

+ 92 0

+ 49 0

+ 112 + 36

+ 69 + 12

+440 0

+ 307 0

-t-174 0

+ 141 0

4 108 0

+ 57 0

+ 131 + 43

+ 79 + 14

140). . .160 160). . .180 180).. .200

+ 500 0

+ 350 0

+200 0

+ 163 0

+ 126 0

+ 65 0

+ 151 + 50

+ 90 + 15

200).. .225 225).. .250

+ 580 0

+ 405 0

+ 230 0

+ 187 0

+ 144 0

+ 75 0

+ 169 + 56

+ 101 + 17

250).. .280 280). . .315 315).. .355 355).. .400 400). . .450 450).. .500

+ 640 0

+450 0

+ 260 0

+ 211 0

+ 162 0

+ 84 0

+ 187 + 62

+ 111 + 18

+ 720 0

+ 500 0

+ 280 0

+ 229 0

4 178 0

+ 93 0 + 103 0

+205 + 68

+ 123 + 20

+ 800 0

+ 555 0

+ 310 0

+ 252 0

+ 194 0

496

- Strojai\ki prirunik

497

Tolerancije

do

sjeda

sustavu
Nazivna mjera mm 1.. .3 3)...6 6). . . 1 0 1 0 ) . . . 14 14)...18 18)...24 24)...30 30)...40 40). . . 5 0 50)...65 6 5 ) . . .80 8 0 ) . . . 100

jedinstvenog
H a + + + + + + 11 11 390 270 420 270 460 280

provrta
H 11 d9 + 105 + 20 + 135 + 30 + 166 + 40 +203 + 50 + 247 + 65 + 302 + 80

(|n)
H9 cll + 145 + 60 + 175 + 70 + 206 + 80 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 248 95 292 110 342 120 352 130 404 140 414 150 477 170 487 180 550 200 560 210 580 230 645 240 665 260 685 280 750 300 780 330 860 360 900 400 995 440 1035 480 H 8 d9 + 59 + 20 + 78 + 30 + 98 + 40 H 8 e8 + 42 + 14 + 56 + 20 + 69 + 25 H f + + + + + + 8 7 30 6 40 10 50 13 H8 x8 6 34 10 46 12 56 -13/-67 -18/-72 -21/-87 -51/-81 -31/-97 21 41 99 119 31 58 109 136 41 76 133 168 56 100 148 192 70 124 178 232 90 156 198 264 107 185 233 311 127 217 253 343 147 247 273 373 164 278 308 422 186 313 330 457 212 353 356 497 234 394 396 556 269 444 431 606 301 501 479 679 346 524 393 587 443 637 H 8 u8

Nazivna mjera mm 1. .3 3). .6 6). .10 10). . 18 18). .30 30). .40 40). .50 50). .65 65). .80 80). .100 100). .120 120). .140 140). .160 160). .180 180). .200 200). .225 225). .250 250). .280 280). .315 315). .355 355). .400 400). .450 450). .500 498

H6 j6 + 8 4 + 10 6 + 11 7 + 14 8 + 17 9 + 21 11 + 26 12 4-31 13

H6 k6 + 6 6 + 7 9 + 8 10 + 10 12 + 11 15 + 14 18 -1 17 21 4-19 25

H7 f7 + 26 + 6 + 34 + 10 + 43 + 13 + 52 + 16 + 62 + 20 + 75 + 25 + 90 1 30 + 106 + 36

H7 g6 + 18 + 2 + 24 + 4 + 29 + 5 + 35 + 6 + 41 + 7 + 50 + 9 + 59 -r 10 + 9 + 12

H7 H7 j6 k6 + 12 + 10 4 6 + 14 + 11 6 9 + 17 + 14 7 10 + 21 + 17 8 12 + 25 + 19 9 15 + 30 lll + 37 -12 + 44 13 + 23 18 -1-28 21 + 32 25

H7 n6 + 6 10 + 4 16 + 5 19 + 6 23 + 6 -28 + 8 33 + 10 39 + 12 45

H7 r6 0 16 3 23 4 28 5 34 7 41 9 50 11 60 13 62 16 73 19 76 23 88 25 90 28 - 93 31 106 109 - - 38 113 42 126 46 130 51 -144 - 57 -150 63 166 69 172

H7 s6 4 20 7 27 8 32 10 39 14 48 18 59 23 72 29 78 36 93 44 101 52 117 60 125 68 133 76 151 84 -159 94 169 106 190 118 202 133 226 151 244 169 272 189 --292

H 11 c 11 + 180 + 60 + 220 + 70 + 260 + 80 + 315 + 95 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 370 110 440 120 450 130 520 140 530 150 610 170 620 180 700 200 710 210 730 230 820 240 840 260 860 280 940 300 970 330 1080 360 1120 400 1240 440 1280 480

+ 510 + 290 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 560 300 630 310 640 320 720 340 740 360 820 380 850 410 960 460 1020 520 1080 580 1240 660 1320 740 1400 820 1560 920 1690 1050 1920 1200 2070 1350 2300 1500 2450 1650

+ 120 + 86 + 61 + 50 + 32 + 16 + 150 + 106 + 74 + 65 + 40 + 20 + 181 + 128 + 89 + 80 + 50 + 25

+ 364 + 100

+ 220 + 152 + 106 + 100 + 60 + 30

100).. .120 1 2 0 ) . . . 140 140). . . 1 6 0 160). . 1 8 0 180). . 200 200).. .225 225).. .250 250).. .280 280).. .315 315)...355 355)...400 400). . . 4 5 0 450). . . 5 0 0

+ 427 + 120

+ 261 + 180 + 125 + 120 + 72 + 36

+ 36 + 22 14 - 2 8

+ 123 + 43

+ 79 + 14

+ 51 14

+ 37 28

+ 13 52

+495 + 145

+ 308 + 211 + 146 + 145 + 85 + 43

+ 42 -16

+ 25 33

H 142 + 50

+ 90 + 15

H 59 + 42 + 15 16 ^ 3 3 60

+ 575 + 170

+ 357 + 244 + 168 + 170 + 100 + 50

+ 48 16

' 28 36

1 160 -t 56 + 176 + 62 + 194 + 68

- 101 ' 17 + 111 + 18 + 123 + 20

+ 68 16

-r 48 36

1-18 66 + 20 73 +23 80

+ 640 + 190

+ 401 + 272 + 189 + 190 + 110 + 56

+ 54 + 32 18 40 + 60 20 + 35 45

+ 75 + 53 18 - 4 0 + 83 20 + 58 45

+ 710 + 210

+ 439 + 303 + 208 + 210 + 125 + 62

+ 785 + 230

+ 482 + 3 2 9 + 228 + 230 + 135 + 68

499

POVRINSKA HRAPAVOST (JUS M.A1.020/021 1964) Povrinska hrapavost su mikrogeometrijske nepravilnosti na povrini predmeta koje su mnogo puta manje od dimenzija promatranog dijela povrine. Pod pojam hrapa* j.st ne svrstavamo makrogeometrijskih nepravilnosti povrine kojih se dimenzije pribliuju duljinskoj mjeri promatrane povrine ili je premauju, npr. valovitost. p profil je presjek promatrane povrine presjeene odreenom ravninom / referentna duljina je (dogovorena) duljina dijela profila izabranog za odreivanje hrapavosti. Referentne duljine / izabiremo prema vrsti i finoi obrade i mjernoj metodi: Postupak obrade blanjanje glodanje, buenje tokarenje, razvrtavanje bruenje honanje, lepanje Prikladna referentna duljina / (mm) 25 2,5 0,8 2,5 0,8 2,5 2,5 0,25 0,8 0,25 0,8

Visine

neravnina p profil / referentna duljina m srednja linija profila m z paralela sa srednjom linijom koja ne sijee profil

Prosjena visina neravnina R2 (mjerena u 10 toaka) je razlika izmeu srednjih aritmetikih vrijednosti udaljenosti R, i to 5 najviih i 5 najniih toaka profila u granicama referentne duljine / od bilo koje linije koja ne sijee profila, a paralelna je sa srednjom linijom
=

5 Najvea visina neravnina / ? m a x je razmak izmeu dvaju pravaca, paralelnih sa srednjom linijom, koji dotiu u granicama referentne duljine / najvie odnosno najnie toke profila ^max = R\ Rj K a o orijentacija slue izrazi: Rzx 4 R, Noenje profila

,6 Rz p I m mc

( 6 , 4 R.)

Sistem srednje linije m srednja linija profila sijee profil p tako da je u granicama referentne duljine / zbroj kvadrata udaljenosti y svih toaka profila od srednje linije jednak minimumu. Prosjeno odstupanje profila od srednje linije R, je srednja aritmetika udaljenost profila >

profil referentna duljina srednja linija profila paralela sa srednjom linijom, udaljena od najvie toke profila za razmak c Duljina noenja profila / je zbroj odsjeaka to ih u granicama referentne duljine / profil odsijeca na paraleli sa srednjom linijom, a koji su udaljeni od najvie toke profila za razmak c

f r

'n = hl + lc2 + + lc* Za razmak c preporuuju se vrijednosti ovisno o najveoj visini neravnina m a x : Rmu. (|Jtm) ...1 c (|im) 0,1 Postotak noenja profila 1 ) . . . 2,5 0,25 p Pn = l 100 (X) 2,5)... 4 0,6 4)... 6 1,6

o Priblina vrijednost prosjenog odstupanja profila iznosi n

i>odn..y, uzimamo u apsolutnim vrijednostimabez obzira na predznak + ili.

u strojogradnji postotak noenja neka ne bude vei od 40%.

500

501

Stupanj povrinske hrapavosti (JUS M.A0.065 - 1981) u ovisnosti o najveem prosjenom odstupanju profila R a Ra max |im 0,025 0,05 0,1 0,2 Stupanj hrapavosti N 1 N 2 N 3 N 4 (im 0,4 0,8 1.6 3 2 Stupanj hrapavosti N 5 N 6 N7 N 8 ^amax |im 6.3 12,5 25 50 Stupanj hrapavosti N 9 N 10 N11 N 12 1981)

Postupak obrade u ovisnosti od stupnja hrapavosti

Postupak obrade Runa obrada - grubo turpijanje - fino turpijanje Lijevanje - u pijesak - u kokilu - u koljku Kovanje - toplo, slobodno - toplo u ukovnju - hladno u ukovnju Valjanje - toplo - hladno Pjeskarenje Tokarenje - grubo - fino Blanjanje - grubo - fino Glodanje - grubo - fino Buenje svrdlom Razvrtavanje Bruenje - grubo - fino Poliranje - mehaniko - elektrino Honanje, lepanje Superfini Obrada navoja - rezanje - bruenje Obrada zubaca - blanjanje - glodanje - bruenje a(nm) 0,012 Razred hrapavosti N .. . 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 10 11 12 0 a(nm) 0 O O 0 O O O C (N

Oznake povrinske hrapavosti u nacrtima (JUS M.A0.065

Oznake hrapavosti pri obradi odvajanjem estica: prosjena odstupanja profila R u (nm) ili oznaka b ~W stupnja hrapavosti (N . . . ) , b - postupak obrade, 77777777777777777777, c - referentna duljina /, d - smjer obrade s obzirom na projekcijsku ravninu (usporedno: = , pravokutno: -L, unakrsno: x, u vie smjerova: M, priblino kruno prema sreditu: C, priblino radijalno prema sreditu: R), e - dodatak za strojnu obradu, f - drugi podaci o hrapavosti. Oznaka hrapavosti bez obrade odvajanjem estica: Primjeri:
tokareno ili tokareno 12,5 6,3/ N 10 N10 N9/ voljono

77777/7777777777/77777777777}

Ili

'////////7///

V////.

/////////////,

Odnos reda tolerancije i stupnja hrapavosti (JUS M.A1.025 - 1981 in M.A0.065 1981)
Red tolerancije (ISO) IT IT IT IT IT IT IT JT IT IT 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 N N N N N N N N N N Stupanj hrapavosti .3 3 4 5 5 6 7 7 8 9 10 3). N N N N N N N N N N za nazivne mjere (mm) . 18 1 8 ) . . . 80 80). 4 5 6 6 7 8 8 9 10 N N N N N N N N N N 5 5 6 7 7 8 9 9 10 11 N N N N N N N N N N .250 5 6 7 7 8 9 9 10 11 11 250).. . N N N N N N N N N N 6 6 7 8 9 9 10 11 11 12

502

503

NAVOJI Metarski navoji s trokutnim profilom I S O Profil metarskih navoja ISO (JUS M.B0.010 1972) Korak navoja: P Teoretska dubina navoja H = ^ - P = 0,866 025/> 2 Nosiva dubina navoja =- H = 0,541 266 P 8 d, d\, d2 promjeri unutarnjeg navoja (vijka) D, Di, D2 promjeri vanjskog navoja (matice) d = D di = Di =</ 2Ht d2 = D2 = d-}/4.H2 Mjere u mm P 0,2 0,25 0,3 0,35 0,4 0,45 0,5 0,6 0,7 0,75 0,8 1 1,25 1,5 1,75 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 0,1732 0,2165 0,2598 0,303 1 0,3464 0,389 7 0,433 0 0,5196 0,606 2 0,649 5 0,692 8 0,866 0 1,0825 1,299 0 1,5155 1,732 1 2,165 1 2,598 1 3,031 1 3,464 1 3,897 1 4,3301 4,763 1 5,1962 (5/8)// 0,108 3 0,135 3 0,1624 0,1894 0,2165 0,243 6 0,270 6 0,324 8 0,378 9 0,4060 0,433 0 0,541 3 0,676 6 0,811 9 0,947 2 1,082 5 1,3532 1,623 8 1,8944 2,1651 2,435 7 2,706 3 2,9770 3,247 6 (3/8)H 0,0650 H/4 0,043 3 0,054 1 0,065 0 0,075 8 0,0866 0,097 4 0,108 3 0,1299 0,151 6 0,1624 0,173 2 0,216 5 0,2706 0,3248 0,378 9 0,4330 0,541 3 0,6495 0,757 8 0,8660 0,974 3 1,0825 1,1908 1,2990 Hl 6 0,028 9 0,036 1 0,043 3 0,0505 0,057 7 0,0650 0,072 2 0,0866 0,1010 0,108 3 0,1155 0,1443 0,1804 0,216 5 0,2526 0,288 7 0,3608 0,433 0 0,505 2 0,5774 0,6495 0,721 7 0,793 9 0,8660 Hj 8 0,021 7 0,027 1 0,032 5 0,037 9 0,043 3 0,048 7 0,0541 0,0650 0,075 8 0,081 2 0,0866 0,108 3 0,135 3 0,1624 0,1894 0,2165 0,2706 0,3248 0,378 9 0,4330 0,487 1 0,541 3 0,595 4 0,6495 //,

Metarski
Oznaka*

n o r m a l n i n a v o j i (JUS M.B0.012 1972) d =D

mm i i,i </2 = Z>2 mm 0,838 0,938 1,038 1,205 1,373 1,573 1,740 1,908 2,208 2,675 3,110 3,545 4,013 4,480 5,350 6,350 7,188 8,188 9,026 10,026 10,863 12,701 14,701 16,376 18,376 20,376 22,051 25,051 27,727 30,727 33,402 36,402 39.077 42,077 44,752 48,752 52,428 56,428 60,103 64,103

P
mm 0,25 0,25 0,25 0,3 0,35 0,35 0,4 0,45 0,45 0,5 0,6 0,7 0,75 0,8 1 1 1,25 1,25 1,5 1,5 1,75 2 2 2,5 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 4 4 4,5 4,5 5 5 5,5 5,5 6 6

d, = D,
mm 0,729 0,829 0,929 1,075 1,221 1,421 1,567 1,713 2,013 2,459 2,850 3,242 3,688 4,134 4,917 5,917 6,647 7,647 8,376 9,376 10,106 11,835 13,835 15,294 17,294 19,294 20,752 23,752 26,211 29,211 31,670 34,670 37,129 40,129 42,587 46,587 50,046 54,046 57,505 61,505

A
mm2 0,377 0,494 0,626 0,836 1,08 1,47 1,79 2,13 2,98 4,48 6,00 7,45 10,1 12,7 17,9 26,3 32,8 43,8 52,3 65,9 76,2 105 144 175 225 282 325 427 519 647 759 913 1045 1224 1377 1652 1905 2227 2520 2888

0,081 2
0,097 4 0,113 7 0,1299 0,1461 0,1624 0,1949 0,227 3 0,243 6 0,259 8 0,3248 0,405 9 0,487 1 0,568 3 0,649 5 0,8119 0,9743 1,1367 1,299 0 1,461 4 1,623 8 1,7862 1,948 6

Ml M 1,1 M 1,2 M 1,4 M 1,6 M 1,8 M2 M 2,2 M 2,5 M3 M 3,5 M4 M 4,5 M5 M6 (M 7) M8 (M 9) MIO (M 11) M12 M 14 M16
M 18

1,2
1,4

2 2,2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 6 7 8 9 10 11 12 14 16 18 20 22 24 27 30 33 36 39 42 45 48 52 56 60 64 68

1,6 1,8

M20
M 22

M24 M 27 M 30
M 33

M36
M 39 M 45

M42 M 48 M56 M 60 M 64
M 68 M 52

* D e b l j e tiskane o z n a k e su navoji koji u upotrebi imaju prvu prednost, a obino tiskane o z n a k e su navoji koji i m a j u drugu prednost. Navoji u z a g r a d a m a imaju treu prednost i valja ih upotrebljavati s a m o i z n i m n o u prijeko potrebnim sluajevima.

504

505

M e t a r s k i fini Oznaka" </(= D) x P mm M 1 x0,2 M 1,1 x 0,2 M 1,2x0,2 M 1,4 x 0,2 M 1,6x0,2 M 1,8 x0,2 M 2x0,25 M 2,2x0,25 M 2,5 x 0,35 M 3x0,35 M 3,5x0,35 M 4 x 0,5 M 4,5 x 0,5 M 5 x 0,5 (M 5,5x0,5) M 6x0,75 (M 7x0,75) M8x1 M 8x0,75 (M 9 x 1) (M 9 x 0,75) M 10x1,25 M 10x1 M 10x0,75 (M 11 x 1) (M 11 x 0,75) M 12 x 1,5 M 12 x 1,25 M 12x1 M 14x 1,5 (M 14 x 1,25)2' M 14 x 1
11

(sitni)

n a v o j i (JUS M.B0.013 - 1972) Oznaka" d(= D)xP mm (M 35 x 1,5) M 36 x 3 M 36 x 2 M 36x1,5 (M 38x1,5) M 39 x 3 M 39x2 M 39x1,5 (M 40 x 3) (M 40 x 2) (M 40x1,5) M 42 x 4 M 42 x 3 M 42 x 2 M 42x1,5 M 45 x 4 M 45 x 3 M 45 x 2 M 45x1,5 M 48 x 4 M 48 x 3 M 48 x 2 M 48x1,5 (M 50 x 3) (M 50 x 2) (M 50 x 1,5) M 52 x 4 M 52x3 M 52x2 M 52x1,5 (M 55x4) (M 55x3) (M 55x2) (M 55x1,5) M 56 x 4 M 56 x 3 M56x2 M 56x1,5 d2 = D2 mm 34,026 34,051 34,701 35,026 37,026 37,051 37,701 38,026 38,051 38,701 39,026 39,402 40.051 40,701 41,026 42,402 43,051 43,701 44,026 45,402 46,051 46,701 47,026 48,051 48,701 49,026 49,402 50,051 50,701 51,026 52,402 53,051 53,701 54,026 53,402 54,051 54,701 55,026 d, = D, mm 33,376 32,752 33,835 34,376 36,376 35,752 36,835 37,376 36,752 37,835 38,376 37,670 38,752 39,835 40,376 40,670 41,752 42,835 43,376 43,670 44,752 45,835 46,376 46,752 47,835 48,376 47,670 48,752 49,835 50,376 50,670 51,752 52,835 53,376 51,670 52,752 53,835 54,376 (M 58 x 4) (M 58 x 3) (M 58x2) (M 58x1,5) M 60x4 M 60x3 M 60 x 2 M 60 x 1,5 (M 62 x 4) (M 62x3) (M 62 x 2) (M 62x1,5) M 64 4 M 64 x 3 M 64 x 2 M 64x1,5 (M (M (M (M 65 x 4) 65 x 3) 65 x 2) 65 x 1,5) 55,402 56,051 56,701 57,026 57,402 58,051 58,701 59,026 59,402 60,051 60,701 d, = Z>, mm ,

d2 = Z>2 mm 0,870 0,970 1,070 1,270 1,470 1,670 1,838 2,038 2,273 2,111 3,273 3,675 4,175 4,675 5,175 5,513 6,513 7,350 7,513 8,350 8,513 9,188 9,350 9,513 10,350 10,513 11,026 11,188 11,350 13,026 13,188 13,350

mm 0,783 0,883 0,983 1,183 1,383 1,583 1,729 1,929 2,121 2,621 3,121 3,459 3,959 4,459 4,959 5,188 6,188 6,917 7,188 7,917 8,188 8,647 8,917 9,188 9,917 10,188 10,376 10,647 10,917 12,376 12,647 12,917

Oznaka ' d( = D) x P mm (M 15x1,5) (M 15x1) M 16 x 1,5 M 16 x 1 (M 17x 1,5) (M 17 x 1) M 18x2 M 18x1,5 M 18x1 M 20 x 2 M 20x1,5 M 20 x 1 M 22 x 2 M 22 x 1,5 M 22 x 1 M 24 x 2 M 24x1,5 M24/1 (M 25 x 2) (M 25 x 1,5) (M 25 x 1) (M 26x1,5) M 27 x 2 M 27 x 1,5 M 27 x 1 (M 28 x 2) (M 28x1,51 (M 28 x 1) (M 30 x 3) 3) M 30 x 2 M 30x1,5 M 30 x 1 (M 32 x 2) (M 32 x 1,5) (M 33 x 3)" M 33x2 M 33x 1,5

d2 = Z>2 mm 14,026 14,350 15,026 15,350 16,026 16,350 16,701 17,026 17,350 18,701 19,026 19,350 20,701 21,026 21,350 22,701 23,026 23,350 23,701 24,026 24,350 25,026 25,701 26,026 26,350 26,701 27,026 27,350 28,051 28,701 29,026 29,350 30,701 31,026 31,051 31,701 32,026

mm 13,376 13,917 14,376 14,917 15,376 15,917 15,835 16,376 16,917 17,835 18,376 18,917 19,835 20,376 20,917 21,835 22,376 22,917 22,835 23,376 23,917 24,376 24,835 25,376 25,917 25,835 26,376 26,917 26,752 27,835 28,376 28,917 29,835 30,376 29,752 30,835 31,376

61,026
61,402 62,051 62,701 63,026 62,402 63,051 63,701 64,026 65,402 66,051 66,701 67,026 66,103 67,402 68,051 68,701 69,026 68,103 69,402 70,051 70,701 71,026 72,402 73,051 73,701 74,026

M 68 x 4 M 68x3 M 68 x 2 M 68 x 1,5 (M (M (M (M (M 70x6) 70x4) 70 x 31 70 x 2) 70x1,5)

M 72 x 6 M 72 x 4 M 72 x 3 M 72 x 2 M 72 x 1,5 (M (M (M (M 75x4) 75x3) 75x2) 75x1,5)

Vidi napomenu na str. 505! - 2 1 ; Po mogunosti ne upotrebljavati!

svjeice motora s unutarnjim izgaranjem

" Samo za matice za uvrivanje valjnih leaja.

507

506

Metarski fini (sitni) Oznaka* </(= D) x P mm

M M M M M 76x6 76 x 4 76 x 3 76 x 2 76x1,5

navoji d| = D, mm
111,752 112,835 113,505 115,670 116,752 117,835 118,505 120,670 121,752 122,835 123,505 125,670 126,752 127,835 128,505 130,670 131,752 132,835 133,505 135,670 136,752 137,835 138,505 140,670 141,752 142,835 143,505 145,670 146,752 147,835 148,505 150,670 151,752 153,505 155,670 156,752 158,505 160,670 161,752

nastavak (JUS M.B0.013 1972) Oznaka* d(= D) x P mm

M 170x6 M 170x4 M 170x3 (M 175x6) (M 175 x 4 ) (M 175 x 3)

d2 = D2 mm
72,103 73,402 74,051 74,701 75,026 76,701 76,103 77,402 78,051 78,701 79,026 80,701 81,103 82,402 83,051 83,701 86,103 87,402 88,051 88,701 91,103 92,402 93,051 93,701 96,103 97,402 98,051 98,701 101,103 102,402 103,051 103,701 106,103 107,402 108,051 108,701 111,103 112,402

</, = D, mm
69,505 71,670 72,752 73,835 74,376 75,835 73,505 75,670 76,752 77,835 78.376 79,835 78,505 80 670 81,752 82,835 83,505 85,670 86,752 87,835 88,505 90,670 91,752 92,835 93,505 95,670 96,752 97,835 98,505 100,670 101,752 102,835 103,505 105,670 106,752 107,835 108,505 110,670

Oznaka* d(=- D) x P mm
M 115x3 M 115x2 M M M M 120 <6 120x4 120 x 3 120x 2

di = D2 mm
113,051 113,701 116,103 117,402 118,051 118,701 121,103 122,402 123,051 123,701 126,103 127,402 128,051 128,701 131,103 132,402 133,051 133,701 136,103 137,402 138,051 138,701 141,103 142,402 143,051 143,701 146,103 147,402 148,051 148,701 151,103 152,402 153,051 156,103 157,402 158,051 161,103 162,402 163,051

d2 = D2 mm
166,103 167,402 168,051 171,103 172,402 173,051 176,103 177,402 178,051 181,103 182,402 183,051 186,103 187,402 188,051 191,103 192,402 193,051 196,103 197,402 198,051 201,103 202,402 203,051 206,103 207,402 208,051 211,103 212,402 213,051 216,103 217,402 218,051 221,103 222,402 223,051

d, = D, mm
163,505 165,670 166,752 168,505 170,670 171,752 173,505 175,670 176,752 178,505 180,670 181,752 183,505 185,670 186,752 188,505 190,670 191,752 193,505 195,670 196,752 198,505 200,670 201,752 203,505 205,670 206,752 208,505 210,670 211,752 213,505 215,670 216,752 218,505 220,670 221,752

Oznaka* d(= D)xP mm

(M 230x6) (M 230x4) (M 230x3) (M 235 x 6 ) (M 235 x 4 ) (M 235 x 3) M 240 x 6 M 240 x 4 M 240 x 3 (M 245 x 6) ( M 245 x 4 ) (M 245 x 3)

d2 = D2 mm
226,103 227,402 228,051 231,103 232,402 233,051 236,103 237,402 238,051 241,103 242,402 243,051 246,103 247,402 248,051 251,103 252,402 256,103 257,402 261,103 262,402 266,103 267,402 271,103 272,402 276,103 277,402 281,103 282,402 286,103 287,402 291,103 292,402 296,103 297,402

d, = Z>, mm
223,505 225,670 226,752 228,505 230,670 231,752 233,505 235,670 236,752 238,505 240,670 241,752 243,505 245,670 246,752 248,505 250,670 253,505 255,670 258,505 260,670 263,505 265,670 268,505 270,670 273,505 275,670 278,505 280,670 283,505 285,670 288,505 290,670 293,505 295,670

(M 78 x 2)

M 80 x 6 M 80 x 4 M 80 x 3 M 80 x 2 M 80 x 1,5
(M 8 2 x 2 ) M M M M 85 85 85 85 x6 x4 x3 x 2

M M M M
M M M M (M (M (M (M

125 x 6 125 x 4 125 x 3 125 x 2

130x6 130x4 130 x 3 130 x 2 135x6) 135x4) 135 x 3 ) 135x2)

M 180x6 M 180x4 M 180x3

(M 185x6) (M 185 x 4) (M 185 x 3 ) M 190x6 M 190x4 M 190x3 (M 195x6) (M 195 x 4) ( M 195 x 3) M 200 x 6 M 200 x 4 M 200 x 3 (M 205 x 6 ) (M 205 x 4 ) (M 205 x 3) M 210 x 6 M 210x4 M 210x3 (M 215 x 6) (M 2 1 5 x 4 ) (M 215x3) M 220 x 6 M 220 x 4 M 220 x 3 (M 225 x6) (M 225 x 4 ) (M 225 x 3)

M 250x6 M 250 x 4 M 250 x 3

(M 255 x 6) (M 255 x 4) M 260 x 6 M 260x4 ( M 265 x 6) (M 265 x 4 ) (M 2 7 0 x 6 ) (M 270x4) (M 275 x 6 ) (M 275 x 4 ) M 280 x 6 M 280 x 4 (M 285 x 6) (M 285 x 4 ) (M (M (M (M M M 290x6) 290x4) 295 x 6) 295 x 4) 300x6 300x4

M 90 x 6 M 90 x 4 M 90 x 3 M 90 x 2
M M M M 95 95 95 95 x6 x4 x3 x2

M M M M
(M (M (M (M M M M M

140 x 6 140x4 140x3 140x2

145x6) 145 x 4) 145 x 3) 145 x 2) 150x6 150x4 150x3 150x2

M M M M
M M M M

100x6 100x4 100 x 3 100x2

105 105 105 105 x6 x4 x3 x2

(M 155x6) (M 155 x 4) (M 155 x 3)

M M M M

110x6 110x4 110x3 110x2

M 160 x 6 M 160 x 4 M 160 x 3

(M 165x6) ( M 165 x 4 ) (M 165 x 3)

M 115x6 M 115 x 4

* Vidi napomenu na str. 505!

* Vidi napomenu na str. 505!

508

509

Tolerancije metarskih navoja (ISO) (JUS M.B0.220 1967, 221 1974) Nazivni promjeri navoja jesu promjeri profila navoja ISO (vidi str. 504 do 509). To su: veliki nazivni promjeri d, D srednji nazivni promjeri d2, D2 mali nazivni promjeri dt, >, Malim slovima oznaujemo vanjski navoj (vijak), a velikima unutarnji navoj (maticu). Stvarni promjeri navoja su promjeri koje odreujemo mjerenjem izraenog navoja, a sadre netonosti mjerenja. Granini promjeri navoja su najvei i najmanji promjeri koje jo doputamo. Gornje odnosno donje odstupanje je razlika izmeu najveeg odnosno najmanjeg promjera i nazivnog promjera navoja.

Nosiva duljina I (tj. duljina dodira izmeu matice i vijka u smjeru osi) odreena je korakom P i srednjim nazivnim promjerom vijka d. Normalna nosiva duljina ln d mm 0,99).. . 1,4 P mm 0,2 0,25 0,3 0,2 0,25 0,35 0,4 0,45 V mm 0,5). .1,4 0,6). .. 1,7 0,7).. .2 0,5)... 1,5 0,6). . .1,9 0,8). . .2,6 1)...3 1,3)... 3,8 d mm 11,2). . .22,4 mm 2 2,5 1 1,5 2 3 3,5 4 4,5 I mm 8).. 10).. 4).. 6,3).. 8,5). . 12).. 15).. 18).. 21).. 7,5). . 9,5). . 15).. 19). . 24).. 28).. 32).. 12). . 18).. 24).. 36). . 20).. 26). . 40). . 24 30 12 19 25 36 45 53 63 22 28 45 56 71 85 95 36 .53 .71 .106 .60 .80 .118

1,4)... 2,8

22,4). . . 45

D...3 0,35 1,5 Gornja odstupanja velikog, sredDonja odstupanja velikog, sred1,5). . .4,5 0,5 2 1,7)...5 0,6 njeg i malog promjera navoja: njeg i malog promjera navoja: 3 2,8)... 5,6 2)...6 0,7 45). . . 90 4 vijka amax a2max a,max vijka ami a2mi a l mi n 2,2). ..6,7 0,75 5 matice Am.dx A2max Alnas matice Am, A2mi A,m, 2,5). . .7,5 0,8 5,5 Tolerancija promjera navoja je razlika izmeu gornjeg i donjeg odstupanja 6 0,75 2,4). . .7,1 (odn. izmeu najveeg i najmanjeg promjera). 3)...9 1 2 5,6).. .11,2 4)...12 1,25 3 Tolerancija je odreena veliinom i poloajem s obzirom na nazivni promjer. 90). . 1 8 0 5)..15 1,5 4 V e l i i n e t o l e r a n c i j a su odreene sa 7 stupnjeva, koje oznaujemo 6 1 3,8)... 11 brojkama 3 do 9, od kojih upotrebljavamo: 3 1,25 4.5). .13 11,2). . .22,4 za promjere | veliine tolerancija 180)... 355 4 5.6). ..16 1,5 d 6 6). ..18 4, 6, 8 1,75 d2, rf, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 Kratka nosiva duljina l s < / N m i, duga nosiva duljina l L > / N D2, D, 4, 5, 6, 7, Tolerancije velikoga promjera navoja matice D nisu propisane. P o l o a j t o l e r a n c i j e s obzirom na nazivni promjer oznaujemo slovima. Odreeno je: 5 poloaja za navoje vijaka: e, g, h, k, p i 2 poloaja za navoje matica: G, H Ti su poloaji tolerancija: e, g ispod nazivnog promjera vijka, h tik ispod nazivnog promjera vijka, k, p iznad nazivnog promjera vijka, G iznad nazivnog promjera matice, H tik iznad nazivnog promjera matice. O z n a k a t o l e r a n c i j e je kombinacija oznaka za veliinu tolerancije i njezin poloaj (npr. 6h). Primjer oznake tolerancije: - za metarski vijani navoj M 2 0 s tolerancijom 6h: M 2 0 - 6h - za isti navoj, ali s tolerancijom 4k za srednji promjer i 6h za veliki promjer: M 2 0 - 4k6h - za metarski navoj M20 s tolerancijom 6H: M 2 0 - 6H. 510 Kvaliteta izrade navoja

fina bez labavosti mala prisnost vea prisnost srednja velika labavost mala labavost bez labavosti gruba mala labavost bez labavosti Takoer 3k4h. Odstupanja (po JUS M. B0.230 - 1967 i M . B 0 . 2 3 2 - 1974) za preporuene tolerancije uz nosivu duljinu / N sabrana su na str. 512 do 518. 511

Preporuene tolerancije za navoj vijka za navoj matice Nosiva duljina Nosiva duljina 'l U 'N 'L 'N 's 5h 4h ) 4h 3h 4h 5H 6H 4k 6h* 4k 6h* 4k6h* V 4H 3p4h 3p4h 3p4h J 7e6e 6c 5g6g 7g6g 5G 6G 7G 6g 5h6h 6h 7h6h 5H 6H 7H 7G 8G 9g 8g 8g 7H 8H

Tolerancije srednjega Gornje i donje Nazivni pro- Korak mjer d mm P mm 0,2 0,25 1,5).. .2,8 0,35 0,4 0,45 0,35 0,5 0,6 2,8). . .5,6 0,7 0,75 0,8 0,75 1 5,6).. .11,2 1,25 1,5 1 1,25 11,2).. .22,4 1,5 1.75 2 2,5
512
-

promjera navoja vijka d2 odstupanje u? m a x i mm ((im) Nazivni pro- Korak mjer d mm fmm 1 1,5 2 22,4)... 45 3 3,5 4 4,5 1,5 2 3 45). . .90 4 5 5,5
6

6e

8g
-

50 125 53 138 56 146 56 146 60 155 56 156 60 172 63 181 67 199 60 178 63 195 - 67 207 71 221 71 -231 - 80 250

_
-

24 174
-

26 206 28 218 32 244 26 216 28 240 32 256 34 270 38 288 42 307

6g 17 - 67 18 - 74 19 82 19 86 20 91 19 86 - 20 95 21 106 22 -112 22 112 24 119 22 122 26 138 28 146 32 164 26 144 28 160 32 172 34 184 38 198 42 212

Tolerancije 6h 4h 0 0 50 32 0 0 56 36 0 0 63 40 0 0 67 42 0 0 71 45 0 0 67 42 0 0 75 48 0 0 85 53 0 0 - 90 56 0 0 90 56 0 0 95 60 0 0 100 63 0 0 112 71 0 0 118 75 0 0 132 85 0 0 118 75 0 0 132 85 0 0 140 90 O" 0 - 1 5 0 95 0 0 160 100 0 0 170 106

4k6h

3p4h
-

6e 60 185 67 217 71 241

00 00

+ + + + + + + + + + + + + +

32 16 39 14 44 12 44 12 48 12 51 12 63 8 70 5 82 3 75 0 85 0 90 0 95 0 100 0 106 0

+ 68 + 30 + 73 + 31 + 77 + 32 + 77 + 32 + 82 + 34 + 82 + 32 + 92 + 36 + 98 + 38 + 109 + 42 + 96 + 36 + 105 + 38 + 113 + 42 +119 + 44 + 128 + 48 + 137 + 52

2 3 90). ..180 4
6

3 180)...355 4
6

90 302 95 319 100 336 67 227 71 251 85 297 95 331 106 356 112 377 118 398 71 261 85 309 95 345 118 418 85 335 95 375 118 433

8g 26 226 32 268 38 303 48 363 53 388 60 415 63 438 32 282 38 318 48 383 60 435 71 471 75 500 80 530 38 338 48 403 60 460 80 555 - 48 448 60 510 80 580

6g

Tolerancije 6h 4h -125 0 150 0 170 0 200 0 212 0 224 0 236 0 160 0 180 0 212 0 236 0 250 0 265 0 280 0 190 0 224 0 250 0 300 0 250 0 280 0 315 0 80 0 - 95 0 106 0 125 0 132 0 140 0 150 0 100 0 112 0 132 0 150 0 160 0 170 0 180 0 118 0 140 0 160 0 190 0 160 0 180 0 200

26 151 32 182 38 208 48 248 53 265 60 284 63 299 32 192 38 218 48 260 60 296 - 71 321 75 340 80 360 38 228 - 48 272 60 310 80 380 48 298 60 340 80 395

4k6h + 80 0 + 95 0 + 106 0 + 125 0 + 132 0 + 140 0 + 150 0 + 100 0 + 112 0 + 132 0 + 150 0 + 160 0
-

3p4h + 99 + 36 + 117 + 42 + 133 + 48 + 158 + 58 + 169 + 63 + 182 + 70 + 191 + 73 + 122 + 42 + 138 + 48 + 164 + 58 + 188 + 70 + 206 + 81
-

rs 11

+ 118 0 + 140 0 + 160 0

-

+ 143 + 48 + 170 + 58 + 195 + 70

-

+ 160 0 + 180 0
-

+ 183 + 58 + 210 + 70
-

34

Strojarski prirunik

513

Tolerancije srednjega promjera navoja matice D2 Gornje odstupanje /^n,, ((/.m) (Donje odstupanje A2mm za sve tolerancije H je 0) Nazivni promjer Korak D = d mm P mm 1,5).. .2,8 0,2 0,25 0,35 0,4 0,45 0,35 0,5 0,6 0,7 0,75 0,8 0,75 1 1,25 1,5 1 1,25 1,5 1,75 2 2,5 1,5 2 3 3,5 4 4,5 1,5 2 3 4 5 5,5 6 2 3 4 6 3 4 6 7G | Tolerancije 6G | 7H + 104 +19 + 109 + 1 9 + 115 +20 + 109 +19 + 120 +20 + 133 +21 + 140 +22 + 140 +22 + 149 + 2 4 + 154 +22 + 176 + 2 6 + 188 + 2 8 + 212 +32 + 186 + 208 + 222 +234 + 250 + 266 + 196 + 232 + 262 + 313 + 333 + 360 + 378 + 244 + 274 + 328 + 375 +406 +430 +455 +26 +28 f32 +34 +38 + 42 +26 +32 +38 +48 +53 + 60 +63 +32 +38 +48 +60 +71 +75 +80 + + + + +
-

T o l e r a n c i j e velikog p r o m j e r a navoja vijka d Gornje i donje odstupanje a m a x i i / m i n (u.m}

Korak P mm 6e

8g

6H + 85 + 90 + 95 + 90 + 100 + 112 + 118 + 118 + 125 + + + + + + + + + + + + + + + + + 132 150 160 180 160 180 190 200 212 224 170 200 224 265 280 300 315

1 + + + +

5H 60 67 71 75 71 80 90 95 95 100 106 118 125 140 125 140 150 160 170 180 132 160 180 212 224 236 250 170 190 224 250 265 280 300 200 236 265 315

0,2 0,25 0,35 0,4 0,45 0,5 0,6 0,7 0,75 0,8 1 1,25 1,5 1,75 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6

2,8).. .5,6

+ 145 +20 + 161 +21 + 172 +22 + 172 +22 + 184 +24 + 192 + 216 + 228 + 256 + 226 + 252 + 268 + 284 + 303 + 322 + 238 + 282 + 318 + 383 +408 + 435 + 463 + 297 + 338 + 403 + 460 + 496 + 525 + 555 + 353 + 423 + 485 + 580 +22 +26 +28 +32 +26 +28 +32 +34 +38 +42 +26 +32 +38 +48 +53 +60 +63 +32 +38 +48 + 60 + 71 +75 +80 +38 +48 +60 +80

125 140 150 150 160

5,6).. .11,2

11,2).. .22,4

+ 170 + 190 -r 200 + 224 + 200 + 224 + 236 +250 + 265 + 280 -+2T2 + 250 + 280 + 335 + 355 + 375 + 400 + 265 + 300 + 355 + 400 + 425 +450 + 475 + 315 + 375 + 425 + 500 + 425 + 475 + 530

+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +

22,4). . .45

45). . .90

+ 212 + 236 + 280 + 315 + 335 + 355 + 375 + 250 + 300 + 335 +400 + 335 + 375 + 425

90). . . 180

+288 +38 + 348 +48 + 395 +60 +480 +80 + 383 +48 + 435 +60 + 505 +80

180). . .355
514

+ 473 + 4 8 + 535 +60 + 610 +80

+ 265 + 300 + 335

50 156 53 178 56 196 56 196 60 210 60 240 63 275 67 303 71 336 71 351 80 415 85 460 90 515 95 570 100 600 106 636 112 672 118 718

24 260 26 306 28 363 32 407 34 459 38 488 42 572 48 648 53 723 60 810 63 863 71 921 75 975 80 1030

6g 17 73 18 85 19 104 19 114 20 120 20 126 21 146 22 162 22 162 24 174 26 206 28 240 32 268 34 299 38 318 42 377 48 423 53 478 60 535 63 563 71 601 75 635 80 680

Tolerancije 6h | 0 56 0 67 0 85 0 95 0 100 0 106 0 125 0 140 0 140 0 150 0 180 0 212 0 236 0 265 0 280 0 335 0 375 0 425 0 475 0 500 0 530 0 560 0 600

4h 0 36 0 42 0 53 0 60 0 63 0 67 0 80 0 90 0 90 0 95 0 112 0 132 0 150 0 170 0 180 0 212 0 236 0 265 0 300 0 315 0 335 0 355 0 375

4k6h 0 56 0 67 0 85 0 95 0 100 0 106 0 125 0 140 0 140 0 150 0 180 0 212 0 236 0 265 0 280 0 335 0 375 0 425 0 475 0 500 0 530 0 560 0 600

3p4h
-

0 53 0 60 0 63 0 67 0 80 0 90 0 90 0 95 0 112 0 132 0 150 0 170 0 180 0 -212 0 236 0 265 0 300 0 315 0 335 0 355 0 375

515

Tolerancije malog Gornje i donje Nazivni pro- Korak mjer d mm Piran 0,2 0,25 1,5). ..2,8 0,35 0,4 0,45 0,35 0,5 0,6 2,8). . .5,6 0,7 0,75 0,8 0,75 5,6)... 11,2 1 1,25 1,5 1 1,25 11,2).. .22,4 1,5 1,75 2 2,5 516 Tolerancije 6g 6h 4h 46 29 29 110 93 75 54 36 36 128 110 90 70 51 51 158 139 116 77 58 58 173 154 129 85 65 65 188 168 142 70 51 51 162 143 118 122 92 72 72 203 183 156 233 140 108 87 87 268 236 215 183 157 123 101 101 297 263 241 207 130 108 108 164 274 252 218 308 176 140 140 116 116 329 348 293 269 234 164 130 108 108 318 284 - 2 6 2 225 204 170 1~70 144 144 388 422 354 328 287 243~ 208 208 180 180 451 488 416 388 345 284 249 249 217 217 524 569 489 457 410 204 170 170 144 144 394 432 360 334 291 243 208 208 180 180 465 510 430 402 355 284 249 249 217 217 532 581 497 465 415 324 287 287 253 253 600 649 563 529 474 360 327 327 289 289 664 - 7 2 1 631 593 533 441 403 403 361 361 791 848 753 711 647 6e 8g 4k6h

promjera navoja vijka dt odstupanje a, m a x i a, m i (|J.m) Nazivni pro- Korak mjer d mm P mm 1 1,5 2 22,4).. .45 3 3,5 4 4.5 1,5 2 3 45). . 90 4 5 5,5 6 2 3 90).. .180 4 6 3 180). . 355 4 6 6e 204 401 284 - 542 360 674 518 934 595 1059 672 1184 750 1310 284 552 360 684 518 946 672 1196 828 1438 906 1567 984 1696 360 694 518 958 672 1210 984 1716 518 984 672 1240 984 1731 8g 170 442 249 593 327 736 481 1012 558 1145 637 1280 713 1412 249 607 327 751 481 1032 637 1300 793 1553 869 1690 946 1828 327 771 481 1052 637 1325 946 1853 481 1097 637 1375 946 1878 Tolerancije 6g | 6h | 4h 170 144 144 367 341 296 249 217 217 507 475 420 327 289 289 641 603 539 481 433 433 897 849 774 558 505 505 1022 969 889 637 577 577 1149 1089 1005 713 650 650 1273 1210 1124 249 217 217 517 485 425 327 289 289 651 613 545 481 433 433 909 861 781 637 577 577 1161 1101 1015 793 722 722 1403 1332 1242 869 794 794 1530 1455 1360 946 866 866 1658 1578 1478 327 289 289 661 623 551 481 433 433 921 873 789 637 - 577 577 1175 1115 1025 946 866 866 1678 1598 1488 481 433 433 947 899 809 - 637 577 577 1205 1145 1045 946 866 866 1693 1613 1498 4k6h 224 376 327 530 432 682 648 989 756 1140 864 1292 972 1446 327 535 432 688 648 996 864 1302 1080 1600 3p4h 180 315 282 465 384 613 590 906 693 1051 794 1194 899 1341 282 470 384 618 590 912 794 1200 999 1484

3p4h

124 208 144 240 163 269 174 284 185 303 174 291 224 367 440 327 520 224 371 275 450 327 525 378 599 432 676 -540 826

78 152 99 184 119 214 130 229 139 245 130 234 180 308 ^232 382 282 457 180 312 232 389 282 461 334 535 384 608 488 753

432 694 648 1004 864 1312

-

384 623 590 918 794 1207

-

648 1024 864 1332

590 931 794 1222

-

517

Tolerancije malog promjera navoja matice Dt Gornje odstupanje / 4 l m a x (;j.m) (Donje odstupanje A, m i n za sve tolerancije H je 0) Korak i* mm 0,2 0,25 0,35 0,4 0,45 0,5 0,6 0,7 0,75 0,8 1 1,25 1,5 1,75 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 7G
-

Cijevni navoji (JUS M.B0.056 1952) 5H + 56 + 80 + 90 + 100 + 112 + 125 + 140 + 150 + 160 + 190 + 212 + 236 + 265 + 300 + 355 + 400 + 450 + 475 + 530 + 560 + 600 + 630 Broj navoja na 25,4 m m : n Korak navoja (mm) P = 25,4/n Teoretska dubina navoja Profil cijevnih navoja (Whitworthov)
matica

Tolerancije 6G | 7H + 119 + 131 + 145 + 160 + 181 + 202 + 212 + 224 + 262 + 293 + 332 + 369 + 413 + 492 + 548 + 613 + 660 + 733 + 781 + 825 + 880

6H

+ 19 + 100 + 19 + 112 + 20 + 125 + 200 + 20 + 20 + 140 + 180 + 221 + 21 + 21 + 160 + 200 + 246 + 22 + 22 + 180 + 224 + 258 + 22 + 22 + 190 + 236 + 274 + 24 + 24 + 200 + 250 + 326 + 26 + 26 + 236 + 300 + 363 + 28 + 28 + 265 + 335 + 407 + 32 + 300 + 32 + 375 +459 + 34 + 335 + 34 + 425 + 513 + 38 + 375 + 38 + 475 + 602 + 42 + 450 + 42 + 560 + 678 + 48 + 48 + 500 + 630 + 763 + 53 + 53 + 560 + 710 + 810 + 60 + 60 + 600 + 750 + 913 + 63 + 63 + 670 + 850 + 971 + 71 + 710 + 71 + 900 + 750 + 1025 + 75 + 950 + 75 + 800 + 1000 + 1080 + 80 + 80 Navojni dosjedi Pod navojnim dosjedom razumijevamo meusobnu podudarnost vijka i matice. Zranost (zazor) navojnog dosjeda je razlika izmeu veeg promjera matice i manjeg promjera vijka. Prisnost (preklop) navojnog dosjeda je razlika izmeu manjeg promjera matice i veeg promjera vijka. Tolerancija navojnog dosjeda je razlika izmeu najvee i najmanje zranosti (odnosno prisnosti) navojnog dosjeda. Vrste navoj nih d o s j e d a Labavi navojni dosjedi'. H/e, H/g Npr. vijci i matice za opu upotrebu gruba kvaliteta 7H/8g srednja kvaliteta 6H/6e, 6H/6g fina kvaliteta 5H/4h Prelazni navojni dosjedi: H/h vrsti navojni dosjedi: H/k, H / p Npr. za vrsto (s prisnou) pritegnute vijke i matice vrsto pritezanje 6H/4k6h vrlo vrsto pritezanje 5H/3p4h 518

J I

H = 0,960 49 p
Nosiva dubina navoja Ht = 0,640 33 P Zaobljenost r = 0,137 33 P Veliki promjer navoja Mali promjer navoja Srednji promjer navoja Oznaka* R'/8 R 'la R 'Iz R'/s
7

f?

h i 1i

>4 I

d
di = d~ 2 Hx d2 = d- H, n 28 19 19 14 14 14 14 11 11 U 11 U 11 11 11 11 11 U U P mm 0,907 1,337 1,337 1,814 1,814 1,814 1,814 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 Oznaka* R3'/2
R3'/4

d mm 9,728 13,157 16,662 20,955 22,911 26,441 30,201 33,249 37,897 41,910 44,323 47,803 53,746 59,614 65,710 75,184 81,534 87,884 93,980

d mm 100,330 106,680 113,030 125,730 138,430 151,130 163,830 189,230 214,630 240,030 265,430 290,830 316,230 347,472 372,872 398,272 423,672 449,072 474,472

n 11 II 11 U U II 11 10 10 10 10 8 8 8 8 8 8 8 8

P mm 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 2,309 2,540 2,540 2,540 2,540 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175

R'/4

R4 R 4 'h R5 R 5'/j R6 R7 R8 R9 R 10 R 11 R 12 R 13 R 14 R 15 R 16 R 17 R 18

R /, R1

RV-

(R l'/i)
R 1 'U (R l'/s) R2 R2'/, R2'/2 RZ'U R3 R3'A,

Rl'/ 2 Rl3/<

* Oznaka (nazivni promjer) daje priblian unutarnji promjer cijevi u (naputenim) colima. Treba se po mogunosti kloniti dimenzija u zagradama. 519

Trapezni navoji (JUS M.B0.060 1977) Profil trapeznih navoja Korak navoja P Dubina osnovnoga profila navoja (= nosiva dubina) H, = 0,5 P Nazivna dubina navoja vijka matice Zranost Zaobljenost na tjemenu R, u korijenu R2 Mjere profila P
1,5 2 3 4 5 6 7 8 9 10 12 H, 0,75 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 6

Trapezni navoji (JUS M.B0.061/062 1977) Oznaka* P mm 1,5 2 1,5 2 2 2 3 3 2 4 4 2 4 5 3 5 8 5 3 5 8 6 3 6 10 6 3 6 10 7 3 7 10 7 3 7 10 8 d mm 8 9 10 10 11 12 12 14 16 16 18 20 20 22 24 24 24 26 28 28 28 30 32 32 32 34 36 36 36 38 40 40 40 42 44 44 44 46 dj D2 mm 7,25 8 9,25 9 10 11 10,5 12,5 15 14 16 19 18 19,5 22.5 21,5 20 23,5 26,5 25,5 24 27 30,5 29 27 31 34,5 33 31 34,5 38,5 36,5 35 38,5 42,5 40,5 38 42

mm

Tr 8x 1,5
Tr 9 x 2 Tr 10 x 1,5 Tr 10 x 2 Tr 11 x 2 Tr 12 x 2

h} = H | + ac H4 = Hi + ac ac

Tr 12x 3 Tr 16 x 2 Tr 16 x 4

Tr 14 x 3 Tr 18 x 4 Tr 20 x 2

trapeznoga navoja (mm)

^2max 0,9 1,25 1,75 2,25 2,75 3,5 4 4,5 5 5,5 6,5 0,075 0,125 0,125 0,125 0,125 0,25 0,25 0,25 0,25 0,25 0,25 0,15 0,25 0,25 0,25 0,25 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5

ac
0,15 0,25 0,25 0,25 0,25 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5

P
14 16 18 20 22 24 28 32 36 40 44

H,
7 8 9 10 11 12 14 16 18 20 22

c 1 1 1 1 1 1 1

h, = Ht
8 9 10 11 12 13 15 17 19 21 23

^tmax 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5

Rlmax
1 1 1 1 1 1 I 1 1 1 1

Tr 22 x 5 Tr 24 x 3 Tr 24 x 5 IV 24 x 8 Tr 26 x 5 Tr 28 x 3 Tr 30 x 6

IV 20 x 4

Tr 28 x 5 Tr 28 x 8

1 1 1 I

Tr 34 x 6

Tr32x 3 Tr 32 x 6 Tr 32 x 10 Tr 36 x 3 Tr 36 x 6 Tr 36x10

Veliki promjer navoja vijka d (= D) matice Z)4 = d 4 2 ac = d 2h} Mali promjer navoja vijka = d~2H, ( = </,) matice d2 = D2 = d Hi Srednji promjer navoja A = rf327tr/4 Presjek jezgre

D,
*

Tr 38 x 7 Tr 40 x 3 Tr 40 x 7 Tr 42 x 7

Tr 40x10 Tr 44 x 3 Tr 44 x 7 Tr 44 x 10

Vievojni trapezni navoji Korak navoja P ri-vojnih navoja vei je ri-puta od koraka jednovojnog navoja, dok sve druge mjere ostaju nepromijenjene. Trapezne navoje upotrebljavamo posebno za radna vretena. Mjere standardiziranih trapeznih navoja su na str. 521 do 523. 520

Tr 46 x 8

6,2 6,5 8,2 7,5 8,5 9,5 8,5 10.5 13,5 11,5 13,5 17,5 15,5 16,5 20,5 18,5 15 20,5 24,5 22,5 19 23 28,5 25 21 27 32,5 29 25 30 36,5 32 29 34 40,5 36 31 37

d,

Di mm 6,5 7 8,5 8 9 10 9 11 14 12 14 18 16 17 21 19 16 21 25 23 20 24 29 26 22 28 33 30 26 31 37 33 30 35 41 37 32 38

Dt mm 8,3 9,5 10,3 10,5 11,5 12,5 12,5 14,5 16,5 16,5 18,5 20,5 20,5 22,5 24,5 24,5 25 26,5 28,5 28,5 29 31 32,5 33 33 35 36,5 37 37 39 40,5 41 41 43 44,5 45 45 47

A mm 1 30,2 33,2 52,8 44,2 56,7 70,9 56,7 86,6 143 104 143 241 189 214 330 269 177 330 471 398 284 415 638 491 346 573 830 661 491 707 1046 804 661 908 1288 1018 755 1075

* Uzeti su u obzir svi navoji prve prednosti (debelo tiskani), od navoja druge prednosti samo oni s prednosnim korakom. 521

Trapezni Oznaka* T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T T (T T (T T T T (T T (T T T T 48 x 3 48 x 8 48x12 50 x 8 52 x 3 52 x 8 52x12 55 x 9 60 x 3 60x 9 60x14 65x10 70 x 4 70x10 70x16 75x10 80 x 4 80x10 80x16 85x12 90 x 4 90 x 12 90x18 95 x 12 100 x 4 100x12 100x20 105x12) 110x12 115x14) 120 x 6 120x14 120 x 22 125x14) 130x14 135x14) 140 x 6 140x14 140x24 P mm 8 12 8 3 8 12 9 3 9 14 10 4 10 16 10 4 10 16 12 4 12 18 12 4 12 20 12 12 14 6 14 22 14 14 14 6 14 24 d mm 48 48 48 50 52 52 52 55 60 60 60 65 70 70 70 75 80 80 80 85 90 90 90 95 100 100 100 105 110 115 120 120 120 125 130 135 140 140 140 d2
=

navoji (nastavak) Oznaka* (Tr 145 x 14) Tr 150x16 (Trl55x 16) Tr160 x 6 Tr 160 x 16 Tr 160x28 (Tr 165 x 16) Tr 170x16 (Tri75 x 16) Tr 180 x 8 Tr 180 x 18 Tr 180 x 28 (Tr 185x18) Tr 190x18 (Tr 195x18) Tr 200 x 8 Tr 200 x 20 Tr 200 x 33 Tr 210x20 Tr 220 x 8 Tr 220 x 20 Tr 220 x 3 Tr 230 x 20 Tr 240 x 8 Tr 240 x 22 Tr 240 x 36 Tr 250 x 2 i Tr 260 x 12 Tr 260 x 22 Tr 260 x 40 Tr 270 x 24 Tr 280 x 12 Tr 280 x 24 Tr 280 x 40 Tr 290 x 24 Tr 300x12 Tr 300 x 24 Tr 300 x 44 P mm 14 16 16 6 16 28 16 16 16 8 18 28 18 18 18 8 20 33 20 8 20 36 20 8 22 36 22 12 22 40 24 12 24 40 24 12 24 44 d mm 145 150 155 160 160 160 165 170 175 180 180 180 185 190 195 200 200 200 210 220 220 220 230 240 240 240 250 260 260 260 270 280 280 280 290 300 300 300 d2 = D2 mm 138 142 147 157 152 146 157 162 167 176 171 166 176 181 186 196 191 184 200 216 210 202 220 236 229 222 239 254 249 240 258 274 268 260 278 294 288 278 d3 mm 129 132 137 153 142 130 147 152 157 171 160 150 165 170 175 191 180 166 188 211 198 182 208 231 216 202 226 247 236 218 244 267 254 238 264 287 274 254 D, mm 131 134 139 154 144 132 149 154 159 172 162 152 167 172 177 192 182 168 190 212 200 184 210 232 218 204 228 248 238 220 246 268 256 240 266 288 276 256 .4 mm 147 152 157 161 162 162 167 172 177 181 182 182 187 192 197 201 202 202 212 221 222 222 232 241 242 242 252 261 262 262 272 281 282 282 292 301 302 302 A mm2 13070 13 685 14741 18 385 15837 13 273 16972 18146 19 359 22966 20106 17671 21382 22698 24053 28 652 25447 21642 27 759 34967 30 79] 26016 33 979 41910 36644 32047 40115 47916 43 744 37325 46759 55 990 50671 44488 54739 64692 58965 50671

D2

mm 46,5 44 42 46 50,5 48 46 50,5 58,5 55,5 53 60 68 65 62 70 78 75 72 79 88 84 81 89 98 94 90 99 104 108 117 113 109 118 123 128 137 133 128

d3 mm 44,5 39 35 41 48,5 43 39 45 56,5 50 44 54 65,5 59 52 64 75,5 69 62 72 85,5 77 70 82 95,5 87 78 92 97 99 113 104 96 109 114 119 133 124 114

Dt mm 45 40 36 42 49 44 40 46 57 51 46 55 66 60 54 65 76 70 64 73 86 78 72 83 96 88 80 93 98 101 114 106 98 111 116 121 134 126 116

mm

D4

A mm 2 1 555 1195 962 1 320 1847 1452 1195 1590 2 507 1963 1521 2290 3 370 2734 2124 3217 4477 3 739 3019 4072 5 741 4 657 3 848 5 281 7163 5945 4 778 6 648 7 390 7698 10029 8495 7 238 9331 10207 11 122 13893 12076 10207

48,5 49 49 51 52,5 53 53 56 60,5 61 62 66 70,5 71 72 76 80,5 81 82 86 90,5 91 92 96 100,5 101 102 106 111 117 121 122 122 127 132 137 141 142 142

Uzeti su u obzir svi navoji prve prednosti (debelo tiskani), od navoja dru prednosti samo oni s prednosnim korakom.

* Uzeti su u obzir svi navoji prve prednosti (debelo tiskani), od navoja druge prednosti samo oni s prednosnim korakom. 523

522

Pilasti navoji (JUS M . B O . 0 7 0 - 1981) Profil pilastih navoja Korak navoja P Teoretska dubina navoja H = 1,732 05 P Dubina navoja na vijku tf, = 0,867 77 P Dubina navoja na matici (= nosiva dubina navoja) H2 = 0,75 P Zranost b = 0,117 77 /> Zaobljenost r = 0,124 27 P Mjere profila pilastog navoja (mm)
H, r b 3 1,736 1.5 0,236 0,249 3 2,603 2.25 0.353 0,373 4 3,471 3 0,471 0,497 5 4,339 3.75 0,589 0,621 6 4.5 0,707 5,207 0,746 7 6,074 5.25 0,824 0,870 8 6,942 6 0,942 0,994 9 7,810 6,75 1,060 1,118 10 8,678 7.5 1,178 1,243 12 10,413 9 1.413 1.491 14 12,149 10.5 1,649 1,740 Veliki promjer navoja - vijka d - matice D 2 p P

Pilasti Oznaka* S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S 10 X 12 X 12 x 16 x 16 X 20 x 20 X 24 x 24 X 24 x 28 x 28 X 28 x 32 x 32 X 32 x 36 x 36 X 36 x 40 x 40 X 40 x 44 x 44 X 44 X 48 x 48 X 48 x 52 x 52 X 52 x 60 x 60 X 60 x 70 x 70 X 70 x 2 2 3 2 4 2 4 3 5 8 3 5 8 3 6 10 3 6 10 3 7 10 3 7 12 3 8 12 3 8 12 3 9 14 4 10 16
P d

n a v o j i prve prednosti
d, <li D

H, 13,884 15,620 17,355 19,091 20,826 22,562 24,298 27,769 31,240 34.711 38,182 12 13,5 15 16,5 18 19,5 21 24 27 30 33

16 18 20 22 24 26 28 32 36 40 44 = d

1.884 2,120 2,355 2,591 2,826 3,062 3,298 3,769 4,240 4,711 5,182

1,988 2,237 2,485 2,734 2,982 3,231 3,480 3,977 4,474 4,971 5,468

Mali promjer navoja Srednji promjer Presjek jezgre Vievojni pilasti navoji

- vijka dt = d 2H, - matice Dx = D - 2H2 d2 = d + 1,050 14 P - H = D, - 0,913 96 P + H A = d,2K/4

Korak navoja P M-vojnih pilastih navoja vei je rt-puta od koraka jednovojnog navoja, dok sve druge mjere navoja ostaju nepromijenjene.
*

mm 2 2 3 2 4 2 4 3 5 8 3 5 8 3 6 10 3 6 10 3 7 10 3 7 12 3 8 12 3 8 12 3 9 14 4 10 16

mm 10 12 12 16 16 20 20 24 24 24 28 28 28 32 32 32 36 36 36 40 40 40 44 44 44 48 48 48 52 52 52 60 60 60 70 70 70

mm 6,528 8,528 6,794 12,528 9,058 16,528 13,058 18,794 15,322 10,116 22,794 19,322 14,116 26,794 21,586 14,644 30,794 25,586 18,644 34,794 27,852 22,644 38,794 31,852 23,174 42,794 34,116 27,174 46,794 38,116 31,174 54,794 44,380 35,702 63,058 52,644 42,232

mm 8,636 10,636 9,954 14,636 13,272 18,636 17,272 21,954 20.590 18,545 25,954 24,590 22,545 29,954 27,909 25,181 33,954 31,909 29,181 37.954 35,227 33,181 41.954 39,227 35,817 45,954 42,545 39,817 49,954 46,545 43,817 57,954 53,863 50,453 67,272 63,181 59,089

mm 10 12 12 16 16 20 20 24 24 24 28 28 28 32 32 32 36 36 36 40 40 40 44 44 44 48 48 48
52

, mm 7 7,5 13 10 17 14 19,5 16.5 12 23,5 20,5 16 27,5 23 17 31.5 27 21 35,5 29,5 25 39.5 33,5 26 43.5 36 30 47,5 40 34 55.5 46,5 39 64 55 46
9

A^

52 52 60 60 60 70 70 70

mm2 33,5 57,1 36,3 123 64,4 215 134 277 184 80,4 408 293 156 564 370 168 745 514 273 951 609 403 1 182 797 422 1 438 914 580 1 720 1 141 763 2 358 1 547 1 001 3 123 2 177 1 401

Upotrebljavati treba u prvom redu debelo oznaene navoje

Pilasti navoj upotrebljavamo za vretena koja mnogo rade, a prenose velike sile, ali samo u jednom smislu. Razlikujemo tri prednosna stupnja pilastog navoja: prvi je za obiajnu upotrebu, drugi za posebne sluajeve, a trei jo samo u starim konstrukcijama.
524

525

Pilasti
Oznaka* P mm d mm

n a v o j i prve prednosti (nastavak)

mm

Pilasti navoji prve prednosti

80 S 80 S 80 s 90 s 90 s 90 s 100 s 100 s 100 s 120 s 120 s 120 s 140 s 140 s 140

x 4 X 10 x 16 x 4 X 12 x 18 x 4 X 12 x 20 x 6 X 14 x 22 x 6 X 14 x 24

s 160 x 6 16 s 160 X 28 s 160 x 180 x 8 s 18 s 180 X 28 s 180 x s 200 x 8 s 200 X 18 s 200 x 32 s 220 x 8 s 220 X 20 s 220 x 36 s 240 x 8 s 240 X 22 s 240 x 36 s 260 x 12 s 260 X 22 s 260 x 40 s 280 x 12 s 280 X 24 s 280 x 40 s 300 x 12 s 300 X 24 s 300 x 44

4 10 16 4 12 18 4 12 20 6 14 22 6 14 24 6 16 28 8 18 28 8 18 32 8 20 36 8 22 36 12 22 40 12 24 40 12 24 44

80 80 80 90 90 90 100 100 100 120 120 120 140 140 140 160 160 160 180 200 200 200 220 220 220 240 240 240 260 260 260 280 280 280 300 300 300

180 180

73,058 62,644 52,232 83,058 69,174 58,760 93,058 79,174 65,290 109,586 95,702 81,818 129,586 115,702 98,348 149,586 132,232 111,404 166,116 148,760 131,404 186,116 168,760 144,462 206,116 185,290 157,520 226,116 201,818 177,520 239,174 221,818 190,578 259,174 238,348 210,578 279,174 258,348 223,636

d,

d2 mm

D mm

D,
mm

A mm2

Oznaka S 340X 12 S 340 x 44 S 380x12 S 4 2 0 x 18 S 460X 18 S 5 0 0 x 18 S 540x24 S 580x24 S 620x24

P mm 12 44 12 18 18 18 24 24 24

d mm 340 340 380 420 460 500 540 580 620

di mm 319,174 263,636 359,174 388,760 428,760 468,760 498,348 538,348 578,348

d2 mm 331,817 309,996 371,817 407,726 447,726 487,726 523,634 563,634 603,634

D mm 340 340 380 420 460 500 540 580 620

Di mm 322 274 362 393 433 473 504 544 584

A mm 2 80010 54588 101321 118701 144384 172580 195053 227622 262704

77,272 73,181 69,089 87,272 81,817 77,726 97,272 91,817 86,362 115,909 110,453 104,998 135,909 130,453 123,634 155,909 149,089 140,907 174,545 167,726 160,907 194,545 187,726 178,179 214,545 206,362 195,451 234,545 224,998 215,451 251,817 244,998 232,724 271,817 263,634 252,724 291,817 283,634 269,996

80 80 80 90 90 90 100 100 100 120 120 120 140 140 140 160 160 160 180 180 180 200 200 200 220 220 220 240 240 240 260 260 260 280 280 280 300 300 300

74 65 56 84 72 63 94 82 70 111 99 87 131 119 104 151 136 118 168 153 138 188 173 152 208 190 166 228 207 186 242 227 200 262 244 220 282 264 234

4 3 2 5 3 2 6 4 3 9

5 258 13 189 10 514 7 597 17 574 13 733 9 747 21 673 17 381 13 562 27 206 22 368 16 391 33 367 26 965 19 488 40 156 31 990 24 751 44 928 38 644 28 526 52 756 44 618 34 827 61 213 52 420 39 280

7 193

192 082 143 418 758 712 801 923 348 432

Pilasti navoji druge prednosti* S 14 X 2 S 14 X 3 S 18x 2 S 18 X 4 S 22 x 3 S 22 X 5 S 22 x 8 S 26 X 3 S 26 X 5 S 26 x 8 S 30 X 3 S 30 X 6 10 S 30 X 1 S 34 x 3 S 34 X 6 S 34 x 10 S 105 x 4 S 38x 3 S 38 X 7 S 3 8 x 10 S 42x 3 S 42 X 7 S 42 X 10 S 46 x 3 S 46 X 8 S 4 6 x 12 S 50 x 3 S 50 X 8 S 5 0 x 12 S 55 X 3 S 55 X 9 S 5 0 x 14 S 65 X 4 S 75 x 4 S 170x 6 S 170x28 S 190x 8 S 190x32 S 210 x 8

S 75X10
S S S S

75x16 85 x 4

S 170X16

S 290 x 12 S 290 X 24 S 290x44 S 320 x 12 S 320 x 44 S 3 6 0 x 12 S 400 x 12 S 440 x 18 S 4 8 0 x 18 S 520x24 S 560 x 24 S 600x24 S 640 x 24 S 185 x 8

S 85X12
85x18 95 x 4

S 190X18

S 95X18 S 110x 4 S S S S S

S 95X12

S 210X20
S 210x36 S 230 x 8

S 110X12

110x20 130 x 6 130x22 150x 6

130 X14

S 65X10
S 65 x 16

S 150x24

S 150X16
S 145 x 6

S 230x36 S 250 x 12 S 250 X 22 S 250x40 S 2 7 0 x 12 S 270 X 24 S 270x40 S 165 x 6

S 230X20

Pilasti navoji tree prednosti* S 125 x 6

S 105X12
S 105x20 S 115 x 6

* Upotrebljavati treba u prvom redu debelo oznaene navoje

S 125x22 S 145x24 S 165x28 S 155 x 6 S 175 x 8 S 135 X 6 S 115X14 S 135 X14 S 155X16 S 175X16 S 115 x 2 2 S 135x24 S 155x24 S 175 x 2 8 * Upotrebljavati treba u prvom redu debelo oznaene navoje

S 125X14

S 145X14

S 165X16

S 185X18
S 185 x 32 S 195 x 8 S 195x32

S 195X18

526

527

Obli navoji (JUS M.B0.081 1952) Profil oblih navoja Broj navoja na 25,4 mm Korak navoja (mm) Teoretska dubina navoja H Dubina navoja vijka i matice Nosiva dubina navoja Zranost H, Zaobljenost vijka matice R Mjere profila oblog navoja (mm) mm 10 2,540 8 3,175 6 4,233 4 6,350 Veliki promjer
n P H,

P = 25,4/ 1,866 03 P //, = 0,5 P 0,083 50 P i = 0,05 P 0,238 51 P 0,255 97 P R, - 0,221 05 P

mm mm 0,212 1,270 1,588 0,265 2,117 0,353 3,175 0,530 navoja vijka matice Mali promjer navoja vijka matice Srednji promjer Presjek jezgre
P d

Hi

mm 0,606 0,757 1,010 1,515

mm 0,650 0,813 1,084 1,625

mm 0,561 0,702 0,936 1,404

mm 0,127 00 0,158 75 0,211 65 0,317 50

D = d 4 2a rf, = d2H, D, = D 2Ht d2 = d H, = d, A = d,2 tt/4

Obli normalni i Oznaka n 1 Rd 55 x U i 6 Rd 60 x 'U ! 6 Rd 65 x 'U i 6 Rd 70 x 'U 6 Rd 75 x '/ \ 6 Rd 80 x u 6 Rd 85 x u 6 Rd 90 x 'U 1 6 Rd 95 x 'U l 6 Rd 100 x 'U 6 Rd 110x 'U i 4 Rd 120 x u 4 Rd 130 x u 4 Rd 140 x u 4 Rd 150 x u 4 Rd 160x u 4 Rd 170 x u 4 Rd 180 x u 4 Rd 190 x u 4 Rd 200 x u 4

navoji (nastavak)
P d d, d2 D D< A

O b l i n o r m a l n i n a v o j i (JUS M.B0.081 1952) Oznaka Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd Rd 8x 9x 10 x 11 x 12 x 14 x 16 x 18 x 20 x 22 x 24 x 26 x 28 x 30 x 32 x 36 x 40 x 44 x 48 x 52 x / to /10 /10 /to /10 /8

U n

mm mm mm 2 55,423 51,190 2 024 60,423 1 56,190 2 443 65,423 61,190 2 900 70,423 66,190 3 397 75,423 j 71,190 3 933 80,423 | 76,190 4 509 85,423 81,190 5 123 90,423 86,190 5 777 95,423 91,190 6 471 100,423 96,190 7 203 110,635 104,285 8 438 120,635 114,285 10 145 130,635 124,285 12 008 140 635 134,285 14 029 150,635 144,285 16 207 160 635 154,285 18 542 170,635 164,285 21 034 180,635 174,285 23 683 190,635 184,285 26 489 200,635 194,285 29 453 Obli grubi navoj za eljeznika vozila ( J U S M . B 0 . 0 8 2 1952) Profil se toga navoja razlikuje od profila normalnoga oblog navoja time to mu kut nosivih povrina teoretskog profila iznosi 15 56'. Dimenzije grubog oblog navoja: P = 7 mm, //, = 4,5 mm, r = 1,65 mm, R = 1,55 tnm, R\ = 1,75 mm mm 4,233 4,233 4,233 4,233 4,233 4,233 4,233 4,233 4,233 4,233 6,350 6,350 6,350 6,350 6.350 6,350 6,350 6,350 6,350 6,350 mm 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 mm 50,767 55,767 60,767 65,767 70,767 75,767 80,767 85,767 90,767 95,767 103,650 113,650 123,650 133,650 143,650 153,650 163 650 173,650 183,650 193,650 mm 52,883 57,883 62,883 67,883 72,883 77,883 82,883 87,883 92,883 97,883 106,825 116,825 126,825 136,825 146,825 156,825 166,825 176,825 186,825 196,825 Oznaka Rd 34 x 7 Rd 39 x 7 Rd 44 x 7 Rd 49 x 7 Rd 54 x 7 Rd 59 x 7 Rd 64 x 7 Rd 69 x 7 Rd 74 x 7 Rd 79 x 7
Obli navoj d d, d2 D

/a /a /8 /8 /a /a /s
U 16 u u li

10 10 10 10 10 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 6 6 6 6

mm 2,540 2,540 2,540 2,540 2,540 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175 3,175 4,233 4,233 4,233 4,233

mm 8 9 10 11 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 36 40 44 48 52

mm 5,460 6,460 7,460 8,460 9,460 10,825 12,825 14,825 16,825 18,825 20,825 22,825 24,825 26,825 28,825 32,825 35,767 39,767 43,767 47,767

d,

mm mm 6,730 8,254 7,730 9,254 8,730 10,254 9,730 11,254 10,730 12,254 12,412 14,318 14,412 16,318 16,412 18,318 18,412 20,318 20,412 22,318 22,412 24,318 24,412 26,318 26,412 28,318 28,412 30,318 30,412 32,318 34,412 36,318 37,883 40,423 41,883 44,423 45,883 48,423 49,883 52,423

d2

mm 5,714 6,714 7,714 8,714 9,714 11,142 13,142 15,142 17,142 19,142 21,142 23,142 25,142 27,142 29,142 33,142 36,190 40,190 44,190 48,190

D,

mm 2 23,4 32,8 43,7 56,2 70,3 92,0 129 172 222 278 340 409 484 565 652 846 1 005 1 242 1 505 1 792

mm 34 39 44 49 54 59 64 69 74 79
za

mm 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70
eljeznike

mm 29,5 34,5 39,5 44,5 49,5 54,5 59,5 64,5 69,5 74,5
spojke

mm 34,4 39,4 44,4 49,4 54,4 59,4 64,4 69,4 74,4 79,4
(JUS

mm 25,4 30,4 35,4 40,4 45,4 50,4 55,4 60,4 65,4 70,4

mm 31,143 36,143 41,143 46,143 51,143 56,143 61,143 66,143 71,143 76,143 !
1952)

D2

mm 2 491 707 962 1 256 1 590 1 963 2 376 2 827 3318 3 848

Profil toga navoja u principu je isti kao u normalnoga oblog navoja s promjerom vijka 50 mm i korakom navoja 7 mm : Oznaka: Rd 50 x 7 (odn. Rd 50 x 7 lijevi) Dimenzije: P = 7 mm r = 1 , 6 7 mm d = 50 mm D = 50,6 mm //i = 3,5 mm R = 1,635 mm d ( 43 mm D t = 43,6 mm H 2 _ 0,75 mm =.- 1,704 mm d2 = 46,5 mm D2 - 47,3 mm (D2 je srednji promjer matice.)
35 - Strojarski prirunik

M.B0.083

528

529

Navoji za bicikle (JUS M.B0.95 1957) Profil navoja Broj navoja na 25,4 mm Korak navoja (mm) P = 25,4/ Dubina navoja Zaobljenost Veliki promjer Srednji promjer Mali promjer Oznaka "ii" J / 8 Bi 0,415 Bi 9/i6 Bi 1,29 Bi 1,37
d

Navoji za oklopne cijevi (JUS M.B0.090 1952) Broj navoja na 25,4 mm n Korak navoja (mm) P = 25,4 jn Teoretska dubina navoja H = 0,595 875 P Stvarna dubina navoja H| = 0,4767 P Zaobljenost r = 0,107/' d Veliki promjer navoja Mali promjer navoja d| = d 2 H{ Srednji promjer navoja d2 = d H, Oznaka Re 7 Re 9 Re 11 Re 13.5 Re 16 Re 21 Re 29 Re 36 Re 42 Re 48 n 20 18 18 18 18 16 16 16 16 16 P mm 1,27 1,41 1,41 1,41 1,41 1,588 1,588 1,588 1,588 1,588 d mm 12,50 15,20 18,60 20,40 22,50 28,30 37,00 47,00 54,00 59,30 di mm 11,28 13,86 17,26 19,06 21,16 26,78 35,48 45,48 52,48 57,78 Profil navoja

H, = 0,5327 P r = Pj 6 d d2 = d H, </, - d 2 7 / ,
di

mm 9,525 10,550 14,288 32,766 34,798

n 26 26 20 24 24

P mm 0,977 0,977 1,270 1,058 1,058

mm 0,520 0,520 0,677 0,564 0,564

H,

r mm 0,163 0,163 0,212 0,176 0,176

dz

mm 9,004 10,029 13,611 32,202 34,234

mm 8,484 9,509 12,934 >1,638 33,670

Edisonovi navoji (JUS M.B0.086 1952) Profil navoja Broj navoja na 25,4 mm Korak navoja (mm) P = 25,4/ Zaobljenost r Veliki promjer vijka d Mali promjer vijka rf. Veliki promjer matice D Mali promjer matice Z), P mm 1,814 2,822 3,629 4,233 0,531 0,822 1,025 1,187
d*

d2 mm 11,89 14,53 17,93 19,73 21,83 27,54 36,24 46,24 53,24 58,54

Hi mm 0,61 0,67 0,67 0,67 0,67 0,76 0,76 0,76 0,76 0,76

r mm 0,14 0,15 0,15 0,15 0,15 0,17 0,17 0,17 0,17 0,17

Navoji samoreznih vijaka (JUS M.B0.100 - 1983) Profil navoja Veliki promjer Mali promjer Korak navoja irina vrha navoja Oznaka NI 2,2 NI 2,9 NI 3,5 NI 3,9 NI 4,2 d mm 2,2 2,9 3,5 3,9 4,2 d, mm 1,6 2,2 2,6 2,9 3,1 d d\ P m P mm 0,79 1,06 1,27 1,34 1,41 m mm 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 Oznaka NI 4,8 NI 5,5 NI 6,3 NI 8 NI 9,6
d di

Oznaka ; E 10 E 14 E 27 E 33

n 14 9 7 6

mm 9,53 9,36 13,89 13,70 26,45 26,15

mm 8,51 8,34 12,29 12,10 24,26 23,96 30,45 30,05

dx'

D*

mm 9,78 9,61 14,16 13,97 26,85 26,55 33,55 33,15 40,05 39,60

mm 8,76 8,59 12,56 12,37 24,66 24,36 30,95 30,55 36,45 36,00

Di*

zaobljeno

33,05 32,65 39,50 35,90 E 40 4 6,350 1,850 39,05 35,45 * Gornji i donji brojevi oznauju granine vrijednosti.

mm 4,8 5,5 6,3 8 9,6

mm 3,6 4,2 4,9 6,2 7,8

P mm 1,59 1,81 1,81 2,12 2,12

m mm 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15

530

531

DOPUTENA N A P R E Z A N J A U konstrukcijama se ne smiju pojaviti trajne plastine deformacije, ve mora sva konstrukcija stalno ostati u podruju elastinih deformacija. To znai, da doputena naprezanja u materijalu ne smiju prijei granicu elastinosti. No, zbog sigurnosti (u sluaju pojavljivanja nepredvienih dodatnih optereenja, npr. dinamikih) materijal neemo naprezati ni do granice elastinosti. (Iznimke su posebni sluajevi, kada odreenom plastinom deformacijom postiemo djelomino ukruivanje materijala.) U praksi su uvedena d o p u t e n a n a p r e z a n j a , odreena koeficijentom sigurnosti v, tj. omjerom (vlane) vrstoe i doputenog naprezanja materijala. Taj se koeficijent mijenja - prema zahtijevanoj sigurnosti - od 2 do
10.

Doputena naprezanja najvanijih kovinskih materijala U slijedeim tablicama znae:

^p0,2 (dogovorno) naprezanje teenja Rm - vrstou na vlak, CTpf - trajnu dinamiku vrstou za savijanje (sluaj III), dop ~ doputeno naprezanje na tlak, i to: I - pri mirnom optereenju, II - pri kolebanju optereenja izmeu maksimalne vrijednosti i nule, III - pri kolebanju optereenja izmeu pozitivne i negativne maksimalne vrijednosti.

Doputeno naprezanje

o^ = RjJv

Sva naprezanja vrijede pri temperaturi okoline. Oznaka po JUS *p0.2

CT
aDf

Doputeno naprezanje ovisi o osnovnim vrstama optereenja pa razlikujemo doputena naprezanja: na na na na na vlak tlak savijanje smik (tangencijalno) torziju (uvijanje) fjop CT op

I N/mm
2

dop II

III

idop rslj0p
T
L D O P

Doputeno naprezanje, dakako, veoma ovisi i o posebnim faktorima koji utjeu na vrstou materijala, napose o koeficijentu oblika te o trajnom (statikom i dinamikom) optereenju (str. 537 do 542). Za odreivanje doputenog naprezanja posebno je vano stanje materijala. Zdrav materijal mora biti homogen i ne smije imati unutarnjih greaka (upljina, mjehura, nakupina itd.), koje smanjuju nosive presjeke i mogu izazvati znatna zarezna naprezanja. Osim toga, treba pri odreivanju doputenog naprezanja uzeti u obzir jo i druge okolnosti koje utjeu na vrstou, kao to je na primjer smanjenje presjeka zbog gubitka materijala pri habanju, koroziji itd. Za proraunavanje konstrukcijskih dijelova jednostavnih i iskuanih oblika, na koje djeluju potpuno poznata optereenja, moemo upotrijebiti doputeno naprezanje koje je iskustvom odreeno za sline sluajeve. Tako postupamo u praksi pri proraunu jednostavnih strojnih elemenata uzimajui doputena naprezanja prema iskustvu (sabrana u tablicama na str. 533 do 535). Pri proraunu elinih konstrukcija uzimamo za njih posebna doputena naprezanja (vidi tablicu na str. 536). Meutim, za sve novo oblikovane konstrukcijske dijelove, napose za komplicirane oblike i optereenja, takav nain preraunavanja nije vie dovoljan. U takvim sluajevima treba vrstou i doputena naprezanja odrediti posebnim studioznim proraunima i ispitivanjima. 5.32

SL 15 SL 20 SL 25 SL 30

Sivi lijev (JUS C.J2.020 - 1973)-- neobraen 40 .. 110.. 180 60. ..80 160 .. 230 75 . . 110 55.. 210.. 280 100. .. 140 80.. 250.. 300 110. .. 160 80.. Temperovani lijev (JUS C.J2.021 - 1958)

55 70 100 110

30. 45 . 60. 65.

.45 .60 . 80 .90

25. 25 . 40. 40.

. 30 .40 .60 .70

BTeL BTeL CTeL CTeL

35 40 35 38

320.. 200. . 240 380.. 350.. 200. .240 380..

360 110. .. 140 410 130. .. 170 380 80. . .110 400 100. ..130

80.. 90.. 70.. 80..

110 120 .85 . 100

50. 60. 40. 50.

. 80 .90 .60 .75

40. 45. 30. 35.

.50 .60 .40 .50

elini lijev (JUS C.J3.011 L. L. L. L. 0300 0400 0500 0600 180. 220. 250. 280. .230 .280 .320 .360 380. . 450.. 520.. 600.. 450 520 600 700

1973) - normalno aren 160. 180. 200. 220. ..190 . .220 ..240 . .260 100.. 110.. 130.. 140.. 130 80. .110 160 90. . 120 180 100. . 130 .200 110. . 150 50. 60. 70. 80. .75 .85 .95 .110

Opi konstrukcijski elici (JUS C.B0.500 - 1970 i 1 9 7 2 ) - normalno areni . . . . . . . 0261 0361 0461 0561 0545 0645 0745 200. 220. 240. 340 . 280. 320. 340. .230 .250 .280 .420 .340 . 380 .420 340.. 370.. 420 .. 520.. 500.. 600.. 700.. 420 450 500 620 600 720 850 160. 170. 190. 300. 220 280. 300. . .200 ..200 .. 250 ..350 . .270 .. 330 . .380 110.. 120.. 130.. 180.. 150.. 180.. 210.. . 130 . 140 .150 .210 . 180 . 210 .250 90. 100. 110. 140. 120. 150. 160. . 120 75. .95 . 130 80. . 100 . 140 90. .110 .180 110. . 150 . 160 95. . 120 . 185 105. . 140 .200 115. . 170 533

Doputena

naprezanja najvanijih

kovinskih materijala (nastavak) Sva naprezanja vrijede pri temperaturi okoline.

Znaenje oznaka naprezanja - vidi str. 533 Oznaka po JUS "p0,2 Rm "Di N/mm2 O. 1 ni

Oznaka po JUS*

Rm

"Dt N/mm2

<?di,p 11

III

elici za cementiranje (JUS C. B9.020 - 1974) - nakon kaljenja (Podaci vrijede za svojstva jezgre pri debljini ispitnog uzorka 15 do 40 mm) . . . . . . . . . 1120 1 . 300 1121 i 250.. 1220 \ 300. . 360 1221 J 4120 400.. . 600 4320 600.. . 800 4321 700. . 950 4721 750.. . 950 5420 650. . 800 5421 800. . 1000 420. . 520 220. .280 110. .150 90. . 120 70. . 90 90. .110 120. 150. 180. 160. 160. 190. . 170 .220 .240 .250 .230 .260

elici za opruge (JUS C.B0.551 - 1984) - poboljani

.

2133 . 4830 Aluminijske Al Si 12.01 Al Si 12.02 Al Si 6 Cu4.01 Al Si 6 Cu4.02 Al Mg 5 Si.01 Al Cu4 Si Mg

1100.. 1200..

1400 1300.. 1500 550...650 720...880 420...500300...380 1600 1350.. 1700 580... 700 750...900 420.. .520320...400 za lijevanje . 90 140. .110 150. .150 160. .160 170. .100 170. (JUS .200 .200 .200 .220 .250 C.C2.300 60. . 90 70. .100 60. . 90 70. .100 60. . 80 - 1983 40. .70 40. .70 40. .70 40. .70 40. .70 1967) . 90 .130 . 50 .110 . 80 .110 30. 30. 30. 30. 30. 40. 60. 20. 40. 30. 50. .60 .60 .60 .60 .60 .60 .90 .40 .70 .60 .70 20. 20. 20. 20. 20. 30. 50. 20. 30. 30. 40. .40 .40 .40 .40 .40 .40 .70 .30 .60 .50 .60

500. . 650 250. .300 140. . 170 120. .150 600. . 850 800. .1100 1000. ..1300 1100. . 1450 900. ..1200 1200. ..1450 300. 320. 350. 360. 320. 400. .360 .400 .420 .460 .420 .480 200. 300. 320. 320. 300. 340. .260 .360 .420 .420 .380 .440 140. 230. 260. 250. 240. 270. .200 .320 .360 .350 .330 .370

slitine 70. 90. 100. 110. 90.

elici za poboljanje (JUS C.B9.021 - 1974) - poboljani

..

. 1331 .

1330

300... 380 500... 650 220. .270 140. .170 120. .150 330.. 360. 440. 500. 550. 550. 450. 550. 650. 700. 650. 650. 700.
800. 800.

90. .115

. .. .. ..
.

1430 1431 . 1530 1531 . 1730 . 1731 . 3130 . 4130 . 4131 . 4730 . 4731 . 4732 . 4733 . 4734 . 4830 . 5430 . 5431 . 5432

450 550.. 500

600 . 800
600.

800

270. .320 170. .200 130. . 170 100. . 125

Aluminijske slitine za gnjeenje m 80. .140 180. u 220. .320 280. m 50. . 80 110. Al Sil Mg u 150. .210 170. m 70. .120 180. Al Mg2 h 140. .180 230.

(JUS C.C2.100 .220 80. .120 50. .450 120. .180 90. .150 50. . 70 30. .290 70. .130 60. .220 70. .120 50. .260 100. .170 70.

850 300. .340 190. .220 150. .200 110. .150

700... 1000 340. .400 220. .260 170. .240 130. .170
800. 800.

isti bakar (JUS C D 1.002 - 1972) Cu - Ijevan 70...120 140...200 40. . 50 30. . 40 20. .30 - aren 40... 80 200... 250 80. .110 30. . 40 30. .50 - vuen 300...400 380...440 100. .120 90. .120 40. .60

10. .20 20. .40 20. .40

650 750. 800 . 700 700.

. 800

. 900 . 950 .1100 . 950 . 900 . 950 .1100

950. 1000.
1100.

800.

500. 950.

1000. 1100.

1000 360. .480 1050 400. .500 1100 400. .500 .1050 320. .400 .1100 380. .480 .1200 460. .550 . 1350 500. .580 .1450 520. .650 . 1250 450. .580 .1200 480. .580 . 1350 500. .600 .1450 520. .620

260. 280. 300. 210. 260. 300. 320. 320. 310. 300. 320. 320.

.330 .350 .360 .270 .330 .380 .380 .400 .380 .380 . 380 .400

200. 220. 230. 150. 200. 230. 230. 240. 250. 230. 240. 250.

.260 .280 .290 .200 .250 .280 .280 .300 .300 .280 .280 .300

160. 180. 200. 130. 170. 200. 210. 220. 200. 200. 210. 220.

.230 .250 .250 .180 .230 .260 .260 .280 .270 .260 .260 .280

Bakrene slitine za lijevanje (JUS C.D2.300/301 - 19821 P.CuZn33Pb2.0l| 60... 80 I 150...200 I 50... 70| 20...40 f 20...30 I 20 K.CuZn40Pb.021 80...150 | 250...350 | 70...100| 30...50 | 20...40 | 20...30 Bakrene slitine za gnjeenje (JUS C. D2.100/101/102 - 1982) m 100. .150 370. .480 130. .170 80. . 90 60. . 80 50. .60 CuZn39Pb2 t 120. .160 510. .610 180. .220 120. .150 90. .110 70. .80 m 70. .100 250. .300 90. .120 50. . 60 40. . 50 30. .40 CuZn28 t 210. .260 380. .460 140. .180 100. . 130 70.. . 90 50. .60 m 70. .100 240. .290 80. .120 50. . 60 40. . 60 30. .50 CuZnlO t 220. .280 350. .430 140. .180 110. .140 70.. . 90 50 .70 360. .420 120. .150 90. .120 70. . 90 50. .70 CuSn6 * Posebne oznake znae: m - meko, t - tvrdo, u - ovrsnuto, h - hladno ovrsnuto.

534

535

Doputeno naprezanje za eline konstrukcije Doputeno naprezanje za kovinske dijelove

Doputena naprezanja na Sestavni dio konstrukcije a Nosai .0000 .0370 od .0246 Zakovice u nosaima od .0000 od .0370 Vijci od .0246 u nosaima od .0000 .0370 Temeljni od .0000 vijci .0370 Dijelovi o d .1430 L.0501 leaja SL.15 i zglobova od 120 140 vlak "don b 120 160 a 120 140 tlak N/mm 2 b 120 160 a 96 112 120 140 85 100 85 100 200 180 45 85 110 85 110 220 200 50 96 112 b 96 128 120 160 96 128 240 280 240 280 24(1 320 240 320 a b smik r d op _ Boni pritisak*

Utjecaj oblika predmeta Kod predmeta, kojima se presjek znatno mijenja, nije razdioba naprezanja vie jednolika po cijelom presjeku, ve se na mjestima gdje se presjek mijenja (osobito kod naglih prijelaza), javlja znatno vee naprezanje o m a x koje moe biti nekoliko puta vee od nazivnog naprezanja a, koje zamiljamo da je jednoliko raspodijeljeno po cjelokupnom presjeku. Koeficijent oblika a k ak = = 1 . . . 3 ( . . . 10) Razdioba naprezanja pri vlaku

200 180 100

220 200 110

950 1200 850 1000 500 600

* Pod bonim pritiskom podrazumijevamo pritisak zakovice ili vijka na dosjednu povrinu provrta (rupe).

Koeficijent oblika ock praktiki ovisi samo o nainu optereenja i vanjskom obliku predmeta, a osobito o dubini zareza i zakrivljenosti njegova tjemena, dakle openito o otrini zareza. U obinim sluajevima koeficijent oblika dostie vrijednost 3, a u posebnim sluajevima i do 10. Veliki porast naprezanja zbog oblika doveo je nuno do opsenih sistematskih ispitivanja zarezne vrstoe. Koeficijenti Vrsta optereenja vlak oblika Razdioba naprezanja pri savijanju

Vrijednosti u tablici vrijede pri temperaturi okoline 20C, i to: a) za optereenje glavnim silama: vlastitom teinom, korisnom teinom teinom snijega; b) za optereenje koje se ne sastoji samo od glavnih sila (kao pod a), ve i od dodatnih: sile vjetra, kone sile, horizontalnih bonih sila, sile zbog temperaturnog rastezanja. Odluan je onaj proraun optereenja koji daje vee nosive presjeke. * Doputeno naprezanje za nekovinske materijale
Modul elastinosti Materijal Drvo hrast, bukva cmogorica Beton nearmiran 536 Doputena naprezanja na vlak dop
-cr

za najobinije sluajeve Koeficijent oblika a h za h/D = 0,025 | 0,05 i 0,1 i 0,2 0,05 0,1 0,2

Oblik zareza

Nazivno naprezanje 4F 2 tz( 2h)

0,01

tlak di)p
2

savij. ffdop

smik r sdop

iMf/mtm'. 1 tf r

2,1 i 2,4 1,55 1,85 1,38 1,55 1,26 | 1,35

2,6

N/mm II 1 II 1 14000 1000 11000 550 14000...36000 10,5 0,5 9 0,3

-

7 . . . 12 3 6 . . . 11 2 1,5 . . . 8

8 . . . 14
-

7 . . . 13
-

1 2,5 0,9 1
-

savijanje

12 M,
iz (D 2h)3 16 T
TZ (D

0,01 0,05 0,1 0,2

2,0

1,5 I 1,7 1,32 I 1,43 1,23 I 1,25 1,13 1.1

1,95 1,7 1,45

2,64 1,9 1,58 1,4

2,22

2,3 1,78 1,48 1,3

O .

0,01
3

torzija

2A)

0,2

0,05 0,1

1,5

1,22

1,13

1,6 1,35 1,2

1,12 [ 1,1

2,2 1,65 1,42 1,3 1,65 1,65 1,4 1,3 1,3 ! 1.2 537

Koeficijenti oblika ak za najobinije sluajeve (nastavak) Vrsta optereenja

vlak

Oblika zareza

Nazivno naprezanje F b(a - 2/i) 6 Mj b(a - 2/i)0,05

Koeficijent oblika a k za h/a = 0,025 0.05 2.5 1,95

0,1
2.8

0,2 2.9 2,15 1,7 1,5 2,3

0,01 0,1 0,2

Da smanjimo zarezno naprezanje a m a x , u konstrukcijama se dosljedno klonimo otrih zareza i prijelaza pa izvodimo to je mogue postupnije prijelaze: - postupni prijelaz (parabolinog ili bar krunog oblika) od promjera d do promjera i - rastereeni prijelaz sa zaobljenom udubinom na predmetima gdje se ne moe nainiti pristupni prijelaz. Ne moemo li izbjei otri prijelaz, valja takvo mjesto pojaati veim dimenzijama ili upotrijebiti vri materijal, kako bismo uspjeno sprijeili zarezno djelovanje. Utjecaj trajanja optereenja Pri optereivanju do odredenog naprezanja ne moraju se sve deformacije pojaviti odmah, ve djelomice tek nakon dueg vremena. Tu pojavu vremenskog zaostajanja deformacija iza optereenja nazivamo p u e n j e m materijala. Puenje spreavamo tako da materijal opteretimo manje nego je to doputeno za kratkotrajno optereenje. vrstoa materijala dakle ovisi o trajanju optereenja pa je ona to manja to optereenje due traje. Svakom trajanju optereenja odgovara odredena vrstoa materijala, a nazivamo je v r e m e n skom statikom vrstoom. Pri stanovitom manjem optereenju puenje moe prestati. Odgovarajuu vrstou materijala koja vie ne ovisi o trajanju optereenja nazivamo t r a j n o m s t a t i k o m v r s t o o m (vidi str. 320). Utjecaj promjenljivog optereenja vrstoa materijala znatno opada ako optereenje nije jednoliko, ve se neprestano mijenja (koleba; titra). To kolebanje optereenja uzrokuje i kolebanje naprezanja u materijalu. Pri promjenljivom naprezanju vrstoa se smanjuje s poveanjem broja titraja. Pri vrlo velikom broju titraja vrstoa se pribliava vrijednosti pri kojoj vie ne ovisi o broju titraja. Nazivamo je d i n a m i k o m v r s t o o m (vidi str. 321). Dinamika vrstoa ovisi o tome kako se kolebaju naprezanja. Najee odreujemo pulzirajuu (titranju) dinamiku vrstou, pri kolebanju naprezanja od 0 do neke vrijednosti vlaka ili tlaka, i njihajnu (kolebljivu) dinamiku vrstou, pri kolebanju naprezanja izmeu apsolutno jednakih vrijednosti vlaka i tlaka. Dijagrami dinamike vrstoe (Smithovi dijagrami, str. 321) za neke konstrukcijske elike sabrani su na str. 540 do 542. 539

2.2 1,65 1,45 1,35 2,05 1,55 1,4 1,25 1.55 1,32 1,23

1.6

2,1

1,45 2,3 1,8 1,5 1.3 2,0 1,8 1,55 1 28 2.2 1,95

1,8 1,55

savijanje

0,01
0,05 0,1

0,2 0.1
0,2

2,5 1.85 1,5 1,3 2.15

1.45 1,28 2,18 1,88

1,8

vlak

0,025 0,05

1,8

b(a - h)
6 A/f

1,6
1.4

1,88

1,6
1.4

savijanje

ft (a - /i)

0,1

0,025 0,05

1,6

1,92 1,42 1,31

0,2

1,62
1.43

2.45 2,15

1,81
1,52

2,58 2,25 1,9 1.6 2,03

vlak

ft (a - 2/i)

2,15

2,1

savijanje

3Mfh
2b

f "

1,58

1,62

1,64

Pri mirnom optereenju veina ilavih materijala nije posebno osjetljiva na zarezna naprezanja, tako da vrna optereenja esto ne treba ni uzimati u obzir pa moemo raunati s nazivnim naprezanjem, koje zamiljamo da je jednoliko raspodijeljeno po cijelom presjeku. Osjetljivost elika prema zareznom naprezanju je vea ako mu je granica plastinosti via, pa je tvrdi elik mnogo osjetljiviji prema zarezima od mekoga. Lijevano eljezo praktiki nije osjetljivo prema zarezmm naprezanjima zbog svojih unutarnjih zareza (grafitni listii!). Zarezna se osjetljivost jako poveava ako optereenje nije mirno, kao to je to npr. pri djelovanju udaraca. U tom sluaju govorimo o dinamikoj ili udarnoj zareznoj vrstoi. Openito se pri promjenljivom optereenju znatno poveava osjetljivost za zarezna naprezanja, to nuno trai dublje istraivanje i studij o razdiobi naprezanja. 538

Dijagrami dinamike vrstoe U dijagramima dinamike vrstoe nekih konstrukcijskih elika oznaene krivulje predstavljaju <j D za vlak i tlak <r Df za savijanje x D 1 za torziju i to ovisno o srednjim naprezanjima o m e d , Of m e d, T t m e d . Sva su naprezanja u dijagramima dana u N / m m 2 . o D 300 0< ro, 200
100 N/mm2 N/mm2

N/mm "D 0D(400 T 0t 300

200 100

A rt / /
/

*
300 400 500

/i
/

///i
/

/ t

/ /L

D "Dt' T Dt
200 100

r_

i.(

/ ' 200

i 300

//

/ ' /
/

0
-100

7MA

205

/
*

300 "med dfmed r tmed

0
-100

/
A

/
i/

j /

/f
/

//

//

0
-100

/
/

400 3med <med T tmed

* med tmad Konstrukcijski elik .0754

-200

/ //

-200

300 "msd **fmed r tmd

Sr, qqq 700 N/mm 2

600

N/mm 2

Konstrukcijski elik 0645 -300

Obini konstrukcijski elik . 0361 D(400

T

-200

/
X
1

Obini konstrukcijski elik

Dt 300 y
200 100

s
/

//
A t
/ (

/ /! / /
//
t ii

//
f

D 4 0 0 a Di T Dt 300
200 100

N/mm'

2 . 0461
y>

500 / t 400 300'

200

/ S

/A
' f i

/
i

I 500 Dt 400 300 200 100

s'
?

S
/ / /

/'i /

/
/

16 C

-100 /

/ AJ /i
/ r

fr

3 0 C

400 "med 1med r tmd

0
-100 -200

/
/

10

'A A

{/ /

?/ // /2
30

><
t

/ /. 0 0 1(X ' 2(yo' 3D 4 00 500 &

71 / //
/

/') /

/ J7 f

100

/
A

/
/

//
/ /
t

/
1

/
/

/ / _< 0 / '100 200/300/400 500 600 700 800 900 y' -100

300 40 Jmed Imed r tmed

-100 -200

/ A

-200

/ /

-300 / -400

//
Nelegirani elik za poboljanje .1530

"m.d "(md r (rd -400 -500

-300 Obini konstrukcijski elik . 0561 540

-300 Konstrukcijski elik . 0545

Malo legirani Mn-Si elik za poboljanje .3130 541

N/mm
'Df 800
' Dt

1000

N/mm'
Zakovice

NERASTAVLJIVI SPOJEVI Zakovini spojevi s poluokruglom glavom

A
600

400 T :
200

- za eline konstrukcije (JUS M.B3.021 - 1984), (lijevi dio slike), - za kotlove pod tlakom (desni dio slike). Nazivni promjer (sirove) zakovice Promjer zakovane zakovice dx Presjek zakovane zakovice A = Dimenzije zakovica se vidi u tablici. Duljina sirove zakovice o ukupnoj debljini limova li. d
Zakovice za eline konstrukcije mm 16 21 26 30 35 40 45 50 55 60

d d^ft/4 donjoj l ovisi

0
-200

400

600

800 "med

600

800

1000 ffmed fmd tmed

-400 Legirani Cr-elik za poboljanje . 4130

mm mm 11 14 17 20 23 26 29 32 35 38

di

Zakovice za kotlove pod tlakom D mm 18 23 30 35 40 45 50 55 60 67

h
mm 6,5 8,5 10 12 14 16 18 20 22 24

R
mm 8 11 13,5 15,5 18 20,5 23 25,5 28 30,5

Legirani Cr-V-elik za poboljanje C. 4830

N/mm2

r mm 0,4 0,6 0,8 0,8 1 1 1 1,5 1,5 1,5

h
mm 7 9 12 14 16 18 20 22 24 26

R
mm 9,5 12 15,5 18 20,5 23 25,5 28 30,5 34.5

r mm 1 1.5 2 2 2 2,5 3 3 3,5 4

a
mm 1 1.5 2 2 2 2,5 3 3 3,5 4

mm 2 95 154 227 314 415 531 661 804 962 1 134

N/mm'
J r

<rD 1200 "DI

Td

Dt 800 Dt"
600

/
/

7
1

J
/

< 1000

800
600 7

400
200

0
-200

/ 20k
7 /
//
/

/
/

/ / /> /
/

400
200

/ v V
/0

//

Z
2CK)- m

/ Z

it -t ti
800 1000 1200 "med "(med r tmd

10 13 16 19 22 25 28 31 34 37

/K X)

600

800 "med tffmad r tmed

0
-200

600

-400
-600

-400

Legirani Cr-Mo-elik za poboljanje .4731 542

Legirani Cr-Mo-V-elik za poboljanje . 4734

Proraun zakovinih spojeva Zakovice raunamo s obzirom na presjek A u zakovanom stanju, tj. prema promjeru rupe dly to je zakovica pri zakivanju gotovo sasvim ispuni. Sila F, koju moe prenosti limena traka debljine i i irine, jednake razmaku r medu zakovicama u redu, je F = (t - d{)s CT dop = A r s d o p = ] . s p d o p gdje su: a d o p - doputeno vlano naprezanje zakovice, T s d o p - doputeno smino naprezanje zakovice, p d o p - doputeni boni pritisak (izmeu zakovice i lima). 543

Zavari Oblici zavarenih spojeva (JUS C.T3.001 1971)

Oznaivanje zavara na nacrtima strelicom

z
Sueoni spoj

m
T-spO]

Preklopni spoi

Prileni spoj

^ Trokraki spoj

^ Ugaoni spoi

Prirubni sueoni spoj

Prirubni ugaoni spoj

Vrste avova i njihovi znakovi (JUS C.T3.011 1980) Proraun zavarenih spojeva Naprezanja na vlak (tlak) a zbog djelovanja sile F i naprezanje na savijanje < f zbog djelovanja momenta M iznose u osnovnim sluajevima zava7 renih spojeva debljine zavara a i duljine i: ^ nf Fv
'

\n

"

al 6 M o*7

Naprezanja u dvostranim zavarima: tii F'/^V/ a, /, + a2l2 fli = a , ' + a , " a2 = a2 + a2' M or = W

gdje je W moment otpora zavara. Doputena naprezanja u za varu r r d o p v znatno su manja od normalnih doputenih naprezanja <r d o p : ffopzav = a^dopKoeficijent zavarivanja a veoma ovisi o statikom i dinamikom optereenju, vrsti zavarenog spoja i izvedbi zavara. Njegove su vrijednosti priblino u slijedeim granicama: Dopunske oznake za oblik povrine ava: ravna: ispupena: r\ udubljena: w
V - a v s ravnim tjemenom Kutni av s udubljenim tjemenom X - a v s ispupenim tjemenom U - a v s ravnim korijenskim zavarom

Statiko optereenje:

Savijanje Smik Vlak (tlak) sueoni spoj 0 , 7 . . . 1,0 0 , 8 . . . 1,0 0,65 T-spoj 0,6.. .0,7 0,6.. .0,7 0,65 Dinamiko optereenje: sueoni spoj 0,5 .. .0,9 0,6 0,6.. .0,9 T-spoj jednostrani 0,2.. .0,6 0,1. . .0,3 0,4 dvostrani 0 , 3 . . . 0,7 0,6.. .0,8 0,6 Pri obinoj izvedbi zavarenog spoja te se vrijednosti mogu smanjiti i do 50%.
36 - Strojarski prirunik

544

545

Lemljeni spojevi O lemovima v. str. 414 i 415. Proraun lemljenih spojeva Lemljene spojeve raunamo uglavnom na smik, iznimno na vlak. Sila F, koju prenosi lemljeni spoj optereen na smik, iznosi F = bhs gdje su: b - irina spoja, / - duljina spoja. Naprezanje r s u spoju, optereenom na smik, ne smije biti vee od doputenog naprezanja r s [ j 0 p
T

Stezni spojevi Stezne spojeve dobivamo navlaenjem obrua unutarnjeg promjera d 2 na rukavac veeg vanjskog promjera >,, i to - obino - hlaenjem rukavca i zagrijavanjem obrua. Relativna deformacija e rukavca i obrua (s obzirom na prvobitni promjer rukavca) iznosi = (D, - d1)!D1 = Arf/D,
-

i ?

WM

Pritisak p na plohi izmeu rukavca i obrua u stegnutom stanju ovisi o doputenim naprezanjima u rukavcu oi dop ' obruu o2 dop: P A L D O P [L - (RF,/D,)2]/2 p A 2 D O P [L - (d2/D2)2]j2 Po Hookeovu zakonu vrijedi za rukavac i obru 1 1 1 1 + (di/Di) 2 1 + (rf./PO 2 1 m2 E2 1 - (rfi/D,) 2 m, 1 " (d2/D2)2 Ei gdje su: E, i E2 - moduli elastinosti za rukavac i obru, m, i m, - Poissonovi koeficijenti za rukavac i obru. Stezna deformacija A d = Dtfielp) Temperaturne razlike, potrebne pri navlaenju: Hlaenje rukavca za temperaturnu razliku T0 - 7', uzrokuje suenje rukavca za Ad,, dok zagrijavanje obrua za temperaturnu razliku T 2 - 7 0 uzrokuje proirenje obrua za Ad 2 : Arf, = a , , ( r 0 - r , ) Ad 2 = a2d2(T2 - T0) gdje su: T0 - temperatura okoline, 7', - temperatura ohlaenog rukavca, T2 - temperatura zagrijanog obrua, , i a-, - koeficijenti temperaturnog rastezanja rukavca i obrua (v. str. 157). Ukupna promjena promjera treba da je vea od traene stezne deformacije A d, + A d2 > Ad Prijenosna sila F steznog spoja je F = pDt7ilp gdje je / duljina korisne prijenosne povrine rukavca. Koeficijent trenja u na plohi izmeu rukavca i obrua u stegnutom stanju iznosi 0,05 . . . 0,19 (za srednje tvrdi elik oko 0,16). Prijenosni moment Af, steznog spoja je Mt = (d2/2)F 547

sdop

vrstoa na smik je najvea pri debljini lemnog sloja 0,05 . . . 0,2 mm. Meki lemovi pri optereenju puze; njihova vrstoa s vremenom jako poputa (npr. meki lem S.Sn 40 ima kratkotrajnu vrstou na smik 35 N/mm 2 , a nakon 10 5 h samo jo 2 N/mm 2 ). vrstoa mekih lemova veoma ovisi i o temperaturi (pa npr. pri 150 C moe iznositi jo samo 15% od vrijednosti pri 20 C). vrstoa lemljenih spojeva mnogo ovisi takoer o dinamikom optereenju (npr. srebrni lem pri IO 4 titraja ima vrstou 210 N/mm 2 , a pri 10 7 titraja, samo jo 170 N/mm 2 .) Lijepljeni spojevi Lijepljeni se spojevi upotrebljavaju pri spajanju kovina i nekovina (drveta, umjetnih tvari, gume, stakla, porculana itd.). Za meusobno spajanje kovina dolazi u obzir lijepljenje naroito tamo gdje treba sprijeiti gubitak svojstava, postignutih termikom obradom (npr. kod termiki obraenog duralumina) ili kod vrlo tankih dijelova. Kao ljepila se upotrebljavaju tvari na bazi umjetnih smola (trgovaka imena; araldit, reduks, bostik, metalon itd.). Pri njihovoj upotrebi treba se strogo pridravati uputa proizvoaa. vrstoa lijepljenih spojeva posljedica je adhezije izmeu ljepila i slijepljenog dijela (dok je znaenje mehanikog usidrenja mnogo manje). Deblji sloj ljepila ima manju vrstou (pri debljini 0,05 mm moe iznosti npr. 38 N/mm 2 , a pri debljini 1 mm jo samo 15 N/mm 2 ). vrstoa se lijepljenog spoja mnogo smanjuje pri viim temperaturama (ako npr. izmeu - 5 0 i +80 C iznosi oko 25 N/mm 2 , pri +150 C moe se smanjiti na samo 2 N/mm 2 .) Nadalje vrstoa lijepljenog spoja mnogo ovisi o broju titraja (pa se moe izmeu 10 3 i 10 8 titraja smanjiti za 80%, a da pri 10' titraja jo nije postignuta trajna dinamika vrstoa). 546

RASTAVLJIVI SPOJEVI Spojevi klinovima Razlikujemo klinove (s nagibom 1 :100) i pera. d promjer osovine b irina | klina odn. pera h visina J I dubina utora: t na osovini na glavini za klinove t2 na glavini za pera Osnovni standardizirani klinovi i pera prema J U S : Klinovi (JUS M.C2.020 1957). Plosnati klinovi (JUS M.C2.021 _ 1957). _ Pera, visoka (JUS M.C2.060 1957). Pera. niska (JUS M.C2.061 1957). u ..1 100 b
mm 6).. 8 8 ) . . 10 1 0 ) . . 12 1 2 ) . . 17 1 7 ) . . 22 2 2 ) . . 30 30) . 38 3 8 ) . . 44 4 4 ) . . 50 5 0 ) . . 58 5 8 ) . . 65 6 5 ) . . 75 7 5 ) . . 85 8 5 ) . . 95 9 5 ) . . 110 1 1 0 ) . . 130 130).. 150 150). . 170 170). . 200 200). . 230 230).. .260 260).. .290 290). . .330 330).. .380 380). . . 4 4 0 440).. .500 mm 2 3 4 5 6 8 10 12 14 16 18 20 22 25 28 32 36 40 45 50 56 63 70 80 90 100 JUS M.C2.020 JUS M.C2.060 mm 1,7 2,4 2,9 3,5 4,1 4,7 4,9 5,5 6,2 6,8 7,4 8,5 8,7 9,9 11,1 12,3 13,5 15,3 17,0 19,3 19,6 22,0 24,6 27,5 30,4 JUS M.C2.02I M.C2.061 r, h i mm I mm m m m m mm

Utorni spojevi Utorni spojevi s ravnim bokovima (JUS M.C1.410 Unutarnji promjer Vanjski promjer za laku izvedbu irina utora Broj utora d mm 11 13 16 18 21 23 26 28 32 36 mm

1958)

d D D, b n

Klinovi

Pera

za srednju izvedbu D2

mm 14 16 20 22 25 28 32 34 38 42

mm 3 3,5 4 5 5 6 6 7 6 7

n 6 6 6 6 6 6 6 6 8 8

JI S

h
mm 2 3 4 5 6 7 8 8 9 10 12 14 14 16 18 20 22 25 28 32 32 36 40 45 50

mm 1,7 2,4 2,9 3,5 4,1 4,7 4,9 5,5 6,2 6,8 7,4 8,5 8,7 9,9 12,3 13,5 15,3 17,0 19,3 19,6 22,0 24,6 27,5 30,4

mm 0,6 1,0 1,3 1,8 2,1 2,4 2,8 2,6 2,9 3,2 3,5 3,9 4,8 4,6 5,4 6,1 6,9 7,7 8,9 10,1 11,5 13,1 14,5 16,6 18,7

mm 1,0 1,4 1,7 2,2 2,6 3,0 3,4 3,2 3,6 3,9 4,3 4,7 5,6 5,4 6,2 7,1 7,9 8,7 9,9 11,2 12,9 12,6 14,2 15,6 17,7 19,8

1,1

26 30 32 36 40

d mm 42 46 52 56 62 72 82 92 102 112

D, mm 46 50 58 62 68 78 88 98 108 120

D, mm 48 54 60 65 72 82 92 102 112 125

b mm 8 9 10 10 12 12 12 14 16 18

n 8 8 8 8 8 10 10 10 10 10

II

3 4 5 6 6 6 7 7 8 9 9

1,3 1,8

1,8

11,1

10 II
12 14 16 18

1,4 1,9 1,9 1,9 1,8 1,9 2,4 2,3 2,8 4,0 4,7 5,2

3,2 3,7 3,7 4,0 4,5 4,5 5,5 6,5 6,4 6,9 7,9 8,4 9,1 10,4 11,7

1,9 2,5 3,1 3,7 3,9 4,0 4,7 4,8 5,4 6,0 6,2 6,9 7,6 8,3

1,2 1,6 2,0 2,4 2,2 2,4 2,3 2,7 3,1 2,9 3,2 3,5 3,8

2,1

Spojevi svornjacima i zaticima Svornjaci Standardizirani promjeri d 3 4 5 6 8 10 12 14 16 18 20 22 25 30 32 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 100 Obraeni f bez glave (JUS M.C3.040 1954) d= 3... 100 mm svornjaci \ s malom glavom (JUS M.C3.020 1954) d = 3 . . . 100 mm Poluobraeni j s velikom glavom (JUS M.C3.021 1954) d= 6 . . . 100 mm svornjaci | s malom glavom (JUS M.C3.022 1954) d = 5 . . . 100 mm Zatici Standardizirani promjeri d 0,6 0,8 1 1,5 2 2,5 3 4 5 6 8 10 13 16 20 25 30 40 50 Cilindrini zatici u tolerancijskom polju h 8 (JUS M.C2.201 1952) d = 0,8 . . . 50 mm u tolerancijskom polju h 11 (JUS M.C2.202 1952) d = 0 , 8 . . . 50 mm u tolerancijskom polju m 6 (JUS M.C2.203 1952) d = 1 ... 50 mm Zakaljeni cilindrini zatici (60 HRC) u tolerancijskom polju m 6 (JUS M.C2.204 1952) d = 0,8 . . . 20mm K o n i n i z a t i c i (1: 50), (promjer d mjeri se na uem kraju) (JUS M.C2.205 1952) d = 0 , 6 . . . 50 mm 549

11,8

Za klinove i pera upotrebljavamo elik vrstoe R m 600 N/mm 2 . 548

Vijani spojevi Standardiziranih vijaka i matica ima mnogo. Najobiniji su vijci sa esterokutnom glavom i maticom (ISO). Nazivne duljine tijela vijka i duljine navoja (JUS M.B1.019 1972) Duljine tijela 1 (mm): (105) 140 200 14 (28) 75 45 2 (7) 2,5 8 16 30 50 80 110 150 220 (32) 55 85 (115) 160 240 (18) 3 (9) 4 10 20 35 60 90 120 170 260 (38) 65 (95) (125) 180 280 (22) 5 (U) 6 12 25 40 70 100 130 190 300 Treba se kloniti duljina tijela u zagradama! b = 2d + 6mm Duljine navoja b: za l 125 mm za l = 125).. .200mm za I > 200 mm b = 24 + 25 mm Ako je I g b, navoj se izvodi do glave vijka. Vijci sa esterokutnom glavom izrade C i B (JUS M.B1.050/051 1976) esterokutne matice za ope svrhe (JUS M.B1.600 1965) Materijal: elik ili mjed bez propisanih mehanikih svojstava. Mjere u mm Nazivni promjer d M M M M M (M M (M M (M M (M M (M M (M M (M M (M * Normalne duljine tijela I 16 18 22 26 30 34 38 42 46 50 54 60 66 72 78 84 90 Dimenzije glave vijka i matice 8 8,63 4 3,5 5 10 10,89 4 5,5 6,5 13 14,20 7 8 17 18,72 19 20,88 10 8 9 U 22 23,91 10 13 24 26,17 15 27 29,56 12 32,95 30 16 13 14 18 32 35,03 15 19 36 39,55 17 22 41 45,20 50,85 46 24 19 21 26 50 55,37 23 29 55 60,79 25 31 60 66,44 72,09 65 34 26 28 36 70 77,74 30 38 75 83,39 33 42 80 89,04 = 125).. .200 mm, l s > 200 mm

Kvalitetni vijci i matice (JUS M.B1.023 - 1983 i 028 - 1975)

Vijci Naprez. Razred teenja vrsto- R e R pQ,2 e N/mm2
4 6

Ma1ice Postot. prod. Tvrdoa Razred vrstoa vrstoN/mm 2 e Tvrdoa HV 302 302 302 302 353 353 380

Vlana vrstoa N/mm

2

As%
25 14 20 10 16 8 12 12 9 8 7

4.8 5.6 5.8 6.6 6.8 6.9 8.8 10.9 12.9 14.9

., 240
1

320

400...550 500...700 6 0 0 . . . 800 540

1 1 0 . . . 170 H B 140. 215 H B

31

400 500 600 800 1000 1200 1400

300 400 360 480

5 " 6 8 10 12 ' 14

11

1 7 0 . . . 245 H B 225 . . 280. . 330... 400. . 300 370 440 510 HV HV HV HV

640 800...1000 900 1 0 0 0 . . . 1 2 0 0 1 080 1 2 0 0 . . . 1 4 0 0 1 260 1 4 0 0 . . . 1 6 0 0

" Nelegirani elici (P S 0 , 0 6 % , S 5 0 , 0 7 % ) i elici za automate (P S 0 , 1 2 % , S 5 0 , 3 4 % , Pb < 0 , 3 5 % ) . 21 Poboljani elici, nelegirani (C = 0 , 3 2 . . . 0 , 5 % ) i legirani (C = 0 , 1 9 . . . ...0,52%): Razred vrstoe: Cr + Mo + Ni + V = 8.8 0 . . . 0,5 10.9 0...0.9 12.9 0.9...1,5 14.9 1,5...2,5

5 20... 50 6 2 5 . . . 80 8 30...100 10 35...200 12 40. .220 14) 45...220 16 50...220 18) 55...220 20 60...220 22) 6 0 . . .220 24 60...220 27) 70...220 30 80...220 33) 100...220 36 100...220 39) 100 . .220 42 120...220 45) 140...220 48 150..220 52) 180...220 Prema JUS M.BI.019-

32 36 40 44 57 48 61 52 65 56 69 60 73 66 79 72 85 78 91 84 97 90 103 96 109 102 115 108 121 116 129 72:/, s 125 mm,/,

" Nelegirani elici (C S 0 , 5 % , P 5 0 , 1 1 0 % , S S 0 , 1 5 0 % ) . " Mn - elici (C S 0 , 5 8 % , Mn & 0,30 . . . 0 , 4 5 % ) .

Preporueni promjeri svrdla za rupe pred narezivanjem navoja (JUS M.B 1.003 - 1972)
Oznaka navoja M M M M M M M M M M 1 1,1 1,2 1,4 1,6 1,8 2 2,2 2,5 3 Promjer svrdla mm 0,75 0,85 0,95 1,1 1,25 1,45 1,6 1,75 2,05 2,5 Oznaka navoja M 3,5 M 4 M 4.5 M 5 M 6 M 7 M 8 M 9 M 10 M 11 Promjer svrdla mm 2,9 3,3 3,7 4,2 5 6 6,8 7,8 8,5 9,5 Oznaka navoja M M M M M M M M M M 12 14 16 18 20 22 24 27 30 33 Promjer svrdla mm 10,2 12 14 15,5 17,5 19,5 21 24 26,5 29,5 Oznaka navoja M M M M M M M 36 39 42 45 48 52 56 Promjer svrdla mm 32 35 37,5 40,5 43 47 50,5

Vijci sa esterokutnom glavom izrade A: JUS M.BI.052 1976, s navojem do glave: JUS M.B1.053/055 1976,sfinim navojem: JUS M.B1.057/0601976.
50

551

Promjeri provrta za vijke s metarskim navojem (JUS M.BI.004 - 1986)

Oznaka navoja M 1 M 1.2 M 1.4 M 1.6 M M M M M M M M 1.8 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5 Promjer provrta*
f

STROJNI DIJELOVI ZA PRIJENOS KRUNIH GIBANJA

Promjer irovrta* f 66 70 74 78 82 87 9.3 98 104 109 114 11 124 129 1.34 144 155 1
s

s 1.3 1.5 1.8 2 2.2 2.6 3.1 3.6 4.2 4.8 5.3 5.8

Oznaka navoja M M M M M M M M M M M M M M M M M 14 16 18 20 22 24 27 30 .33 36 39 42 45 48 52 56 60

Promjer provrta* f 1 1 g 15 17 19 21 2.3 25 28 .31 34 37 40 43 46 50 54 58 62 15.5 17.5 20 TI 24 26 .30 .33 36 .39 42 45 48 52 56 62 66 16.5 18.5 21 24 26 28 .32 35 .38 42 45 48 52 56 62 66 70

Oznaka navoja M M M M M M M M M M M M M M M M M 64 68 72 76 8(1 85 90 95 100 105 110 115 120 125 130 140 150

Osovine Okrugle osovine promjera d mogu prenositi moment vrtnje T T

74 78 82 86 91 96 101 107 1 12 117 122 127 1.32 137 144 155 165
=

1 g

^phop

1.1 1.3 1.5 1.7 2.(1 2.2 2.7 3.2 3.7 4.3 4.8 5.3 6.4 7.4 8.4 10.5 13

1.2 1.4 1.6 1.8 2.1 2.4 2.9 3.4 .3.0 4.5 5 5.5

70 74 78 82 86 91 96 101 107 112 117 122 127 1.32 1.37 147 158

gdje je W p - polarni moment otpora okrugle osovine Wp = (re/16)rf3 = 0,2 d3 a r t ( j 0 p je doputeno naprezanje na torziju. Za osovine uzimamo elik vrstoe R m = 420 . . . 700 N/mm 2 . Ako dodatni momenti savijanja nisu poznati, raunamo s doputenim naprezanjem na torziju T( d o p ovisno o promjeru osovine d d (mm) firfnn (N/mm 2 ) . . . 25 10 25 . . . 50 20 50 . . . 80 30 80 . . . 40

M 6 M 7 M 8 M 10 M 12

6.6 7 7.6 8 9 10 11 12 1.3.5 14.5

Ako su, meutim, momenti savijanja poznati, treba osovinu raunati pomou sastavljenih optereenja (v. str. 122). Za prijenos momenta vrtnje T treba promjer osovine d biti 16 jt
r

* f - fina izrada (za finu mehaniku, precizne strojeve i alat); s osrednja izrada (za ope strojarstvo); g- gruba izrada (za grube dijelove, lijevane rupe).

t dop

Proraun vijaka a) Vijci za privrivanje Maksimalna sila F m a x , koje moe prenositi vijak presjeka A (s promjerom jezgre navoja d,), iznosi A = rf,2ji/4 ^"maks = CTdop Doputeno naprezanje a d n p za vijke odreujemo obino ovisno o naprezanju teenja c ( p 0 . 2 ) a d 0 p ~ 0,3 K e Za prednapregnute vijke uzimamo F m a x = (1,3 . . . 1,6) F, gdje je F vanjska sila, kojom optereujemo vijak na vlak. b) Vijci za prijenos gibanja (obino s trapeznim ili pilastim navojem) Nosiva sila F odreuje se - osim proraunom vrstoe (kao pod a) - jo i s obzirom na boni pritisak p dodirnih ploha u navoju r < (d2 ~ fmaks = -j-LJpn gdje su: d - vanjski promjer vijka; n - broj nosivih navoja. Boni pritisak p kod bronanih matica iznosi: za vijke od mekog elika p S 7,5 N/mm 2 za vijke od tvrdog elika p 16 N/mm 2 5 52

Moment vrtnje moemo izraziti snagom P, koju osovina prenosi, i brzinom vrtnje osovine n p 2nn Remenski prijenos Zbog trenja izmeu remena i remenice sila F, u vunoj strani remena vea je od sile F 2 u povratnoj strani F, > F, Fi _ Fc F2 - Fc
_,

F c = m/V

= pAv

gdje su: e - baza prirodnih logaritama, u - koeficijent trenja, a obuhvatni kut (rad) remena na remenici, F c - sila u remenu zbog centrifugalne sile, m/ - duljinska masa remena (kg/m), g - gustoa remena, A - presjek remena, v - brzina remena. Vrijednosti izraza e^"
i

f*
0,2 0,4 0,6 0,8

120 1,52 2,31 3,51 5,34

140 1,63 2,66 4,33 7,06

160 1,75 3,06 5,34 9,34

180 1,88 3.51 6,59 12,4

200 2,01 4,04 8,12 16,3

220 2,16 4,65 10.0 21,6

553

Obodna sila F F = Fi - F2 = (Fl - Fc)(e" - 1 ) / e " = (F2 - Fc)(ef& Snaga P, koju remen prenosi pri obodnoj brzini u = dnn P = Fv = (F, - F2)dnn Sila Fj, kojom je remen napregnut (u vunom dijelu)-. - 1)

b) Beskonani

klinasti

remeni

Profil klinastih remena je trapez irine (dulje) osnovice a i visine h, dok bone stranice zatvaraju kut od 40. Normalni klinasti remeni (JUS G.E2.053 1964) Oznaka Dimenzije (mm) profila a b 'p * Y 6 4 200 1,6 5,3 Z 10 6 2,4 8,5 400 A 13 8 560 3,1 11 B 17 11 4,1 14 800 C 22 14 5,6 19 1400 D 32 19 8,2 27 2240 E 38 25 9,7 32 3150 Uski klinasti remeni

Fi = (Fi - F2)e"<i/(e>"s - 1) + Fc = A odop gdje su: A - presjek remena, a d o p - doputeno naprezanje remena. Prijenosni omjer i je omjer brzine vrtnje ni pogonske remenice i brzine vrtnje n 2 gonjene remenice: i n,/n 2 . a) P l o s n a t i r e m e n i izrauju se od koe, gume, tekstila, umjetnih masa itd. irine remena i remenica (JUS M . C l . 2 3 1 - 1965) Mjere u mm
b b' b b' b

.. 1250 . . 2800 .. 4000 . . 6300 . . 9000 ..18000 .. 18000

n neutralna os

fc' 180 200 224 250 280 200 224 250 280 315 315 355 400 450

b'

16 20 25 32 40 Promjeri remenica d (mm) 40 45 50 56 80 112 160 63 90 125 180 71 100 140 200 lzboenost vijenca remenice
d h

20 25 32 40 50 (JUS

50 63 100 112 63 71 112 125 71 80 125 140 80 90 140 160 90 100 160 180 M.C1.241 - 1965)

355 400 450 500 560 500 630

224 315 450 250 355 500 280 400 560 h (JUS M . C l . 2 4 2
d h

630 900 1250 1800 710 1000 1400 2000 800 1120 1600 - 1965). Mjere u mm
d h

0.3 160. 180 0,5 250, 280 0,8 40..112 125. 140 0,4 200, 224 0,6 315, 355 1,0 Izboenost za d = 4 0 0 . . . 2000 mm iznosi izmeu 1 i 6 mm (ovisi i o irini remenice b'). Specifina snaga P/A, tj. prijenosna snaga remena P po jedinici presjeka A, ovisi o materijalu remena, obuhvatnom kutu a, relativnoj debljini s/d (s = = debljina remena, d = promjer remenice) i o obodnoj brzini v. Specifina snaga P/A za plosnati koni remen pri obuhvatnom kutu a = 180
s/d

a = 40 + 1 Oznaka Dimenzije (mm) profila a b * 'p ip SPZ 8 9,7 2 8,5 630 .. 3 550 SPA 12,7 10 2,75 11 800 . . 4500 SPB 16,3 13 3,5 14 1250 .. 8000 SPC 22 18 4,8 19 2000 ..12500 Raunske duljine L p (mm) (JUS G.E2.053 1964) 200 355 630 1 120 2000 3550 6300 11200 224 400 710 1250 2240 4000 7100 12500 250 450 800 1400 2500 4500 8000 14000 280 500 900 1 600 2 800 5 000 9 000 16000 315 560 1000 1800 3150 5600 10000 18000 Snaga P, to je prenosi klinasti remen, ovisi o obuhvatnom kutu a, o najmanjem promjeru remenice dmin i o obodnoj brzini v. Snaga P klinastog remena pri obuhvatnom kutu a = 180
v (m/s) 4 22 10 | 14 18 26 2 6 Y 32 0,037 0,074 0,11 0,16 0,19 0,19 0,15 0,058 Z 63 0,14 0,27 0,41 0,64 0,81 0,88 0,88 0,74 A 90 0,27 0,55 0,81 1,25 1,6 2,0 1,9 1,9 B 125 0,51 0,96 2,3 2,9 1,4 3,4 3,5 3,3 C 210 0,89 1,75 2,6 5,3 6,1 6,4 5,9 4,1 D 345 1,7 4,8 3,3 10,0 7,7 12.1 11,2 11,5 E 490 2,6 5,2 7,7 15,4 18,1 18,9 17,5 11,9 Pri manjem obuhvatnom kutu a valja vrijednosti za snagu/'mnoiti s faktorom k <x 170 160 150 140 130 120 110 100 90 k 0,98 0,95 0,92 0,89 0,86 0,82 0,78 0,73 0,68 Prijenosni je omjer kod klinastih remena i 10 ( . . . 15).

Oznaka profila

dnlin mm

/(kW)

1 1 1 1

5 : 400 0,013 : 200 0,012 : 100 0,011 : 50 0,010 Prijenosni je

PIA (kW/mm2) v (m/s) 10 15 20 25 0,036 0,047 0,056 0,025 0,023 0.034 0,045 0,053 0,021 0,032 0,042 0,049 0,019 0,029 0,037 0,043 omjer kod plosnatih remena: i 5.

30 0,063 0,060 0,055 0,047

35 0,065 0,062 0,057 0,048

40 0,063 0,059 0,053 0,042

554

555

Lanani prijenos Obodna sila Fa proizlazi iz snage to je prenosi lanac pri brzini u, odnosno iz momenta vrtnje 7" lananika (lananog zupanika) i promjera njegove diobene krunice dn P 2T
F

V = ^ R

pri emu brzina lanca, koja je jednaka obodnoj brzini na diobenom valjku, ovisi o brzini vrtnje n v = dnn U lancu djeluje jo i komponenta centrifugalne sile
Fl = m| t>" Tjemeni valjak

0 , 5 . . . 0,6 )d 0,6.. ,0,7)d + (0,7 . . . 0,8)

gdje je m t - duljinska masa lanca (kg/m). Ukupna sila, kojom je optereen lanac, iznosi F = F + F c Boni pritisak p na dodirne plohe lanaka A F
P = < Pdop

Lananici za lankaste lance s valjcima Lanac (mm) h 6 8 12,7 12,7 25,4 25,4 31,75 38,1 44,45 50,8 63,5 76,2 e 5,5 5,64
-

Dimenzije lananika (mm)

b,
2.5 2.7 3 4,4 15,4 15,4 18 23 28 28 34 41

b2 8 8,3
-

bi
-

u 1,3 1,5 2 3 U 11 13 16 20 20 24 29

hi min 3,5 5 8 8 17 17 19 25 28 31 41 48

Doputeni boni pritisak p d o p ovisi o brzini lanca v, a iznosi pri uobiajenim pogonskim prilikama: v (m/s) 0,1 0,5 1,0 1,5 2 3 4 5,5 7 9 12 p (N/mm 2 ) 3100 2800 2600 2400 2250 2050 1850 1600 1400 1250 1000 Lananici Promjer diobenog valjka d 0 d0 = sin a = hN 180

31,88 31,4 36,45 48,36 59,56 58,55 72,29 91,21

47 53 54,5 71,4 87,6 86,6 106 132

79 90,2 91 120 147 145 178 233

gdje su: h - korak lanca; a () z - broj zubaca lananika. Vrijednosti N z 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 556 N 2,0000 2,3048 2,6131 2,923 8 3,2361 3,5495 3,863 7 4,1786 4,4940 4,8097 z 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 N 5,1258 5,4422 5,7588 6,075 5 6,3925 6,7095 7,0267 7,343 9 7,6613 7,9787 z 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

polovini kut medu susjednim zupcima;

Lananici za lankaste lance s tuljcima i svornjacima N 8,2962 8,6138 8,9314 9,2491 9,5668 9,8845 10,2023 10,5201 10,8380 11,1558 z 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 N 11,473 7 11,7916 12,1096 12,4275 12,7455 13,063 5 13,3815 13,6995 14,0176 14,3356 z 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 N 14,6537 14,9717 15,2898 15,607 9 15,9260 16,2441 16,5622 16,8803 17,1984 17,5166 t>\ Tjemeni valjak lananika: i lance s tuljcima d]t = d a + (0,8. A)d za lance sa svornjacima ^k * bi ~ 0,9 b
=

mt

d 0 + (3 .. . 4 mm) u = 0,6 b

b j e nosiva irina lanca (vidi str. 558 i 559). 5 57

lankasti

lanci

lankasti lanci s tuljcima (JUS M.Cl.830 - - 1960) jednoredni Dimenzije (mm) Prekidna 3ulj. masa Dimenzije (mm) PrekidnalDulj. masa sila (kN) (kg/m) h h b b d sila (kN) (kg/m) d 15 20 25 30 35 40 45 50 14 16 18 20 22 25 30 35 9 12 15 17 18 20 22 26 12,5 25 31,5 40 50 63 80 100 1,20 2,15 2,55 4,00 4,30 5,50 7,55 9,04 55 60 65 70 80 90 100 45 50 55 65 70 80 90 30 32 36 42 44 50 56 125 160 200 250 315 400 500 13,6 14,9 18,9 24,7 31,0 41,8 48,4

su lanci s valjcima, tuljcima i svornjacima.

h - korak b - nosiva irina lanka d nosivi promjer lanka e- razmak medu lancima

lankasti (Gallo vi) lanci sa svornjacima (JUS M.C1.840/841-1960) jednoredni lankasti lancis valjcima (JUS M . C l . 8 2 0 - 1960), jedno-, dvo- in troredni Dimenzije (mm) h 6 8 12,7 12,7 b min 2,8 3 3,3 4,88 d 4 5 7,75 7,75 e Prekidna sila (kN) jednoredni 3 5 8 8 45 45 55 120 140 180 270 400 dvoredni

Dimenzije (mm) Prekidna Dulj. masa Dimenzije (mm) Prekidna Dulj. masa h \ b , d sila (kN) (kg/m) h I b [ d sila (kN)! (kg/m) 20 25 35 40 3,5 6 8 10 15 20 25 30 35 40 8 12 15 18 2 4 6 8 12 15 18 20 22 25 7 5 8 10 2 3 3,5 4 5 8 10 11 12 14 Laki lanci 0,26 50 0,35 60 70 0,69 1,25 80 Teki lanci 0,07 45 0,16 50 0,25 55 0,40 60 0,70 70 1,10 1,75 3,4 4,5 4,7 80 90 100 110 120 20 22 25 30 30 35 40 45 50 60 70 80 90 100 11 12 14 17 17 22 24 26 32 36 40 45 50 55 40 60 80 100 100 150 200 250 375 500 750 1000 1250 1500 2,76 3,14 3,31 4,50 6,4 10,6 15,5 18,0 33,5 38,2 53,0 76,6 90,0 112

troredni

Duljin masa (kg/m) jedno- dvotroredni redni redni 0,12 0,18 0,40 0,44 2,7 2,5 3,6 6,7 8,3 10,5 16 25

_
0,36

5,64

2,5 5 12,5 25 0,75 1,25 1,5 2,5 5 12,5 25 40 60 80

25,4 17,02 15,88 31,88 (30) 17,02 15,88 31,75 19,56 19,05 36,45 38,1 25,4 25,4 48,36 44,45 50,8 63,5 76,2 30,99 30,99 38,1 45,75 27,94 29,21 39,37 48,26 59,56 58,55 72,29 91,21

80 100 215 250 320 480 700

115

5,4

140 300 360 450 680 1000

7,2 13,5 16,6 21 32 50

11 21 25 32 48 75

lankasti lanci s valjcima: - za poveano optereenje (JUS M.Cl.821 - 1960) - s dugim lancima (JUS M.Cl.822 - 1960) - za poljoprivredne strojeve (JUS M.Cl.827 - 1967) 558

Broj lanaka lanca x h 2

pri emu znae: a razmak osi; h korak lanca; z { broj zubaca malog lananika; z 2 broj zubaca velikog lananika. 559

Zupani prijenos Prijenosni omjer i je o m j e r b r z i n e v r t n j e p o g o n s k o g z u p a n i k a n, i g o n j e n o g z u p a n i k a n2, o d n o s n o b r o j a z u b a c a g o n j e n o g z u p a n i k a z.2 i m a l o g p o g o n s k o g

z

Parovi elnika (cilindrinih z up a ni ka ) ( J U S M . C l . 0 1 2 - 1958) (s oznak a m a po I S O ) ravno ozupanje koso ozupanje p o d k u t o m fi

>

i = nxln2 = Zi/Zi

i > 1 - p r i j e n o s na m a n j u b r z i n u ; i < 1 - p r i j e n o s na v e u b r z i n u Standardni profil evolventnih zupanika ( J U S M . C l . 0 1 6 oznakama po ISO ( D I N 876) osim oznaka po JUS: P : mTl 1 9 5 8 ) - s novijim

Veliine parova elnika

ravno ozubljenje

koso ozubljenje

Standardni profil koji treba upotrebljavati pri projektiranju i izradbi evolventnih elnika (cilindrinih zupanika)

Korekcija profila ko/u, u sluaju potrebe, treba izvesti samo na glavi zupca Oznaka ISO JUS mn 'n hi K c n mn Qn h an

Veliina standardni modul korak visina zubnog vrha visina zubnog korijena visina ravnoga dijela visina zaokruenja polumjer zaokruenja visina zuba kut nagiba boni kut Standardni m

= d/z = m jt P = m hfp = m + c hw p = 2 m = 0 , 1 ? m\ 0 , 2 5 m\ 0 , 3 m cp PfP = 0,25 m; 0,38 m: 0,45 m hP = 2 m + c a P = 20 2ap

moduli m ( m m ) po I S O ( J U S M . C 1 . 0 1 5 -

1,375 1,75

2,75 3 (3,25)

3,5 4

4,5 5,5

11

16

1965): 22

32

45

1,125 1,5 1,25

2,25 2,5

(3,75) 5

(6,5) 7

9 12 18 25 36 50 10 14 20 28 40

U p o t r e b l j a v a t i v a l j a u p r v o m r e d u d e b e l o t i s k a n e v r i j e d n o s t i m o d u l a (1. p r e d n o s t ) , t a n k o t i s k a n e u s l u a j u o p r a v d a n i h r a z l o g a (2. p r e d n o s t ) , a vrijednosti u z a g r a d a m a s a m o iznimno (3. p r e d n o s t ) . 560

Modul m = m* mt = mn/cos (i Zahvalni kut a = ( a P = 20) a, = are lan (tan ap/cos li) Diobeni cilindar - promjer d - mz d = mxz - mnztcos (i - korak p. = m.n mnn/cos fi P = mn - osnovni korak Ph, = p, cos a, Pb - p cos a - korak medu evolveninim bokovima - p cos a = pb Pe Pet = Pi co a, - p b , Debljina zupca - pri vanjskom ozupanju s p!2 + 2xm tan a s t = pJ2 + 2xm, tan a, pi2 2xm lan a - pri unutar, ozupanju J, = p,/2 - 2xmt lan a, irina meuzublja e p - s = Pt " J i Promjeri korijenskih cilindara - pri vanjskom ozupanju za pogonski zupanik dn = d, - 2 ( V - x m) dn = d, - 2(/lfp - x,mt) d za gonjeni zupanik df2 = d? - 2(/ifp - x m) da = 2 - 2(/i(p - x,m,) - pri unut. ozupanju za pogonski zupanik dfi - d, - 2(/ifp - x,m,) dn = dt - 2(hff - x m) za gonjeni zupanik df2 = d, + 2 ( V + j: m) dn = d. + 2 (hfp + x,m,) Promjeri osnovnih cilindara - d cos a du = d cos a, dh Promjeri [jemenskih cilindara - pri vanjskom ozupanju za pogonski zupanik 4.1 = 2 ( 8 - 0.5 dn - c,) za gonjeni zupanik d2 = 2 ( a - 0,5 dn - c,) - pri unut. ozupanju za pogonski zupanik d* i = dn ~ 2(fl + c,) za gonjeni zupanik d7 = dt, + 2 ( s + c,) Promjeri kinematikih cilindarc a = razmak osi - pri vanjskom ozupanju za pogonski zupanik di = 2 a! (i + 1) za gonjeni zupanik dw2 = 2ai/( + 1) = 'dwl i - pri unutar, ozupanju za pogonski zupanik d*i = 2a/( i - 1) za gonjeni zupanik d w 2 = 2 ail( 1) = < 1 i * m n - normalni modul (modul u normalnoj ravnini presjeka). 37 - Strojarski prirunik 561

Pomak

profita

osnovne

ozubnice

izraava

se

umnokom

koeficijenta

pomaka profila osnovne ozubnice x (koji je ovisan od broja zubaca i upadnog kuta a) i modula: pri ravnom ozupanju: xm (-*min = 1 0,5 z sin 2 a) pri kosom ozupanju: xm, (-mm = ' _ 0.5 z sin" a,) Pomakom profila osnovne ozubnice poveava se nosivost, spreava podrezivanje pri malom broju zubaca (z < 17), a smanjuje relativna brzina klizanja.
Razmak osi

Tolerancije parova evolventnih elnika (ISO) (JUS M . C l . 0 3 1 - 1966) Za sve tolerancije parova elnika s evolventnim zupcima predvieno je 12 kvaliteta - osim za tolerancije razmaka osi, za koje je predvieno 6 kvaliteta. Kvaliteta izraava stupanj tonosti, tj. odgovarajuu veliinu tolerancije.
Granina odstupanja koraka zubnog koraka zubnog profila 7Tlo profita Ata i doputeni zbroj odstupa-

nja

pri kosom ozupanju prt ravnom ozupanju - pri vanjskom ozupanju: a = 0,5 m,(zi + z 2 ) cos a t /cos a w l a = 0,5 m(z, + z 2 ) cos a/cos - pri unutarnjem ozupanju: a = 0,5 m,(z 2 - Zi) cos a,/cos a w t a - 0.5 m(z2 - Zi)cos a/cos a w dok za pogonski zahvatni kut a w odn. a w , vrijedi: - pri vanjskom ozupanju: inv crw = 2(x, + Jt 2 )/(zi + z 2 ) tan a + inv a - pri unutarnjem ozupanju: inv a w l = 2(x, + x2)l(Z\ + z 2 ) tan a t + inv a,

Kvaliteta 1

gornje 0,66 <p- + 0,80 0,10<pp + 1,25 0,16 <pp + 2,00 0,25 tp + 3,20 0,40 <pp + 5,00 0,63 <pp + 8,00 0,90 tp + 11,00 1,25 tp + 16,00 1,80 ipl, + 22,00 2,50 tpp + 32,00 3,55 tpp + 45,00 5,00 + 63,00 tpp = m + 0,25 \fd mn (mm), d (mm)

fcf

donje ^to.g (limj

7T, (Hm) 0,25 fN 0,40 fff 0,63 ffi 1,00 ]fN

inv a w t 2(X2 - xl)l(z2 - z , ) inv crw = 2(x2 ~ -i)/(z; - Zi) tan a, + inv a, tan a + inv a Vrijednost evolventne funkcije inv a (= tan a a) - vidi str. 33!
Mjerni broj zubaca k =

10 11 12

3 4 5 6 7 8 9

0,60
1.00 2,50 4,00 6,00 8,00 12,00 17,00 25,00 33,00 50,00

1,60

^to.d ^to u

k = (tan a x - inv a) J T _ 2x tan a + q j JI pri emu je 4 (*/;)(! + x/z) tan a, = j/tan a + cos" a

tan q x t cos 2 ft 2x tan q t

2,50 fN 3,55 YN 5,00 \fN + 7,10 1fN + 10,00 \fN + 14,00 |ffj + 20,00 ]fW + N = 0,5 zmK m (mm)

1,60 ^

+ 0,5 4(r/z)(l + x/z) cos 2 a,

tan ayl = \/tan 2 a, + sin ft = sin /} cos a prt emu je a n = a P

Mjerni broj zubaca k zaokruujemo na najblii cijeli broj. Ako je x = 0, dobivamo: k = zala + 0,5 Mjera pomou zubaca: W = m cos a [JI(A - 0,5) + + z inv a + 2 x tan a]
562 Granina odstupanja pri osnovnom koraku bokova zubaca

k = z(d, + tan a, tan ft)/jt + 0,5 W = m c o s a, [Jt (k - 0,5) + zinv a, + + 2 x tan a,] cos ft

za zupanike s ravnim zupcima za zupanike s kosim zupcima tBb.g = Alo.g ' ^tBb. d
_

^to.d

^lBb.d = ^to,d ' COS ft 563

Tolerancije profila

7* ev i bone linije zupca

T

Tp

Tolerancije

pri

tangencijalnoj

kontroli

zahvatom

Kvalitetni razred 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

' ev (nm) 0,06 <fp + 0,10 (pp + 0,l6<p p + 0,25 <pp + 0,40 <pp + 0,63 + 1,00 tfp + 1,60 <pp + 2,50 (fp + 4,00 <pp + 6,30 tfp + 10,00 tpp + 2,00 2,50 3,00 4,00 5.00 6,30 8,00 10,00 16,00 25,00 40.00 63,00

(nm) 0,315 0,40 0,50 0.63 0,80 1.00 1,25 2,00 3.15 5,00 8,00 12,50
fb fb fb fb fb fb fb fb fb fb fb fb + + + + + + + + + + + +

1,60 2,00 2,50 3,00 4,00 5,00 6,00 10,00 16,00 25,00 40,00 63,00

tj. pri kontroli zahvatom u etalonski zupanik s konstantnim nazivnim razmakom osi. (Registriramo odstupanja stvarnog kuta rotacije gonjenog zupanika.) ^ _ odstupanje s obzirom na 1 okretaj A/lj' - odstupanje s obzirom na 1 korak - tolerancija odstupanja T( = TTm + tolerancija porasta odstupanja AT,' = A to.g + T n
Tolerancije pri radijalnoj kontroli zahvatom

tj. pri kontroli zahvatom u etalonski zupanik bez bone zranosti - to postiemo elastinim radijalnim pritiskanjem zupanika na etalonski zupanik stalnom silom. (Registriramo odstupanja razmaka osi.) Aj" - odstupanje s obzirom na 1 okretaj AA" - odstupanje s obzirom na 1 korak Kvalitetni razred 1 2 3 4 5 7 8
9

TC (nm) 0,32 q>p + 0.50 qsp +

AT," (nm)

<pf = m + 0,1 fd m (mm), d (mm)

b (mm)

0,80 tpp

10 11 12

1,25 cpp + 2,00 (j>p + 3.20 q)p + 4,50 cpp + 5,60 qip + 7,l0<p p + 9,00 (pp + 11,20 <pp + 14,00 g>p +

6,00 10,00 16,00

25,00 40,00 56,00 71,00 90,00

4,00

0,16
0,224 0,32 0,45 0,56 0,90 1.25

1,80

12,00 16,00 22,00

28,00 36,00 45,00 56,00

2,00 3,00 4,00 6,00 9,00

112,00 180,00
140,00

2,24 2,80 3,55 4,50

+ 0,25 fd
Tolerancije krunog toka Tr Tolerancija paralelnosti osi

m n (mm), d (mm)

Kvalitetni razred 0.224 0.355 0.56 0,90 1,40 2,24

Tr (nm) <p + 3,00 <pp + 4,50 <pp + 7,00 <pp + 11,00 tpp + 18,00 <PP +28,00

Kvalitetni razred 7 8 9 10 11 12

(nm)
3.15 <pp 4,00 <pp 5,00 ^p 6,30 <pp 8,00 <pp 10,00 <pp 40,00 50,00 63,00 80,00 100,00 125,00

T,

= m n + 0,25 fd 564

m n (mm), d (mm)

Inklinacija osi Ap' je komponentno odstupanje paralelnosti osi u ravnini, koja je odredena jednom osi i okomicom na nju do druge osi. Dozvoljena inklinacija Tp' = Tp Devijacija osi Aa" je komponentno odstupanje paralelnosti osi u ravnini, koja je paralelna s jednom osi i okomita na inklinacijsku ravninu. Dozvoljena devijacija Tp" = 7^/2

O,. 02 - ost

a - razmak osi ba - aktivna Urina zupanika

565

Tolerancije za mjeru pomou zubaca oznaujemo dvama slovima iz niza j . . . r', od kojih oznauje prvo - gornje granino odstupanje g drugo - donje granino odstupanje d Odstupanja dobivamo tako da gornje granino odstupanje koraka A t o g pomnoimo slijedeim koeficijentima: niz koeficijent j +1 h 0 g -2 f -4 e -6 d -8 c -10 b -12 a -14

Izbor

kvaliteta

tolerancije

zupanika odabiremo s obzirom na upotrebu,

Kvalitet tolerancije zupanika obodnu brzinu i nain obrade. Izbor s obzirom na upotrebu Upotreba etalonski zupanici precizni instrumenti precizni prigoni automobili kamioni ope strojarstvo grubi strojevi

niz z' y' x' w' v' u' t' s' r' koeficijent -18 -22 -26 -30 -34 -38 -42 -46 -50 Primjer oznaivanja kvalitete tolerancije za mjeru pomou zubaca: npr. 5 fa.
Granina odstupanja razmaka osi

Odstupanje razmaka osi A je algebarska razlika izmeu stvarnog i nazivnog razmaka osi.
Kvalitetni razred 1 2 3 Gornje odstupanje Aa>s ((im) 0,5 IT 4 0,5 IT 6 0,5 IT 7

Kvalitet tolerancije 1 | 2 1 3 i 4 | 5 [ 6 1 7 8 | 9 ! 10 | 11 12 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Izbor s obzirom na obodnu brzinu Kvalitet tolerancije 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 ; 7 | 8 9 | 10' 11 1 1 1 1 1 Izbor s obzirom na nain obrade Nain obrade bruenje brijanje precizno odvajanje estica osrednje odvajanje estica obino odvajanje estica Obodna brzina (m/s) > 20 20 . . 6 6. . . 3 < 3

Kvalitetni razred 4 5 6
g

Gornje odstupanje /la.g ((im) 0,5 IT 8 0,5 IT 9 0,5 IT 11

j 12

Donje odstupanje: Ad
Kruna zranost

= A.d

- za zupanike s ravnim zupcima 7max = - (Avi.d + A w 2 . d ) / c o s a w + 2A.d,g tan a w jmm = - ( A W 1 g + Av,,,g)/cos a w , + 2Ad d tan a w t - za zupanike s kosim zupcima
7max ^VVI.tl + . 4 W 2
d

Kvalitet tolerancije 1 | 2 | 3 1 4 i 5 | 6 | 7 | 8 9 10 | II 12 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

cos a w t cos ft
/twi.e

+ 2A-

tan aWt tan a W t

;m,n

+ A + 2Ad cos a w cos ft

Razred povrinske obrade (orijentacijski) Standardni modul m (mm) 1... 2 2... 4 4... 6 6... 8 8. . .10 10..16 16...20 2 4 3 Kvalitet tolerancije 4 1 5 | 6 | 7 | 8 | 9 10 11 12 1 1 6 7 8

Da sprijeimo interferenciju (istodobno prekrivanje) zubnih bokova, mora /min > 2 ( 7 - , + T,S) tan a w t Orijentacijske vrijednosti za krunu zranost u ovisnosti o standardnom modulu m n j ([xm) j = k ( m n + ,} mn ( m m ) pri emu faktor k iznosi: k = 26 . . . 38 H; = 18 . . . 32 H; = 18 . . . 50 - bez posebnih zahtjeva - za alatne strojeve - u automobilskoj industriji
biti

9 1

10 11 567

Proraun vrstoe elnika (po DIN 3990) P r v i p r o r a u n - za osnovu Za poznati okretni moment na pogonskom zupaniku T, izraunavamo: - promjer diobene krunice pogonskog zupanika T-, K - modul m2 gdje su:
i i + i

V F - koeficijent oblika zupca (ovisi o broju zubaca z. kutu nagiba bone linije /3Q i koeficijentu pomaka profila osnovne ozubnice x)
3,6

"Hlin, QF

QH

_ZL

- irina korisnog dijela boka zupca - prijenosni omjer najmanji koeficijent sigurnosti s obzirom na jamienje ( V M ) ^H min S F n , j n - najmanji koeficijent sigurnosti s obzirom na trajni lom ( 1,7) "Hlim - dinamika vrstoa za boni tlak (Hertzov tlak) Materijal Tvrd. HV 650... 140... 200... 200.. 750 200 400 400 Hlim (N/mm 2 ) 1 4 5 0 . . . 1650 500...610 1,25 HV + ( 2 4 5 . . . 3 5 5 ) 1,10 HV + (210. ..310)
20
2

elik za cementiranje elik za poboljanje, nelegiran legiran elini lijev, legiran

Him " dinamika vrstoa za naprezanje u korijenu zupca Materijal elik za cementiranje elik za poboljanje, nelegiran legiran elini lijev, legiran Z M - karakteristika materijala I l"Pt
t,
2

25 30

U)

60 100

Tvrd. HV 650... 140.. 200.. 200.. 750 200 400 400

OHlim (N/mm ) 3 5 0 . . . 500 0,67 HV + ( 5 5 . . . 115) 0,43 HV+ ( 1 1 5 . . . 1 9 5 ) 0,40 HV + ( 4 0 . . . 120)

Ogranienje za interferenciju bokova: a - raunsko; b - prakuno Ogranienje za iljasti vrh: c: - 0; d: s k - 0,2 m n ; e: v^ = 0,4 m

cos Grubo ozupanje

GH, GF - korekcijski faktori

Tono ozupanje

0HA

r\ + -1

2H
E2 !

"

Q H A GHB GHD Qho

(0 = 0 1/3 = 30 Qf A ( S 0 H A ) GFB 1

> 1 > 1 " 1 , 4 5 . . . 1,50 1,77 1,20...1,30 1,77 0 , 8 0 . . . 1,20 0 , 5 . . . 1 > 1 0,55...0,75 = < 1

Kombinacije materijala elik elik elik elik

568

ZM (VN/mm2)
268 267 234 219

gr ft* 0,25*
< 0,25 m '-3>

elik elini lijev sivi lijev bronca

>1 1 =1 <1

' A, - kut nagiba bone linije, p f - zaobljenost u korijenu, - 21 Ako u prijelaznim dijelovima bokova zupca nema zareza. - 31 Ako su u prijelaznim dijelovima bokova zupca zarezi (npr. stepenica pri buenju). 569

K o n t r o l a podataka iz prvog prorauna Koeficijenti sigurnosti moraju biti: s obzirom na jamienje

Sh -

<4l T, i + l

H lim ^M

K L koeficijent KHI veliinski KFX veliinski Ki koeficijent

maziva (= 0 , 8 2 . . . 1,1)* koeficijent ( 1)* koeficijent ( 1)* udarnog optereenja Rad radnog stroja jednoliki I nejednoliki I 1,25 1,35 1,50 udarni 1,75 1,80 1,85

CH'

>SH

s obzirom na trajni lom Cf lim 1

Rad pogonskog stroja >S

F

jednoliki nejednoliki udarni

1,00
1,25

1,10

~y7
W dM pri cemu su: 1 Gh' 1 ZZH Z Z, _ Vs

CF'
Kl KH*

K dinamiki koeficijent (a 1)* Kn* koeficijent razdiobe sile u ravnini profila KH.= 1 + 2 ( I / Z e 2 1)(?L 0,5) 0,12

j/A"i Jt A-}!, K H f *Fx

CF' V F VT T ^FA dok pojedini (bezdimenzijski) koeficijenti iznose:" Z koeficijent brzine (a 1)* Z R koeficijent hrapavosti (= 0 , 8 . . . 1)* Z H koeficijent oblika boka Zupca a kut zahvata cos ft, 1 Z H = ]/ ' " ft, kut zavojnice na osnovnom valjku tan a cos a koeficijent zahvata /ata

p = - [ t a n a k i + ;'tanat2 (' + l ) t a n a ] 2 tanak 6A sin ft, mn Vs koeficijent zareza (s; 1)* Ye koeficijent nagiba zupca Yt koeficijent razdiobe sile = I d k promjer tjemenog valjka d b promjer osnovnog valjka ft A irina aktivnog dijela bokova zupca Ye = 1 ft,/ 120 S 0,75 Yt l/ep

ft

( l -

) + ^

COSft,

pm KFA koeficijent razdiobe sile u ravnini profila tfF<I = 1 + 2 ( e p - l ) ( Kh$ =

9 L

50

-0,5)

Kud koeficijent razdiobe sile po irini zupca 1,5 btjbA KF/I koeficijent razdiobe sile po irini zupca pri jednolikoj razdiobi optereenja KRE * (1
1

+ Khs)/2
KW

1<Kh)<2
= 2bk/bA

" Vrijednosti oznaene zvijezdicom * s a m o su orijentacijske.

pri nejednolikoj razdiobi optereenja

<KFT'0J5KHT

570

571

Parovi stonika (DIN 3971 - 1980)

Prijenosni omjer je

Parovi hiperboloidnih zupanika E v o l v e n t n i h i p e r bo I oi d n i p a r o v i z u p a n i k a Prijenosni omjer je , = " ' = !? "2 Zl gdje su: [ i n 2 brzine vrtnje pogonskog i gonjenog zupanika, z, i z 2 brojevi zubaca pogonskog i gonjenog zupanika.
Kut medu osima iznosi

- "i _ : Zi gdje su: , i n2 - brzine vrtnje pogonskog i gonjenog zupanika. Z\ i z2 - brojevi zubaca pogonskog i gonjenog zupanika. Kutovi kinematikih stoaca 6, i d2 ovise o prijenosnom omjeru i te o kutu medu osima Z = <5, + d2: sin I <5, = are tan i + cos I & = are tan
sin di i sin I 1 + i cos I

= Pat + Poi gdje su j j 0 l i /? 0 2 kutovi nagiba bonih linija u pogonskog i gonjenog zupanika.
Promjeri diobenih krunica:

sin d.
Mjere stonika

Zl

pogonskog zupanika "oi = 2 cos gonjenog zupanika 4)2 ' Za kut meu osima /? 0 i + jj02 = 90' iznose:
razmak osi a 2 COS 002

Promjeri kinematikih krunica: vanjski dc = 2 Re sin S nutarnji dj = 2 R, sin d gdje su duljine izvodnice stoca: Rc - vanjska, R, - unutarnja r
c
=

/o S,

'4

2 sin d Promjeri tjemenih krunica: d a c = d e + 2 / t a e cos t> d a l = d, + 2 / t a j cos d

tc 2 sin d

z2mn

4)1 + 4)2
a =

Promjeri korijenskih krunica: dle = dc - 2/i te cosd

du = d: - 2hu cosd kutovi nagiba

2 2

: \COS 001 COS 0 O 2 / 2 1 + \cosft,i sin \cos/?oi Sin/ jj0l !

^ke(^fe) > /Jki(^fi) su visine vrha (odn. korijena) zubaca za vanjske i nutarnje duljine izvodnice stoca. Udaljenost vanjske tjemene krunice
K = /fL. cos d hdc sin d = dcl2 cot d / i a e sin S

linije 0 p bone - linije /?0,OI i i fj0201 j

0l iako Jje ^02 = 90 AiiJ ~ cos^oi 0 cos /i razmak osi za prijenosni omjer i 1

tan j j

sin

ft,,

z, m

Kut tjemenog stoca Kut podnonog stoca Korak - kutni - luni Modul
>72

Au = d + i%, Sf = d - i?( r = 2 JI/Z pt = td/2 = dit/z = m, JT

i?a = are tan (h.a2/Re) i?f = are tan (hfJRc) pu cemu je sin ft,, = sin 2 ft,,

(sin ft,, + cos ft,,)

r,/r 2 = z2jz, = i

( 1 + ^ / 1 + 4 AT2)

p,/7x = d/z

2K2
K ajzx mn

573

C i l i n d r i n i p u n i p r i j e n o s (ISO) (DIN 3975 - 1976) S obzirom na oblik bokova zubaca punog vijka, koji je ovisan o postupku obrade, razlikuju se parovi cilindrikog punog prijenosa ZA (oblika bokova A), ZN (oblika bokova N), ZI (oblika bokova I) i ZK (oblika bokova K).
Prijenosni omjer je . , , 1 = , / , = Z 2 /Z,

Puno

kolo d2 = z2 m
JI
=

Promjer diobene krunice Korak Promjer tjemene krunice

p2 = m

d2

K/Z2

= Px

da2 = d2 + 2 m( 1 + x)

pri emu su: n, i n 2 - brzine vrtnje punog vijka i punog kola, zi i z 2 - brojevi zubaca punog vijka i punog kola. Kul meu osima 1 je po volji; obino je J = 90.
Moduli m (mm):

1 5
Puni vijak
b

1.25 6

1,5 8

2 10

2,5 12

3 16

4 20

Promjer tjemenog valjka dC2 = + m Promjer anuloidne krunice rK = a - ( d a 2 / 2 ) Promjer podnone krunice df2 = da2 2 m(2 + c 2 ) Visina zupca hi = h- d2 + h( 2 Visina zupanog vrha
hd2 = m( 1 + x)

Visina zupanog korijena Promjer sredinjeg valjka

dml = mq h(2 = m( 1 x + c2)

pri em su: c 2 = 0 , 1 . . . 0 , 3 (c 2 = 0,2); x - koeficijent pomaka profila. Razmak osi

Izbor veliina za

a - 0,5 (dml
puni prijenos

+ d2) + xm *

Puna karakteristika q: Kut sredinje zavojnice

1. prednost: 2. prednost:

8 7

10 9

12 11

16 14

20 18

Broj zubaca punog vijka z, i mehanika korisnost r/ m ovise o prijenosnom omjeru i: , 5... 10 10... 15 15...30 >30 Z1 4 3 2 1 ijm 0 , 7 8 . . . 0,90 0 , 7 5 . . . 0,88 0 , 6 5 . . . 0,85 0 , 5 5 . . . 0,80 Okretni moment na punom kolu T 2 proizlazi iz okretnog momenta na punom vijku 7",, prijenosnog omjera i i mehanike korisnosti r/ m T2 = i r] m Modul procjenjujemo prema jednadbi m (mm) 2 T2 (N mm) m = 0,43 p Z l p (N/mm 2 ) pri emu ocjenjujemo boni pritisak s obzirom na materijal punog kola: materijal p(N/mm ) sivi lijev 2 ... 3 bakrene slitine s kositrom 5 ... 8 aluminijske slitine 4 ... 7 Promjer sredinjeg valjka punog vijka d m ocjenjujemo s obzirom na modul m i broj zubaca punog vijka z,: z a p u n j p u n j v i j a k d m ~ 2 m (1,4 + za navueni puni vijak d m = 2 m (5,3 + 0,1 z,) a zatim ga odabiremo s obzirom na d m = mq (str. 574). 575

y m = are tan {z,lq) = are tan (m Z\!dmX) Osni korak

px = m JI Debljina zupca (irina meuzublja) na sredinjem valjku u ravnini presjeka kroz os s = e = m n!2 Korak zavojnice _ , , Pzi = z, p = Zi m u Visina zupanog vrha j, = m

U posebnim sluajevima moe visina vrha zupca biti neto vea ili manja od
m.

Visina korijena zupca H ' pri em je c, = 0,1 . . . 0 , 3

, ,, , . h f l = m ( l + c,) (c, = 0,2).

Promjer tjemenog valjka <4i = dm, + 2 h Promjer podnonog valjka df\ = dm, - 2 ht] 574

LEAJ I Klizili leaji U stanju mirovanja klizne se plohe rukavca i blazinice leaja dodiruju neposredno. Zbog toga se u poetku pogona pojavljuje suho trenje s razmjerno velikim koeficijentom trenja ju = 0,1 . .. 0,2. U tom je stanju potrebno L iT ulje utiskivati pod tlakom u leaj. Kako se brzina vrtnje n poveava, stvara se izmeu rukavca i blazinice uljni film i podmazivanje prelazi postupno u hidrodinamiko, u kojem se koeficijent trenja snizuje na p = 0,005 . . . 0,01 (a zatim s poveanjem brzine vrtnje opet raste). Prosjeni pritisak p m c d u leaju je
Pmc = E/dl

Valjni Kuglini leaji Nizovi BC, BN i BG (JUS M.C3.601/61 1/621 - 1966

leaj i

(ISO)

Niz BC: jednoredni kuglini leaji, obini ( = 0, vidi str. 597) Niz BN: jednoredni kuglini leaji, s kosim dodirom Niz BG: dvoredni kuglini leaji, s kosim dodirom
Jednoredni Oznaka kuglini leaji

gdje su: F- sila, koja djeluje okomito na leaj, d- promjer rukavca, /- nosiva duljina rukavca: i = (0.5 . . . 1 )d. Prosjeni pritisak pmclj za razliite materijale blazinica priblino je u slijedeim granicama: materijal pmcd(N/mnr) materijal Pmai (N/mm") bijela kovina olovna bronca 5 . . . 15 1 5 . . . 35
V = (D

,1
10 12 15 17 20 25 10 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 1 10 120 10 12 15

Dimenzije (mm)

r
0,5 0.5 0.5 0.5 1 1 15 1 .5 15 15 15 2 2

Nosivost (kN) c c 1.9 2.2 2,55 2.85 4.5 5

-

Ni; BC 10
10 BC 10 12 15 17 BC 10 20 25 .10 BC 10 35 40 45 BC 10 50 55 60 BC 1 0 65 70 75 BC 10 80 85 90 BC 1 0 95 100 105 BC 10 1 10 120 ,Vi? BC (12 10 BC 02 12 15 3K Strojarski porunik

26
28 32 35 42 47 55 62 68 75 80 90 95 100 110 115 125 130 140 145 150 160 170 180 30 32 35

sivi lijev guma (u vodi)

- d)ld

S 0,8 S [1,4

Relativna zranost ip u leaju, potrebna za nastajanje uljnog filma, iznosi gdje su: D - promjer blazinice, d - promjer rukavca. Relativna zranost tp ovisi o prosjenom pritisku p m e c ) i brzini vrtnje n. Vrijednosti relativne zranosti vide se u slijedeoj tablici: Brzina vrtnje n malena velika malen Relativna zranost y! v .d 'eli k P,ned
3

3.4 3,75 4.2 4.5 6.95 7,5 10 12 12. 1 16.3 17 S1 22.8 2.4 30 31,5 .3 ".5 39 45,5 48 48 64 67 3.4 5,3 5.85 577

P m

( 0 . 7 . . . 1,2) n r (2 . . . 3) u r '

(0,3 . . . 0,6) 10 ' ( 1 , 5 . . . 2.5) n r '

Uzimajui u obzir razliite koeficijente temperaturnog rastezanja, preporuljivo je odabrati slijedee relativne zranosti prema materijalu blazinice: materijal bijela kovina olovna bronca aluminijske slitine
Toplina trenja

2 2 2 2
2 5 2 5 2 5 1 1 1 1 1 1

8.6 9.4 12.4 1 '.I 1 "\3 19.3 21,2 24,5 26.6 14 40 41 43 56.5 59 62.5 1.98 1 3.6

.12

t/ ( 0 , 5 . . . 1)10 1 (1 . . . 1.5) 10"' (2 . . . 3) 10 '

materijal iji sinterovano eljezo (1.5 . . . 2) 1 0 ' ' umjetne tvari ( 3 . . . 4) 10 '

Toplinski tok </>. koji nastaje zbog trenja pri obodnoj brzini rukavca !', iznosi tp = pFv, a prelazi uglavnom na mazivo, zbog ega se mazivo mora hladiti. 576

Jednoredni

kuglini d

leaji

(nastavak)

Jednoredni b r

kuglini d

leaji

(nastavak)

Oznaka
Niz BC 02

Dimenzije (mm)
D

Nosivost (kN) c c 4,4 6,55 7,1 10 13,7 16 18,3 21 26 32 35,5 39 42,5 45,5 55 63 72 81,5 3,6 4,3 5,2 6,3 7,65 10,4 14,6 17,6 22 30 35,5 42,5 48 55 63 72 80 88 98 112 132 12,1 16,9 19,7 24,3 7,2 9,8 10,4 14,6 19,6 22,4 25 27 32,5 40 44 46,5 50 55 63 71 80 90 6,55 8 8,8 10,4 12,5 16,6 22 26 31,5 40,5 47,5 54 61 69,5 78 85 93 102 110 120 137 19,3 26 29 34,5

Oznaka 35 BC 04 40 45 50 BC 04 55 60 65BC04 70 75 80 BC 04 85 90
Jednoredni Niz BC 04

Dimenzije (mm)
D b

Nosivost (kN) C C 31,5 37,5 47 53 63 71 79,5 106 116 127 138 148 Dimenzije (mm)
d, D, b

17 BC 02 20 25 30 BC 02 35 40 45 BC 02 50 55 60 BC 02 65 70 75 BC 02 80 85 90 BC 02 95 100 Niz BC 03 10 BC 03 12 15 17 BC 03 20 25 30 BC 03 35 40 45 BC 03 50 55 60 BC 03 65 70 75 BC 03 80 85 90 BC 03 95 100 Niz BC 04 17 BC 04 20 25 30

17 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 10 12 15 17 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 17 20 25 30

40 47 52 62 72 80 85 90 100 110 120 125 130 140 150 160 170 180 35 37 42 47 52 62 72 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 215 62 72 80 90

12 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 28 30 32 34 11 12 13 14
15

1,5 1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 , 2,5 3 3 3 3,5 3,5 1 1,5 1,5 1,5 2 2 2 2,5 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 4 2 2 2,5 2,5

35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90
kuglini leaji

100 110 120 130 140 150 160 180 190 200 210 225
s kosim

25 27 29 31 33 35 37 42 45 48 52 54
dodirom

2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 5 5

43 51,5 61,2 70 79 86 90 118 127 137 143 153

Oznaka
Niz BN 02

Dimenzije (mm)
d, D, b

Nosivost (kN) C C 4,15 6,2 5,3 7,65 7,35 10,4 8,8 11,6 16,3 12,7 17,3 21,6 21,2 26 24,5 29 26,5 30,5 38 33,5 41,5 45,5 49 51 53 56 58,5 57 64 65,5 72 73,5 85 86,5 100 95 106 102 120 112 134 122

Oznaka
Niz BN 03

Nosivost (kN) C 11,8 13,7 19,6 25 30 35,5 46,5 54 62 69,5 78 88 96,5 106 116 127 137 156 170 190

17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 17 19 21 23

15 BN 02 17 20 25 BN 02 30 35 40 BN 02 45 50 55 BN 02 60 65 70 BN 02 75 80 85 BN 02 90 95 100 105 BN 02

< N o uQ C g
v o M.

17 BN 03 20 25 30 BN 03 35 40 45 BN 03 50 55 60 BN 03 65 70 75 BN 03 80 85 90 BN 03 95 100

O U C Q 3 'E g o

7,8 9,3 14,3 19,3 23,2 29 39 45,5 54 62 72 83 93 104 116 129 143 170 186 216

110 BN 02

d D b d D b

= = = = = =

105 190 36 110 200 38

105 BN 03 d = D = b = 110 BN 03 d = D = b =

105 225 49 110 240 50

578

579

ini leaji (s kosim dodirom) Oznaka

Niz BG 32

Dimenzije (mm)
d D b

/
1 1 1 1,5 1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3,5 3,5 1,5 1,5 2 2 2 2,5 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 4 4 4

Nosivost (kN) C C 4,55 5,6 5,6 8,5 11 13,7 20,4 28 32,5 37,5 43 49 63 69,5 71 80 96,5 106 127 150 160 9,3 12,9 14 20 27 36 45,5 56 73 80 96,5 112 129 140 160 180 212 240 265 300 320 6,95 7,8 7,8 11 15,3 17,3 25 33,5 38 42,5 47,5 54 66,5 71 71 78 95 102 118 137 146 13,7 18,6 18,6 26 34,5 43 55 65,5 80 86,5 100 114 132 137 156 173 196 216 236 255 275

Valjkasti leaji Nizovi RU, RN, RJ, RT, RA in RD-K (JUS M.C3.631/632/635/636/637/641/642 - 1966)
RU i RN

100 Niz

25 30 BG 32 35 40 45 BG 32 50 55 60 BG 32 65 70 75 BG 32 80 85 90 BG 32 95 15 BG 33 17
20 BC 33

20

10 BG 32 12 15 17 BG 32

10 12 15 17 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 15 17 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110

30 32 35 40 47 52 62 72 80 85 90 100 110 120 125 130 140 150 160 170 180 42 47 52 62 72 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 215 225 240

14,0 15,9 15,9 17,5 20,6 20,6 23,8 27,0 30,2 30,2 30,2 33,3 36,5 38,1 39,7 41,3 44,4 49,2 52,4 55,6 60,3 19,0 22,2 22,2 25,4 30,2 34,9 36,5 39,7 44,4 49,2 54,0 58,7 63,5 68,3 68,3 73,0 73,0 77,8 82,6 87,3 92,1

Niz RU: u oba smjera aksijalno pomini leaji s vodeim vanjskim prstenom* Niz RN: u oba smjera aksijalno pomini leaji s vodeim unutarnjim prstenom* Niz RJ: u jednom smjeru aksijalno pomini leaji s vodeim vanjskim prstenom* Niz RT: aksijalno nepomini leaji*
b _ b

St
RJ

RT

U"-i Niz RA: u oba smjera aksijalno pomini dvoredni leaji s vodeim vanjskim prstenom* Niz RD-K: u oba smjera aksijalno pomini dvoredni leaji s vodeim nutarnjim prstenom i koninom rupom*
* Za sve nizove je a = 0 (vidi sir. 597). r, 0,5 0,8 0.8 1 1 1 1.5 1,5 1.5 1,5 1.5 1.5 1,5 2
-)

RD-K
Jednoredni Oznaka Niz 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 RV 10 R U 10 1 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 110 120 47 55 62 68 75 80 90 95 100 110 115 125 130 140 145 150 170 180 12 13 14 15 16 16 18 18 18 20 20 22 1s 24 24 24 28 28 valjkasti d leaji

Dimenzije (mm) D b r 1 1,5 1,5 1.5 1,5 1.5 2 2 2

->

Nosivost (kN) c C 7,5 10,4 13,2 15,3 18,6 21,2 24 25 26,5 37,5 39 47,5 55 60 63 65,5 93 102 10 13,2 16 18,6 22,4 24 27,5 28,5 29 42,5 44 53 58,5 65,5 68 69,5 102 110

25 BG 33 30 35 40 BG 33 45 50 55 BG 33 60 65 70 BG 33 75 80 85 BG 33 90 95 100 BG 33 105 110 580

RU 10

R U 10

R U 10

80 85 RU 10 90 95 100 R U 10 110 120

75

i i -i 2,5 2,5 2,5 3 3

2 2 2

581

Jednoredni

valjkasti

leaji D

(nastavak)

Jednoredni

valjkasti

leaji

(nastavak)

Oznaka
Niz RU 02

Dimenzije (mm)
b r

Nosivost (kN)
C C

Oznaka
Niz RU 04

Dimenzije (mm)
D b r

Nosivost (kN)

C, 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 5 5 5 5 5 6 1 1 1

2 2 2 2

C 51 63 90
112 118 80

20 RU 02 25 30 35 RU 02 40 55 50 RU 02 55 60 65 RU 02 70 75 80 RU 02 85 90 95 RU 02 100 Niz RU 03 20 RU 03 25 30 35 RU 03 40 45 50 RU 03 55 60 65 RU 03 70 75 80 RU 03 85 90 95 RU 03 100 110 120

20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 110 120

47 52 62 72 80 85 90 100 110 120 125 130 140 150 160 170 180 52 62 72 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 215 240 260

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 28 30 32 34 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 50 55

1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3,5 3,5 2 2 2 2,5 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 4 4 4

1 1 1 1 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3,5 3,5 1 2 2 2 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 4 4 4

8 9,65 12,9 18,6 24,5 27 29 34,5 41,5 49 52 61 69,5 80 93 110 122 10,6 15 20,4 25 32,5 40 51 58,5 72 81,5 90 108 118 129 153 166 193 220 270

11,8 13,2 17,6 25,5 33,5 34,5 36,5 44 53 62 64 75 85 98 118 137 153 16,6 22,4 30 36 45,5 58,5 71 85 102 114 125 158 160 180 208 224 260 300 355

30 RU 04 35 40 45 RU 04 50 55 60 RU 04 65 70 75 RU 04 80 85 90 RU 04 95 100 HORU 04 120 25 RU 22 30 35 40 RU 22 45 50 55 RU 22 60 65 70 RU 22 75

80

30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 85 90 95 100 110 120 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 85 90 95 100 110 120

80 80

90
100 110

120 130 140 150 160 180 190

200

210 225 240 250 280 310 52 62 72 80 85 90 110 120 125 130 140 150 160 170 180
200 100

23 25 27 29 31 33 35 37 42 45 48 52 54 55 58 65 72 18 20 23 23 23 23 25 28 31 31 31 33 36 40 43 46 53 58

2,5 25 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 5 5 5 5 5 6 1,5 1,5 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5

32 41,5 53 73,5 81,5 98 108 137 160 183 208 232 255 285 320 355 13,2 19 28,5 34,5 37,5 40,5 47,5
62 60

143 156

200

232 265 305 345 365 405 455 500

Niz RU 22

85 RU 22 90 95 100 RU 22 110 120

215

2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5

75

86,5 102 118 134 163 186 224 265

80

23,2 35,5 41,5 44 45,5 54 71 85 90 96,5 114 132 153 183 204 255 300

16,6

Nizovi RN 02, RJ 02 i R T 0 2 imaju iste dimenzije i nosivosti po tablici kao niz RU 02. Nizovi RN 03, RJ 03 i RT 03 imaju iste dimenzije i nosivosti po tablici kao niz RU03. 582

Nizovi RN 04, RJ 04 i RT 04 imaju iste dimenzije i nosivosti po tablici kao niz R U 0 4 . Nizovi RJ 22 i R T 2 2 imaju iste dimenzije i nosivosti po tablici kao niz RU 22. 583

Jednoredni

valjkasti

leaji D

(nastavak)

Dvoredni r Nosivost (kN)

valjkasti d

leaji

Oznaka

Dimenzije (mm)
b

C'

Oznaka
Niz RA 49

Dimenzije (mm)
D b

Nosivost (kN) C

25 RU 23 25 62 24 2 30 30 72 27 2 35 35 80 31 2,5 40 RU 23 40 90 33 2,5 45 45 100 36 2,5 50 50 110 40 3 55 43 3 55 RU 23 120 3 60 60 130 46 ,5 65 65 140 48 3,5 70 RU 23 70 150 51 3,5 75 75 160 55 3,5 80 80 170 58 3,5 180 60 85 RU 23 85 4 90 90 190 64 4 95 95 200 67 4 100 RU 23 100 215 73 4 110 110 240 80 4 120 120 260 86 4 Niz RU 49 10 RU 49 10 22 13 0,5 12 12 24 13 05 15 15 28 13 0,5 30 13 17 RU 49 17 0,5 20 20 37 17 0,5 22 22 39 17 0,5 42 25 RU 49 25 17 0,5 28 28 45 17 0,5 30 30 47 17 0,5 32 RU 49 32 52 20 1 35 35 55 20 1 40 40 62 22 1 45 RU 49 68 22 45 1 50 50 72 22 1 55 55 80 25 1,5 60 R U 49 60 85 25 1,5 65 65 90 25 1,5 70 70 100 30 1,5 105 30 75 RU 49 75 1,5 80 80 110 30 1,5 85 85 120 35 2 90 RU 49 125 90 35 2 95 95 130 35 2 Nizovi RJ 23 i RT 23 imaju iste dimenzije i RU 23. 584

2 2 2 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 35 3,5 4 4 4 4 4 4

23,2 28,5 34 49 57 73,5 83 106 110 134 166 183 196 220 255 300 405 510

31,5 37,5 44 61 75 93 108 132 143 170 212 224 245 270 310 365 500 620 5,3 5,85 7,5 7,5 13,7 13,7 15 16,3 16,3 24 26 32,5 35,5 37,5 45,5 49 51 73,5 78 78 98 104 104 kao niz

100 RA 49 105 110 120 RA 49 130 140 150 RA 49 160 170 180 RA 49 190 200 220 RA 49 240 260 280 RA 49 300 320
Niz RDJ0K*

100 105 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 220 240 260 280 300 320 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 110 120 130 140 150 160

140 145 150 165 180 190 210 220 230 250 260 280 300 320 360 380 420 440 55 62 68 75 80 90 95 100 110 115 125 130 140 145 150 170 180 200 210 225 240

40 40 40 45 50 50 60 60 60 69 69 80 80 80 100 100 118 118 19 20 21 23 23 26 26 26 30 30 34 34 37 37 37 45 46 52 53 56 60

2 2 2 2 2,5 2,5 3 3 3 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3 3,5 3,5

104 108 110 137 166 176 224 236 245 305 325 390 415 455 640 680 900 915 21,2 26,5 34,5 42,5 46,5 57 63 67 83 86,5 102 110 129 134 140 200 216 275 285 335 375

98 100 102 125 153 160 208 216 220 285 290 365 380 400 600 620 830 850 25 31 39 46,5 49 62 65,5 67 85 88 106 110 132 134 137 208 216 275 285 325 365

43 5,1 6,55 6 55 12' 12 13,7 15 6 15,6 22 24,5 31 34 5 38 47,5 52 56 78 85 85 108 116 116 nosivosti po tablici

30 RD 30 K 35 40 45 RD 30 K 50 55 60RD30K. 65 70 75 RD 30 K 80 85 90 RD 30 K. 95 100 110 RD 30 K 120 130 140 RD 30 K 150 160

Niz RD 30 K ima koninu rupu s konusom 1:12. Vrijednosti za nutarnji promjer d odnose se na uu stranu rupe. 585

Bavasti leaji Nizovi SR, SE in SD (JUS M.C3.651/655/657 1966)

Jednoredni Oznaka
Niz SR 03 20 S R 03 25 30 35 S R 03 40 45 50 S R 03 55 60 65 S R 03 70 75 80 S R 03 85 90 95 SR 03 100 110 120 S R 03 130 140 150 Niz SR 04 25 S R 04 30 35 40 SR 04 45 50 55 SR 04 60 65 70 SR 04 75 80 85 SR 04 90 95 100 SR 04 110

bavasti leaji (nastavak) Dimenzije (mm)

D 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 110 120 130 140 150 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 110 52 62 72 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 215 240 260 280 300 320 80 90 100 110 120 130 140 150 160 180 190 200 210 230 240 250 280 b 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 50 55 58 62 65 21 23 25 27 29 31 33 35 37 42 45 48 52 54 55 58 65 2 2 2 2,5 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 4 4 4 5 5 5 2,5 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 5 5 5 5 5 Nosivost (kN) C C 14,6 20 28 34,5 46,5 53 68 78 96,5 112 122 146 163 183 204 224 245 290 345 400 475 530 34,5 46,5 53 68 78 96,5 112 122 146 183 204 224 255 270 290 340 380 16 21,6 30 36.5 50 56 71 81,5 100 116 129 146 166 186 212 232 250 300 355 400 475 540 36,5 48 58,5 73,5 85 106 120 129 150 190 212 250 280 310 335 375 430

SR
I V I

F T . b
r

Niz SR: jednoredni samopodesivi leaji s radijalnim dodirom i vodeim nutarnjim prstenom (a = 0, vidi str. 597) Niz SE: dvoredni samopodesivi leaji s kosim dodirom i prstenastim ulokom Niz SD: dvoredni samopodesivi leaji s radijalnim dodirom i vodeim nutarnjim prstenom

Jednoredni Oznaka Niz SR 02 25 SR 02 30 35 40 SR 02 45 50 55 SR 02 60 65 70 SR 02 75 80 85 S R 02 90 95 100 SR 02 110 120 130SR02 140 150

bavasti

leaji Dimenzije ( m m ) D b 52 62 72 80 85 90 100 110 120 125 130 140 150 160 170 180 200 215 230 250 270 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 28 30 32 34 38 40 40 42 45 Nosivost (kN) Q C 14,3 16,3 24,5 30 32 38 48 56 64 73,5 78 90 112 122 146 160 208 228 245 290 335 15 17,3 25 30 32 37,5 47,5 55 62 71 75 85 100 120 140 156 196 216 232 275 310

d 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 110 120 130 140 150

r 1,5 1,5 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4

586

587

Dvoredni bavasti leaji Oznaka

Niz SE 13 20 SE 13 25 30 35 SE 13 40 45 50 SE 13 55 60 65 SE 13 70 75 80 SE 13 85 90 95 SE 13 100 105 110

Dimenzije (mm)
d D b

r 2 2 2 2,5 2,5 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 4 4 4

Nosivost (kN) C. c 19 27 38 45 60 78 83 98 114 137 156 176 196 220 245 265 310 340 375 28,4 30,5 43 49 63 76,5 88 104 118 140 160 180 196 220 240 260 300 325 360

Stoasti leaji Niz KB ( / U S M.C3.735 1966)

20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110

52 62 72 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 215 225 240

15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 50

Niz KB. Stoasti leaji podnose velika sastavljena (radijalna i aksijalna) optereenja. Vanjski i nutarnji prsten mogu se montirati posebice.

Oznaka
Nil KB 02

Dimenzije (mm] b 6, r 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 28 30 32 34 36 38 40 40 42 45 12 13 14 15 16 16 17 18 19 20 21 22 22 24 26 27 29 30 32 34 34 36 38 1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 0,5 0,5 0,5 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 1 1 1 1,2 1.2 1,2 1,2 1,2 1,5 1,5 1,5

Prema J U S M.C3.655 1966 standardizirani su jo i dvoredni bavasti leaji (samopodesivi) niz SD 22: d = 25 . .200 mm D = 52 . . 360 mm b = 18 . . 98 mm niz SD 23: d = 40 . .200 mm D - 90 . . 420 mm b = 33 . . 138 mm niz SD 30 . d = 110 . .400 mm D = 170 . .600 mm b = 45 . .-148 mm niz SD 31: d = 110 . . 360 mm D = 180 . .600 mm b = 56 . . 192 mm niz SD 32: d ^ 90 . .500 mm D = 160 . .920 mm b = 52,4. .336 mm niz SD 40: d = 120 . . 360 mm D = 180 . . 540 mm b = 60 . . 180 mm niz SD 41: d = 110 . .300 mm D = 180 . .500 mm b = 69 . .200 mm Standardi JUS za te leaje ne propisuju nosivost C i C.

Nosivost (kN) O. C " 12,9 15,6 20,8 26,5 31 36 40,5 52 56 65,5 71 81,5 88 106 120 132 156 170 196 216 232 280 325 18,3 19 26 32,5 38 42,5 46,5 56 62 73,5 78 85 96,5 114 127 137 160 176 196 220 240 280 310 589

20 KB 02 25 30 35 KB02 40 45 50 KB 02 55 60 65 KB 02 70 75 80 KB 02 85 90 95 KB 02 100 105 110 KB 02 120 130 140KB 02 150

20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 120 130 140 150

47 52 62 72 80 85 90 100 110 120 125 130 140 150 160 170 180 190 200 215 230 250 270

588

Stoasti leaji (nastavak) Oznaka Niz KB 03 20 KB 03 25 30 35 KB 03 40 45 50 KB 03 55 60 65 KB 03 70 75 80 KB 03 85 90 95 KB 03 100 105 Oznaka 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 irina (mm) b ft. D Dimenzije (mm) b b. 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 13 15 16 18 20 22 23 25 26 28 30 31 33 34 36 38 39 41 2 2 2 2,5 25 2,5 3 3 3,5 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 4 4 Oznaka 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 1 1 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 : I Nosivost (kN) C' C 16 21,6 28,5 37,5 45 57 67 78 91,5 108 122 137 153 170 190 228 255 270 irina (mm) t>\ 22,4 30 37,5 48 56 68 78 90 108 125 140 156 173 193 212 250 275 290 Nosivost (kN) C C

Aksijalni kuglini leaji Nizovi TA i T D C (JUS M.C3.701/705

1966)

52 62 72 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 215 225

! d D

I I F I

TA Niz TA: jednoredni aksijalni kuglini leaji (podnose aksijalna optereenja u jednom smjeru). Jednoredni aksijalni kuglini leaji Oznaka Niz TA 11 10TA 11 12 15 17 TA 11 20 25 30 TA 11 35 40 45 TA 11 50 55 60 TA 11 65 70 75 TA 11 80 85 90TA 11 100 110 d 10 12 15 17 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 100 110

TDC Niz TDC: dvoredni aksijalni kuglini leaji (podnose aksijalna optereenja u oba smjera).

Nosivost (kN) C C

Dimenzije (mm) D h 24 26 28 30 35 42 47 52 60 65 70 78 85 90 95 100 105 110 120 135 145 9 9 9 9 10 11 11 12 13 14 14 16 17 18 18 19 19 19 22 25 25

r 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 1 1 1 1 1 1 1 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5

Nosivost (kN) Q c 11,4 12,5 13,7 16 22 29 32,5 39 52 57 62 76,5 93 96,5 104 112 116 125 156 220 236 5,7 6,1 6,5 7,2 9,65 12,2 13,2 14,6 19,6 20,8 22,4 27 32 33,5 34,5 36,5 37,5 39 50 69,5 73,5 591

Niz KB 22* Niz KB 23 30 KB 22 20 17 27,5 32 20 KB 23 21 18 22 8 29 35 23 19 36,5 43 25 24 20 32 40 40 23 19 40,5 47,5 30 27 23 43 52 64 31 23 54 45 KB 22 23 19 46,5 52 35 KB 23 50 23 19 48 53 40 33 27 67 75 55 25 21 63 67 45 36 30 81,5 90 110 40 33 102 60 KB 22 28 24 76,5 80 50 KB 23 65 31 27 93 98 55 43 35 120 127 70 31 27 93 98 60 46 37 140 146 170 48 39 160 75 KB 22 31 27 102 104 65 KB 23 80 33 28 116 120 70 51 42 183 190 85 36 30 137 137 75 55 45 212 216 240 236 5i 48 90 KB 22 40 34 163 80 KB 23 166 95 43 37 186 186 85 60 49 275 275 100 46 39 212 208 90 64 53 315 315 345 67 55 345 105 KB 22 245 240 95 KB 23 50 43 110 53 46 275 260 100 73 60 405 390 120 58 50 340 305 105 77 63 450 430 ** Promjeri d i D te polumjeri r i * Promjeri d i D te polumjeri r i r, isti su kao kod odgovarajuih veli- r, isti su kao kod odgovarajuih veliina ina niza KB 02. niza KB 03. 590

Jednoredni Oznaka Niz TA 12 10TA 12 12 15 17 TA 12 20 25 30 TA 12 35 40 45 TA 12 50 55 60 TA 12 65 70 75 TA 12 80 85 90 TA 12 100 110 Niz TA 13 25 TA 13 30 35 40 TA 13 45 50 55 TA 13 60 65 70 TA 13 75

80

aksijalni kuglini leaji (nastavak) d 10 12 15 17 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 100 110 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 100 110 120 130 140 150 160 Dimenzije (mm) D h 26 28 32 35 40 47 52 62 68 73 78 90 95 100 105 110 115 125 135 150 160 52 60 68 78 85 95 105 110 115 125 135 140 150 155 170 190 210 225 240 250 270 11 11 12 12 14 15 16 18 19 20 22 25 26 27 27 27 28 31 35 38 38 18 21 24 26 28 31 35 35 36 40 44 44 49 50 55 63 70 75 80 80 87 r 1 1 1 1 1 1 1 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 2 2 2 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3,5 3,5 3,5 3,5 4 Nosivost (kN) C, C 14 15,6 20,4 22 31 41,5 48 64 76,5 86,5 91,5 132 146 156 163 173 180 220 270 340 375 51 65,5 86,5 112 134 166 204 220 236 280 325 355 405 405 490 585 720 780 930 1000 1 1200 7,2 7,8 9,5 10 14 18 19,6 26,5 30,5 32,5 34,5 49 53 55 57 58,5 61 72 86,5 108 114 22,8 28 36 45 53 63 76,5 81,5 85 98 112 116 132 132 156 180 216 232 260 270 320

Jednoredni

aksijalni

kuglini

leaji

(nastavak)

Oznaka Niz TA 14 25 TA 14 30 35 40 TA 14 45 50 55 TA 14 60 65 70 TA 14 75 80 85 TA 14 90 100 110 TA 14 120 130 140 TA 14 150 160 Jednoredni Oznaka Niz TDC 22 15 TDC 22 20 25 30 TDC 22 35 40 45 TDC 22 50 55 60 TDC 22 65 70 75 TDC 22 80 85

d 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 100 110 120 130 140 150 160

Dimenzije (mm) D ti 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 210 230 250 270 280 300 320 24 28 32 36 39 43 48 51 56 60 65 68 72 77 85 95 102 110 112 120 130

Nosivost (kN)
r C,
(

1,5 1,5 2 2 2 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3,5 3,5 3,5 4 4 5 5 5 5 6

73,5 104 127 170 200 250 300 360 405 455 510 560 620 680 880 1020 1 100 1460 1460 1630 2000

33,5 44 53 68 78 95 108 127 140 153 170 183 1% 212 260 290 310 380 380 415 480

aksijalni kuglini leaji (nastavak) Dimenzije (mm) D h 10 15 20 25 30 30 35 40 45 50 55 55 60 65 70 32 40 47 52 62 66 73 78 90 95 100 105 110 115 125 22 26 28 29 34 36 37 39 45 46 47 47 47 48 55 5 6
1

d 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85

r 1 1 1 1 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 1 1 1 1 1 1 1,5 1,5 1,5 1,5

Nosivost (kN) C 20,4 31 41,5 48 64 76,5 86,5 91,5 132 146 156 163 173 180 220 9,5 14 18 19,6 26,5 30,5 32,5 34,5 49 53 55 57 58,5 61 72 593

100

85 TA 13 90

110 TA 13 120 130 MOTA 13 150 160 592

7 8 9 9 9 10 10 10 10 10 10 12

39 - Strojarski prirunik

Dvoredni Oznaka Niz TDC 22 9 0 T D C 22 100 110 120 T D C 22 130 140

aksijalni

kuglini d,

leaji

(nastavak) Nosivost (kN) C, C 2 2 2 2 2,5 2,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3 3,5 3,5 3,5 3,5 4 1,5 1,5 2 2 2 2,5 2,5 2,5 3 3 3 3,5 3,5 3,5 4 1,5 1,5 1,5 2 2 2 0,5 0,5 0,5 1 1 1 1 1 1 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1,5 1,5 1,5 1,5 2 2 2 270 340 375 390 510 540 51 65,5 86,5 112 134 166 204 220 236 280 325 355 405 405 490 585 720 780 930 1000 1 200 73,5 104 127 170 200 255 300 360 405 455 510 560 620 680 880 86,5 108 114 118 150 156 22,8 28 36 45 53 63 76,5 81,5 85 98 112 116 132 132 156 180 216 232 260 275 320 33,5 44 53 68 78 95 108 127 140 153 170 183 196 212 260

Dimenzije (mm) D h a 135 150 160 170 190 200 52 60 68 78 85 95 105 110 115 125 135 140 150 155 170 190 210 225 240 250 270 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 210 62 67 67 68 80 81 34 38 44 49 52 58 64 64 65 72 79 79 87 88 97 110 123 130 140 140 153 45 52 59 65 72 78 87 93 101 107 115 120 128 135 150 14 15 15 15 18 18 8 9 10 12 12 14 15 15 15 16 18 18 19 19 21 24 27 30 31 31 33 11 12 14 15 17 18 20 21 23 24 26 27 29 30 33

Aksijalni bavasti leaji Nizovi TS i TSA (JUS M.C3.711/715 1966)

90 100 110 120 130 140 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 100 110 120 130 140 150 160 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 100

75 85 95 100 110 120 20 25 30 30 35 40 45 50 55 55 60 65 70 75 85 95 100 110 120 130 140 15 20 25 30 35 40 45 50 50 55 60 65 65 70 80

Niz TS: samopodesivi aksijalni leaji s nesimetrinim bavastim valjiima. Niz TSA: samopodesivi aksijalni leaji sa simetrinim bavastim valjiima.
Oznaka Niz TS 92 200 T S 92 220 240 260 T S 92 280 300 320 T S 92 340 360 380 T S 92 400 420 440 T S 92 460 480 500 Niz TS 93 100TS93 110 120 130 T S 93 140 150 160TS93 170 180 190 200 T S 93 220 240 260

Niz TDC 23 25 T D C 23 30 35 40 T D C 23 45 50 55 T D C 23 60 65 70 T D C 23 75 80 85 T D C 23 90 100 110 T D C 23 120 130 140 T D C 23 150 160 Niz TDC 24 25 T D C 24 30 35 40 T D C 24 45 50 55 T D C 24 60 65 70 T D C 24 75 80 85 T D C 24 90 100

d
200 220 240 260 280 300 320 340 360 380 400 420 440 460 480 500 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 220 240 260

D 280 300 340 360 380 420 440 460 500 520 540 580 600 620 650 670 170 190 210 225 240 250 270 280 300 320 340 360 380 420

Dimenzije mm) h h. 48 48 60 60 60 73 73 73 85 85 85 95 95 95 103 103 42 48 54 58. 60 60 67 67 73 78 85 85 85 95 15 15 19 19 19 21 21 21 25 27 27 30 30 30 33 33 14 16 18 19 20 20 23 23 25 27 29 29 29 32 24 24 30 30 30 38 38 38 38 42 42 46 46 46 55 55 20,8 23 26 28 29 29 32 32 35 38 41 41 41 45

a 108 117 130 139 150 162 172 183 194 202 212 225 235 245 259 268 58 64 70 76 82 87 92 96 103 110 116 125 135 148

r 3 3 3,5 3,5 3,5 4 4 4 5 5 5 6 6 6 6 6 2,5 3 3,5 3,5 3,5 3,5 4 4 4 5 5 5 5 6

Nosivost (kN) C" c 1 140 1 250 1 800 1 860 2000 2 450 2600 2 700 3 250 3 800 4 050 4 900 5000 5 200 5 700 6 000 585 750 950 1 080 1 250 1 290 1 500 1 560 1 860 2 160 2 550 2 650 2 800 3 600 425 430 630 640 680 850 880 915 1 160 1 270 1 320 1 600 1 660 1 660 1 900 1 930 280 345 430 490 550 570 655 670 800 930 1 1 1 1 060 080 120 460

594

595

Aksijalni bavasti leaji (nastavak) Oznaka

Niz TS 93 d

Nosivost valjnih leaja (prema ISO)

ht a r

Dimenzije ( mm)
D h h.

Nosivost (kN) C, c 3 750 4 500 4 750 5 600 5 850 7 100 7 350 7 650 8 500 9 500 9 650 10 200 404 520 570 670 720 830 965 1 160 1 370 1 600 1 860 2000 2 280 2 600 2 900 3 250 3 600 4 050 4 250 4 500 5 500 6 400 6 400 1 500 1 800 1 830 2 200 2 240 2 700 2 800 2 900 3 250 3 550 3 600 3 650 232 275 300 345 375 425 490 585 680 780 915 950 1 080 1 220 1 370 1 530 1 660 1 860 1 900 1 960 2 360 2 800 2 800

Statika

nosivost

1 e a j a (JUS M.C3.851 - 1963).

280 TS 93 300 320 340 TS 93 360 380 400TS 93 420 440 460 TS 93 480 500 60 TS 94 65 70 75 TS 94 80 85 90 TS 94 100 110 120 TS 94 130 140 150 TS 94 160 170 180 TS 94 190 200 220 240 TS 94 260 280 300

280 300 320 340 360 380 400 420 440 460 480 500 60 65 70 75 80 85 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 220 240 260 280 300

440 480 500 540 560 600 620 650 680 710 730 750 130 140 150 160 170 180 190 210 230 250 270 280 300 320 340 360 380 400 420 440 480 520 540

95 109 109 122 122 132 132 140 145 150 150 150 42 45 48 51 54 58 60 67 73 78 85 85 90 95 103 109 115 122 122 122 132 145 145

32 37 37 41 41 44 44 48 49 51 51 51 15 16 17 18 19 21 22 24 26 29 31 31 32 34 37 39 41 43 43 43 48 52 52

46 50 53 59 59 63 64 68 70 72 72 74 20 21 23 24 26 28 29 32 35 37 41 41 44 45 50 52 55 59 59 59 64 68 70

158 168 180 192 202 216 225 235 245 257 270 280 38 42 44 47 50 54 56 62 69 74 81 86 92 99 104 110 117 122 132 142 154 166 175

6 6 6 6 6 8 8 8 8 8 8 8 2,5 3 3 3 3,5 3,5 3,5 4 4 5 5 5

Statika nosivost je nosivost u mirovanju, tj. ono radijalno odn. aksijalno (centrino) optereenje radijalnih odnosno aksijalnih leaja pri kojem nastaje ukupna plastina deformacija od 1 0 " promjera valjnog tijela.
Proraun statike nosivosti (JUS M.C3.853 . . . 856 1965).

Statika nosivost C 0 za pojedine vrste leaja dana je u tablicama (str. 577 do 596) Ekvivalentno statiko optereenje F 0 ovisno je o radijalnom optereenju F, i aksijalnom optereenju Fa. a) Ekvivalentno statiko optereenje za radijalne pri istom radijalnom optereenju (F& = 0) Fo = Fr uz istodobno radijalno i aksijalno optereenje uzimamo veu od slijedeih dviju vrijednosti Fa = XaF, + VoT'a F0 = F, Vrijednosti za X() i Y0 iznose: Vrsta radijalnog leaja Kuglini leaji s radijalnim dodirom Kuglini leaji s kosim dodirom a = 20 a = 25 a = 30 a = 35 a = 40 Samopodesivi kuglini leaji Valjkasti leaji Jednoredni leaji y 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,42 0,38 0,33 0,29 0,26 0,22 cot a 0,22 cot ix Dvoredni leaji Y 0,6 1 1 1 1 1 0,5 0,84 0,76 0,66 0,58 0,52 0,44 cot ix 0,44 cot a leaje

Niz TS 94

2
6 6 6 6 8 8 8 8 8

Standardizirani su (JUS M.C3.715 1966) jo i slijedei nizovi aksijalnih bavastih leaja:

niz TSA 92 d = 240.. .500 mm, niz TSA 93 d = 120. . .500 mm, niz TSA 94 d = 60. . . 300 mm,

b) Ekvivalentno statiko optereenje za aksijalne leaje istodobno aksijalno i radijalno optereenje* F a = Fz + 2,3 F r t a n a (Za jednoredne aksijalne leaje ta jednadba vie ne vrijedi tono ako je Fr > 0,44 F, cot a.) * Statika nosivost C 0 ne smije biti m a n j a od ekvivalentnog statikog opteree

D = 340.. .670mm, D = 210.. .750 mm, D = 130.. .540mm.

C.

"ia

Co S F0

Standardi JUS za te nizove lea a ne propisuju nosivosti C 596

* a je kut dodira (kut izmeu dodirne osi i okomice na os leajnog provrta). 597

D i n a m i k a n o s i v o s t l e a j a (JUS M.C3.852 1963) Trajnost valjnog leaja odreena je brojem okretaja (ili satima rada uz konstantnu brzinu vrtnje) pri kojem se pojavljuju prvi znakovi umora materijala. Nazivno trajanje skupine jednakih leaja je o n a j broj okretaja (ili sati rada uz konstantnu brzinu vrtnje) to ga dostigne ili premai 9 0 % leaja iz te skupine prije pojave prvih znakova umora materijala. Dinamika nosivost radijalnog odn. aksijalnog leaja je isto radijalno odn. aksijalno konstantno optereenje kojim moemo opteretiti skupinu jednakih leaja s nazivnim trajanjem od IO6 okretaja. Proraun dinamike nosivosti (JUS M.C3.857/858/859/860 1964). Dinamika nosivost C za pojedine vrste leaja dana je u tablicama (str. 577 do 596). a) Ekvivalentno dinamiko optereenje F pri radijalnom optereenju Fr i aksijalnom optereenju Fa - za aksijalne letaje F= pri emu faktor V iznosi: Vrsta radijalnog leaja kuglini leaji s radijalnim dodirom s kosim dodirom samopodesivi jednoredni s radijalnim dodirom, rastavljivi valjkasti leaji Jednoredni leaji F^jVFr>e X Y 0,19 0,22 0,26 0,28 0,30 0,34 0,38 0,42 0,44
2.30 1,99 1,71 1,55

Za rastavljive jednoredne radijalne kugline leaje s radijalnim dodirom vrijedi . , [ X = 0,50 Fuj VF, > 0,2 \ Y = 2,5 Vrijednosti X i Y za radijalne kugline leaje s kosim dodirom Jednoredni leaji F,/VFr>e X Y
0,014

Dvoredni leaji FzjVF^e X Y

2,78 2,40 2,07 1,87 1.75 1,58 1 39 1 26 0,78

F-4 VF, > c X Y

3,74 3,23 2,78 2,52 2,36 2,13 1,87 1,69 1.63 3,06 2.78 2,47 0,75

0,028
0,056

0,23

0,26
0,30 0,34 0,36 0,40 0,45 0,50 0,52 0,29 0,32 0,36 0,38 0,40 0,44 0,49 0,54 0 54 0,38 0,40 0,43 0,46 0,47 0,50 0,55 0,56 0,56 0,57

0,085

0,11
0,17

0,28
0,42 0,56

Za e, X i Y vrijednosti su iste kao kod kuglinih leaja s radijalnim dodirom (str. 598)

V-XFt

+ Unutarnji prsten se okree miruje 1 1 1 1 1 1,2 1,2 1 1 1,2

10"

1,21
1,88
1,71 1,52 0,46 1,41 1,34

0,014 0,029 0,057

21 ,8
1,98 1.76 1,63 1 55 1,42 1,27 1,17 1,65 1,57 1,46 1,38 1,34 1,14 0,72

0,086

0,11
0,17 0,29 0 43 0,57

',23

2,18 2,00
1.79 1.64 1,63 2,39

2,29

1,10
1,47 1,40 1,30 0,44 1,23 1,19

1,01 1,00

1,16

Vrijednosti X i Y za radijalne kugline leaje s radijalnim dodirom F Co 0,014 0,028 0,056 0,084 0,11 0,17 0,28 0,42 0,56 598 Dvoredni leaji FzjVFr', Fl VF, > e X X Y
2.30 1,99 1,71 1,55 20" 25 30" 35 40

0,015 0,029 0,058 0,087

2,28
1,93

2,11
2,00

15

0,12
0,17

1,12

1,26

0,29 0,44 0,58

1,02 1 00 1,00
0,43 0,41 0,39 0,37 0,35 0,87 0,7 0,57

1,12 1,12
1,09 0,92 0,78 0 66 0,55 0,70 0,67 0,63

1,66
1,63 1,63 1,63 1,41 1,24 1,07 0,93

1,82

0,56

1,45 1.31 1,15 1,04

0,56

1,45 1.31 1,15 1,04

0,68 0,80
0,95 1,14

1,00

0,66

0,60
0 57

1,00

1,00

i broj redova kuglica u jednom leaju. 599

Vrijednosti X i Y za samopodesive radijalne leaje Vrsta radijalnog leaja Samopodesivi kuglini leaji jednoredni dvoredni Samopodesivi valjkasti leaji jednoredni dvoredni Za a = 0 : F* = 0, X = l b) Ekvivalentno dinamiko optereenje F pri radijalnom optereenju F, i aksijalnom optereenju Fa - za aksijalne leiaje F = XF,+ Vrijednosti X i Y Vrsta aksi jalnog leaja Kuglini leaji s kosim dodirom a = 45 a = 60 <t = 75 Samopodesivi valjkasti leaji e Jednosmj. leaji FJF, > e X Y Dvosmjerni leaji F*lF,>e FjF, S e X Y X Y YFa F / K F r S 1,5 t a n a X Y FjVFt> X 1,5 tana Y MAZIVA S obzirom na i z v o r m a z i v a razlikujemo slijedee vrste: Mineralna ulja se najee upotrebljavaju kao maziva u tehnici. Dobivamo ih destilacijom iz sirovog zemnog ulja (nafte). Veinu destilata treba jo i rafinirati. Rafinati su skuplji, no ujedno i trajniji te imaju dobru mazivost ako nisu previe rafinirani. Biljna i ivotinjska ulja (kotano, ricinusovo, repiino ulje) veoma su masna pa bolje mau od mineralnih, ali se pri upotrebi pretvaraju djelomice u smolu i razgrauju. Stoga se vrlo rijetko upotrebljavaju posve sama. Zamaena (kompaundirana) ulja mjeavina su mineralnih i biljnih ili ivotinjskih ulja. Zato je njihova mazivost osobito dobra, ali bre stare nego ista mineralna ulja. Mineralna ulja s dodacima {aditivima) imaju bolja svojstva od istih mineralnih. Dodaci slue za poboljanje mazivosti i viskoznosti, sprijeavaju autooksidaciju, koroziju, pjenjenje i rdanje. te omoguuju detergentno djelovanje i mazanje pri visokom tlaku. Tzv. detergenti-disperzanti osobito su potrebni za motorna ulja, jer sprijeavaju nakupljanje taloga i izgorjelih estica u motoru. Neka se sintetska ulja (silikoni i si.) sve vie primjenjuju u suvremenoj tehnici zbog specijalnih svojstava. Masti (za strojeve i valjne leaje) su smjese sapuna i mineralnih ulja. Uglavnom razlikujemo litijeve i natrijeve masti; poznat je, meutim, cio niz posebnih masti izraenih npr. na osnovu aluminijeva ili drugog sapuna. Natrijeve masti tvore s vodom emulziju pa izdre vie temperature.

0,42 cot a

0,40 0,65

0,4 cot a 0,65 cot a

1 1

0 0,45 cot a

0,4 0,67

0,4 cota 0,67 cot a

1,25 2,17 4,67 1,5 tan a

0,66 0,92 1,66 tan a

1 1 1 1

1,18 1,90 3,89

0,59 0,66 0,54 0,92 0,52 1,66 tan a

1 1 1 1

1,5 tan a 0,67

Za a = 90: F, = 0, Y = 1 Trajnost leaja L ovisi o dinamikoj nosivosti C i ekvivalentnom optereenju F te iznosi L =

K v a l i t e t m a z i v a i mazivost prosuujemo s obzirom na ovlaivanje i prianjanje na kovinske povrine i otpornost prema starenju. Pri izboru maziva za odreenu svrhu odluna su fizikalna i kemijska svojstva: gustoa, viskoznost, plamite, krutite, kapljite, neutralizacijski broj i druga. Gustoa pri 15 C gotovo j e z a sva ulja manja od 1000 kg/m 3 . Kvalitetna stabilna ulja na parafinskoj osnovi imaju gustou oko 870 kg/m 3 , naftna imaju neto veu, a ulja s asfaltnom osnovom jo veu gustou. Sintetska ulja iz ugljenog katrana doseu gustou 1 1 0 0 . . . 1200kg/m 3 . Openito su gustoa i viskoznost tim manje to ugljikovodici, od kojih je sastavljeno dotino mineralno ulje, sadre vie vodika.

pri emu je eksponent m: za kugline leaje m = 3 za valjkaste leaje m = 10/3 600

(IT

(IO okretaja)

601

Viskoznost je najvaniji podatak pri izboru ulja za odredenu svrhu. Mjere za viskoznost (kinematiku) - vidi str. 65. Viskoznost veoma ovisi o temperaturi te se s porastom temperature znatno smanjuje. Za leaje s velikom brzinom vrtnje i malim optereenjem potrebno je ulje manje viskoznosti. Za vea optereenja i pri viim pogonskim temperaturama (npr. u vruim prostorijama) potrebno je ulje vee 50 60 70 C 100 viskoznosti, a za promjenljive pogonske prilike potrebno je ulje s blago poloenom kriDijagram ovisnosti viskoznosti v o temperaturi T vuljom viskoznosti. Te osnovne upute treba a poluteko (srednje) ulje, uskladiti s uvjetima koji, svi zajedno, odluub lako ulje. juo konanom izboru najpravilnijeg maziva. Plamite je temperatura pri kojoj se uljne pare prvi put zajiale kad im se pribliavamo s otvorenim plamenom. Ako ulje nastavi dalje samo gorjeli, dosegli smo gorite, koje je 30 do 40 stupnjeva vie od plamiia. Plamite moramo uzeti u obzir samo ako su pogonske temperature blizu plamita. Ono veoma ovisi o tlaku; pri poveanom tlaku (npr. u kompresorima) plamite je znatno vie, dok je pri snienom tlaku (npr. u vakuum-pumpama) znatno nie. Kapljite je temperatura na kojoj se pojavi prva kaplja tekue masti kad se ona zagrijava u odreenoj posudi. Mnoge se masti razgrauju ve mnogo prije nego su dosegle kapljite, pa zato ono mora biti znatno vie od pogonske tempierature leaja. Krutite je temperatura pri kojoj ulje vie ne tee. Tim ocjenjujemo upotrebljivost ulja pri niskim temjTeraturama. Penetracija je mjera za tvrdou masti (tj. dubina do koje se, uz propisane uvjete, u uzorak masti utisne stoac odreenih dimenzija. Neutralizacijski broj. Zbog upotrebe ulja pri viim tempieraturama i katalitikog djelovanja kovina u prisustvu kisika iz zraka, u mineralnim se i zamaenim uljima stvaraju nakon dueg vremena slobodne organske kiseline, pa ulje stari. Neutralizacijski broj jest broj mg kalijeva hidroksida (KOH) koji je potreban da se neutraliziraju slobodne organske kiseline u 1 gulja.
*

Leajna, vretenska, osovinska i cirkulacijska ulja Krutite 0 C maks. Plamite C min.

Vrsta

Oznaka

mm 2 /s

Leajno ulje - destilat (JUS B.H3.313 . . . 316 - 1956) pri 50 C -5 140 lako LD - 30 2 1 . . . 38 -5 150 srednje LD - 45 4 0 . . . 52 0 160 poluteko LD - 60 5 5 . . . 75 0 170 teko LD - 100 8 0 . . . 110 Vretensko ulje (JUS B.H3.3000/301 - 1956) - za protono mazanje pri 20 C lako VL 2 0 . . . 45 -15 130 teko VT 6 0 . . . 85 -15 130 Vretensko ulje - destilat (J US B. H3.310/311 - 1956) - za protono mazanje lako teko Osovinsko ulje (JUS B.H3.321/323 - 1956) - za osovine tranikih vozila lako OL teko OT Cirkulacijsko ulje (JUS B.H3.230 super super lako super lako ekstra ekstra lako ekstra lako posebno lako vrlo lako lako srednje teko vrlo teko osobito teko ekstra teko ekstra ekstra teko super teko super super teko CP CP CP CP CP CP CP CP CP CP CP CP CP CP CP 2 3 7 9 14 20 27 37 50 75 100 150 215 300 425 prt 5()C 150 45. . 6 0 -15 0 160 9 0 . .110 1973) - za optono mazanje pri 50C 1,6 -40 80 3 -30 90 7 -20 110 9 -20 140 14 -16 160 20 -15 165 27 -15 170 37 -10 180 50 -10 200 75 -10 200 100 -5 210 150 -5 215 215 -5 220 300 -5 230 425 -5 230 603

Budui da laboratorijska ispitivanja spomenutih fizikalnih i kemijskih karakteristika nisu uvijek dovoljna za ocjenu radnih svojstava, uvedena su i ispitivanja za specijalna maziva i neposredno na strojevima, a osobito na motorima s nutarnjim izgaranjem. Ispituju se odnosno ocjenjuju slijedea svojstva: sposobnost prianjanja i debljina sloja maziva na plohama, oksidacijska stabilnost, detergentnost i dr. Te metode obino nisu standardizirane. 602

Ulje za visoki tlak, zupanike i zupane prigone Viskoznost mm 2 /s 17.8 C 50 C 1 98.9 C 1 Krutite 0C maks. Plamite C min.

Hidrauliko, kompresorsko, turbinsko i cilindarsko ulje Vrsta Oznaka Viskoznost mm2/s Krut ite C maks. Plamite C min.

Oznaka

Ulje za visoki tlak ( J U S B . H 3 . 2 1 1 .. . 2 1 5 - 1 9 6 2 )

U V P 75') UVP 80" U V P 90 2 ' UVP1402' UVP250 3 >

3 268

2 2 . . . 29 5 3 . . . 76 91 . . . 190

8,5 . . . 12 1 4 , 2 . . . 25,1 25,1 . . . 42,9 42,9

20 15 12 10 0 1955)

150 165 180 200 220

Hidrauliko ulje (JUS B.H3.120... 1281963) za uljno-hidraulike naprave pri 50C 10. . . 1 2 35 ekstra ekstra lako HU-EEL 81 12. . 1 4 30 100 ekstra lako HU-EL vrlo lako 17. . 21 25 HU-VL 160 30. . . 3 4 lako 20 200 HU-L srednje teko vrlo teko posebno teko HU-S HU-T HU-VT HU-NT 38. . . 4 2 49. . . 5 3 61 . . . 7 5 80. . 9 5 15 10 10 10 210 220 230 240

Ulje za otvorene zupanike (JUS B.H3.270 .. OZ 5 OZIO OZ 15 I ! | 33 72 125

190 190 190

Ulje za zatvorene zupane prigone (JUS B.H3.319 1973) ZU ZU ZU ZU ZU ZU ZU ZU ZU 40 55 80 110 150 190 230 305 455 40 55 80 110 150 190 230 305 455 25 20 18 15 12 12 10 5 5 180 190 200 210 220 230 235 240 240

Ulje za mehanike prigone motornih vozila (JUS B.H3.302/303 1973) MP 4 80 MP 4 90 MP4140 M P 5 75 M P 5 80 M P 5 90 MP 5140 < 23000

9 ...11,5 1 6 , 8 . . . 19,2 2 5 , 5 . . . 31,5 >4,2 9 ...11,5 1 6 , 8 . . . 19,2 2 5 , 5 . . . 31,5

2>

20 15 8

170 190 210 150 160 180 200 za pune pri-

< 3300 <11000 < 76000

(-25) (-18) ( - 7)
3>

" za zupane prigone, gone. 604

za mjenjae i diferencijale,

Kompresorsko ulje (JUS B.H3.151 . . . 156 1962) za stapne i rotacijske kompresore pri 50 C lako 35 . . 5 0 20 175 KU-L srednje 52 . . 7 2 15 185 KU-S teko 195 75 . . 1 0 5 10 KU-T vrlo teko 110 . . 140 5 215 KU-VT posebno teko 150 . . . 2 0 0 230 5 KU-NT 220 . . 2 7 0 5 250 ekstra teko KU-ET Ulje za rashladne kompresore (JUS B.H3.141 . . . 144 1962) za kom presore za N H 3 , C 0 2 , S 0 2 , freone isi. pri 50 C 10 . . . 1 7 40 vrlo lako 135 KH-VL 160 lako 18 . . . 2 6 -35 KH-L srednje KH-S 2 6 . . . 36 , 25 180 teko KH-T | 3 6 . . . 50 | 20 | 200 Turbinsko ulje (JUS B.H3.210 1976) za vodne, parne i plinske turbine I pri 50 C ! i vrlo lako TU-VL 1 6 . . . 24 ! 10 180 lako TU-L , 2 5 . . . 33 8 190 srednje TU-S ! 3 4 . . . 42 _ 8 , 210 teko TU-T , 4 4 . . . 52 | 8 1 220 za parne cilindre Cilindarsko ulje (JUS B.H3.341 1956, 382 1970) pri 100 C z a zasienu paru C U 250 3 0 . . . 52 +5 250 za pregrijanu paru J CU 300 I 4 4 . . . 55 i +5 310 605

Motorao ulje (JUS B.H3.129/139/149/169 1974) Razdioba mineralnih motornih ulja po kvaliteti Klasifikaciju AP1 su (1970/71) zajedniki izdali: AP1 (American Petroleum Institute) i ASTM (American Society for Testing Materials) Kvalitet po JUS A B C D Klasifikacija AP1* SB SD CC CD \ ! j Karakteristika ulja inhibirano inhibirano, detergentno jae detergentno jako detergentno Upotreba laki | benzinski tei j motori laki 1 dizeltei | motori Vrsta

Vazelinsko, izolacijsko ulje i ulje za obradu Viskoznost mm2/s Krutite C maks. Plamite min.

Oznaka

Vazelinsko ulje, tehniko (JUS B . H 3 . 1 6 0 . . . 163 instrumente i lake radilice vrlo lako lako srednje teko VZT-VL VZT-L VZT-S VZT-T pri 20 C 20 . . . 37 pri 50 C 1 2 . . . 17 1 8 . . . 25 2 6 . . . 42

1958) za precizne

25 20 15 15

120 120 140 160

Klasifikacija API poznaje jo i kvalitete: SA, SC i SE (od SA do SE s porastom dodatka) te CA i CB (od CA do CD za poveani stupanj kompresije motora). Motorno ulje za dvotaktne benzinske upotrebljava se pomijeano s benzinom. motore je ulje s dodacima, a za

Izolacijsko ulje (JUS B.H3.561/562 1970) IU-T IU-P pri 30 C pri 20 C 1800 30 pri 15C 800 pri 20C 45 130

transformatore

Razdioba po viskoznosti Po SAE (Society of Automotive Engineers) motorna su ulja podijeljena u gradacije po viskoznosti (pri emu nisu uzeti u obzir ni kvalitet ulja, ni ovisnost njegove viskoznosti o temperaturi). Gradacija po SAE Zimska ulja SAE 10 Z SAE 20 Z Ljetna ulja SAE 20 SAE 30 SAE 40 SAE 50 Viskoznost mm 2 /s 17,8C 98,9 C Krutite C maks. Plamite C min.

140 30 40 za sklopke Dielektrina vrstoa izolacijskih ulja 1U-T i IU-P iznosi: za nepreraeno ulje 30 kV, za preraeno ulje 50 kV. Ulja i tekuine za obradu za hlaenje i mazanje alata pri odvajanju estica s kovina N e e m u l g i r a j u a u l j a (JUS B.H3.526 1973) N5 N 10 NEP NVEP A 10 A 25 VA pri 3,0 6,5 12 12 6,5 12 12 50 C .. 6,5 .. 12 . . 37,5 . . 37,5 .. 12 ..37,5 . . 37,5 20 20 10 10 20 10 -10 90 100 140 160 100 140 140

2400 9600

5,4.. 7,3..

7,3 9,6

-25 20 20 15 10 -10

200 205 205 220 230 240

neaktivna ulja

7 , 3 . . 9,6 9 , 6 . . 12,9 12,9.. 16,8 16,8.. 22,7

aktivna ulja

Svesezonska ulja obuhvaaju viskoznou vie gradacija. (Ulje koje odgovara gradacijama S A E 1 0 Z i SAE 30, oznaeno je sa S A E 1 0 Z 30). 606

E m u l g i r a j u a u l j a i sintetine tekuine (JUS B.H3.536 - 1974)-1 emulzije s vodom u omjeru ulje/voda = 1 : 10 .. . 1 : 40 (1 : 60), otopine u voi u omjeru koncentrat/voda = 1 : 5 0 . . . 1 : 1000. 607

Masti za mazanje Vrsta Oznaka Viskoznost mm 2 /s 50 C Penetracija (po gnjeenju) Krutite Kapljite C C maks. min. Mjesto i nain podmazivanja Leaj i Klizni leaji podmazivanje uljem, runo ili mazalicama podmazivanje uljem, cirkulacijsko ili prstenom

Izbor maziva* Pogonski uvjeti t temperatura (C) n brzina vrtnje (okr./min) Maziva po JUS

Masti za otvorene zupanike (JUS B.H3.273/274 1955) teka I OZ-20 I I 3 1 0 . . . 340 I vrlo teka | OZ-41 | | 2 9 0 . . . 310

J |

Masti za visoki tlak i temperaturu - za klizne i valjne leaje pri povienim temperaturama i tlakovima (JUS B.H3.624 - 1974) vrlo meka meka srednja MVP-1 MVP 2 MVP-3 3 1 0 . . . 340 2 6 5 . . . 295 2 2 0 . . . 250 175

n< 50 n = 50 . . . 200 n = 200 .. .700 i > 0C: n < 50 n = 5 0 . . . 200 n = 200 . . . 700 n = 7 0 0 . . . 1500 n = 1 5 0 0 . . . 3000 n > 3000 t< 0C t < 60C: mazalicama tlano t > 60 C t = 25 . . . 40 C t = 0 . . . 60C: n < 700 n = 100... 3000 n > 3000 t = 60...90C: n < 700 C n = 100... 3000 n > 3000 r > 90 C: n < 700 n = 700 . . . 3000 n > 3000 t = 20... 125C: normalno optereenje veliko optereenje

LD 100 LD 60 LD45 CP-100 CP-75 CP-50 CP-3 7 CP-20 CP-7 KH-S LMG-3 MVP-2 MKL-3 KH-T CP-37 CP-20 CP-7 CP-100 CP-37 CP-20 CP-300 CP-215 CP-75 VM-3 MVP-3

180
185 160

za visoke temperature (JUS B.H3.644/648 1965) tvrda I MVT-4 I I 1 7 5 . . . 205 briketna | MVT-B j < 80 Masti na osnovi Li-sapuna (JUS B.H3.634 1974) vrlo meka meka srednja meka srednja Grafitirana srednja VM-1 VM-2 VM-3 MKL-2 MKL-3 > 40 > 40 > 40 > 35 > 35 3 1 0 . . . 340 [ 2 6 5 . . . 295 ! 2 2 0 . . . 250 2 6 5 . . 295 220...250

180
za vie namjena 15 175 15 180 -15 185 15 15 140 150 95

podmazivanje mau

Masti na osnovi Na-sapuna (JUS B.H3.645 1974) za valjne leaje I

Valjni leaji podmazivanje uljem

mast (JUS B.H3.661 1970) | LMG-3 ] >37 j 200...250 15 |

Sadri: 2 . . . 4 % grafita, 8 % pepela, 2 % vode. Masti s molibdenovim disulfidom MMo-1 MMo-2 Sadri: > 3 % MoS 2 . vazelin (JUS B.H3.681 AV-55 AV-65 AV-75 1977) 200...325 90 . . . 150 3 0 . . . 80 55 65 75 M o S 2 (JUS B.H3.666 1976) 3 1 0 . . . 340 265 . . . 2 9 5 15 15 175 180 podmazivanje mau > 40 > 40

Antikorozijski

Navedene su upute informativne. U pojedinim sluajevima, a napose pri veim zahtjevima, valja uzeti u obzir upute proizvoaa stroja ili ureaja i proizvoaa maziva.
40 - Strojarski prirunik

608

609

Izbor maziva Mjesto i nain podmazivanja Z u p a n i pr ijen osi Zatvoreni zupanici Pogonski uvjeti t temperatura (C) n brzina vrtnje pogonskog zupanika (okr./min) P prenesena snaga (kW) t = 2 0 . . . 20 C : veliko optereenje manje optereenje t = 0 ...70C: n < 350: P< 18 P= 18 . . . 6 5 P> 65 n = 3 5 0 . . . 1000: P< 11 P= 11 . . . 5 0 P> 50 n < 350: P< 18 P= 18 . 6 5 P> 65 n = 3 5 0 . . . 1000: P< 11 P= 11 . . . 5 0 P> 50 n = 1 0 0 0 . . 2500: P< 1 P = 1. . 37 P> 37 n = 2500.. .5000: P< 4 P = 4 . . 15 P> 15 t < 60 C t normalne niske normalne niske t normalne Maziva po JUS

(nastavak) Mjesto i nain podmazivanja Vodne t u r b i n e Potporni leaji sa vrstim potpornim prstenom Pogonski uvjeti t temperatura (C) n brzina vrtnje (okr./min) P, snaga po cilindru (kW) Maziva po JUS

ZU-80 ZU-40

podmazivanje cirkulacijsko

ZU-55 ZU-80 ZU-190 ZU-40 ZU-55 ZU-80 ZU-80 ZU-190 ZU-305 ZU-55 ZU-80 ZU-190 ZU-40 ZU-55 ZU-80 CP-20 ZU-40 ZU-55 OZ 15 MP4-140 MP4-80 MP4-90 KH-T OZ 5

s pominim segmentima Horizontalni potporni i grebenasti leaji Svornjaci statorskih lopatica. vodivi podvodni leaji Glavine Kaplanovih turbina Parne t urbine Leaji Stapni Cilindri parni strojevi

podmazivanje u uljnoj kupelji

t < 50 C srednja i velika optereenja, mala i srednja brzina t < 60C: optereenje < 3 , 5 N / m m 2 mala optereenja, velika brzina t < 15C mala i srednja optereenja servomotor u osovini servomotor u glavini n > 3000 n = 1 500 . . . 3000 Temperatura pare: tp < 320C tp < 260 C

TU-T

TU-S TU-S

LMG-3 CP-300 TU-S TU-VL TU-S

podmazivanje cirkulacijsko ili u uljnoj kupelji

CU-300 CU 250

D i z e l - m o t o r i (stabilni) Vertikalni motori cilindri i leaji Horizontalni motori cilindri i leaji Regulatori Protoni regulatori Tlani regulatori Stapni kompresori za regulatore

P, < 120 kW Pi > 120 kVV Pi < 40 kW Pi > 40 kW t normalne t normalne niske t > 10C t < 10C

D-SAE 30 D-SAE 40 D-SAE 20 Z D-SAE 30 TU-S TU-S KHL KU-T KU-S 611

Otvoreni zupanici Puni prijenosi Lanci i uad Gallovi lanci elina uad 610

niske

Izbor

maziva (nastavak) Pogonski uvjeti

TEHNOLOGIJA Lijevanje Maziva po JUS M o d e l i po kojima se izrauju kalupi za lijevanje dijele se na: - Viekratno upotrebive modele koje izraujemo od kovine (elik, sivi lijev, aluminij, mjed itd.), plasta, drveta ili sadre. Moraju biti dijeljivi i s kosim bonim plohama da ih nakon kalupljenja moemo izvui iz pjeanog kalupa. Jezgrenici su modeli za izradu pjeanih jezgara. - Jednokratno upotrebivi modeli izrauju se od voska (kojega po konanoj izradi pjeanog kalupa istalimo zagrijavanjem) ili od plasta (UF ili pjenastoga PS koji se dodirom s vruom talinom ispare). Osnova za izradu modela je konstrukcijski nacrt. Pri dimenzioniranju modela valja uzeti u obzir kontrakciju lijeva pri skruivanju i ohlaivanju. Stoga su dimenzije modela za nadmjeru poveane s obzirom na konstrukcijski nacrt. N a d m j e r e lijevova (JUS K.H5.050 - 1959)
Lijev sivi lijev Nadm era % manji vei odljevci odljevci Lijev Nadm era % vei manji odljevci odljevci 1.3 1.8 1.5 1.2 1.0 1,3 1.3

Mjesto i nain podmazivanja Hidrauliki strojevi Stapne pumpe Rotacijske pumpe Stapni kompresori Cilindri i brtve mali jednostepeni zrani kompresor viestepeni kompresor za zrak, N 2 , CO, N H 3 , C 2 H 2 i si. kompresori za koksni ili rasvjetni plin kompresori za metan, propan, butan kompresori za vlani zrak ili plin rashladni kompresori za N H j i C 0 2 za freon i CH 3 CI za S 0 2 Leaji i pogonski mehanizam cirkulacijsko podmazivanje tlano podmazivanje Rotacijski kompresori Jednostepeni

t konana temperatura kompresije (C) p tlak (bar) normalno optereenje normalno optereenje veliko optereenje

HU-VL HU-S HU-VT

p < 6 bar: vani zimi ljeti unutra p < 100 bar: t< 140C i < 160C t < 190 C t > 190C t < 140C t > 140C t < 140C t < 135 C t > 135C

KU-L KU-S KU-S KU-S KU-T KU-NT KU-ET KU-S KU-T KU-T KU-S KU-VT KH-S KH-T KH-T CP-75 CP-50

1-0 1,5 0,75 lijevana bronca lijevana Al bronca 2,1 nodularni lijev 2.0 lijevana mjed 1-7 - neareni 1-5 - areni 0,5 cinani lijev 1.5 0,3 aluminijski lijev 1,2 lemperovani lijev - neareni 2,0 2,0 - Al-Mg lijev - bijeli, areni 1.6 - Al-Cu-Mg lijev - crni, areni 0,5 0,5 magnezijski lijev elini lijev 1.8 1.4 2,0 lijevani Mn elici 2,3 bijela kovina 0,5 2.3 Na plohama, koje e biti obraene, treba na modelu dodati za obradu: Najvea dimenzija odljevka mm 200). 300). 500). 800). 1200). 1800). 2600). 3800). 5400). . . 200 . . 300 . . 500 . . 800 . . 1200 . . 1800 ..2600 ..3800 ..5400 Dodatak za obradu* u mm sivog lijeva 1 II 2 ..3 2 .. 3 3 . . .4 3. . .5 4. ..6 5 ..7 6. . . 8 3.. 5 .. 6.. 7 .. 8. . 9. . 10. . 11 . . 12. . 14. . . 5 6 8 . 9 . 10 11 12 14 . 16 . 18 3 3 4 4 6 7 9 za odljevke od elinog lijeva

neeljeznih kovina

I
.. .. .. .. .. .. ..
-

II
4 4 5 7 9 10 12 6. . 7.. 9.. 10. . 12.. 14. . 15 . . 16.. 18 . . 24.. 7 9 12 13 15 16 18 21 24 30 2. 2. 3. 3. 4. 4. 5. .2 .2 .3 .4 .5 .5 .6

II
3 .. . 4 4... 5 5... 6 5... 7 6 . .. 8 7... 9 8 . . . 10 9...11 10...13 12...16

Dvostepeni

p< 2,5 bar r < 1 4 0 C p> 2,5 bar: t< 180C t> 180C p < 8 bar <<140C p> 8 bar: f<180C t > 180C malo optereenje veliko optereenje

KU-S KU-VT KU-ET KU-S KU-VT KU-ET LD-30 LD-60

Alatni Vodila

strojevi

' 1 - pri masovnoj izradi odljevaka. 1 - pri pojedinanoj izradi 613

612

Zbog vee preglednosti pri izradi kalupa i upozorenje za koji je lijev predvien pojedini model (nadmjere!) oznauju se pojedine plohe na modelima posebnim bojama. Boje modela
sivi crveno ute crte* modro nodularni ljubiasto ute crte* crveno Li e v tempeelini rovani sivo ute crte* crveno modro uie crie* crveno lake kovine zeleno ute crte* crveno teke kovine uto crvene crte* modro

Pjeani kalupi Dijeljeni kalup za model za viekratnu upotrebu:

Povrine modela i jezgrenika povrine na kojima ostaju odljevci neobraeni povrine na kojima e se odljevci obraditi mjesta za rashladne ploe i uloene trnove sastavi dijeljenih modela jezgreni oslonci

12 3 4 5 6 7 8 -

k^lup jezgra ulijevak razvodnik privodnik odljevak pojilo jezgreni oslonac kalup ulijevak razvodnik privodnik odljevak pojilo (odunik)

crni rub crno

Kalup za model (od plasta) za jednokratnu upotrebu: 1 23 45 6 -

Modeli nisu potrebni pri posebnom nainu lijevanja (tlanom, kokilnom, centrifugalnom, kontinuiranom itd.). Kalupi su pomono sredstvo u kojima se uljevena kovinska talina hlaenjem skruuje u odljevak. Kalupi moraju izdrati visoke temperature taline, ne smiju s njom reagirati, moraju biti i kod tih temperatura dovoljno vrsti i porozni za odvoenje nastalih plinova. Razlikujemo: - Kalupe za jednokratnu upotrebu, koje izraujemo nabijanjem ljevakog pijeska. Ljevaki pijesak sastoji se preteno od kremenih zrnaca ( S i 0 2 ) , ima visoko talite (1720 C) te postaje gnjecav tek povrh 1600 C. Debljina zrna kree se izmeu 0 , 0 6 . . . 0,5 mm (u ovisnosti od traene glatkoe ploha odljevka i njegove veliine). Kremenova zrna sama su sipka. Veemo ih dodatkom veziva. Najoubiajenije vezivo je glina (2 . . . 30%) uz dodatak vlage (5 . .. 15%). Po koliini gline u ljevakom pijesku razlikujemo suhi. polumasni i masni pijesak. Suhi pijesak ima najveu propustivost za plinove, ali manju vrstou. Upotrebljavamo ga npr. za jezgre (do 5% gline). Polumasni pijesak upotrebljavamo za svjee kalupe, a masni - najvee vrstoe - za suene kalupe. Osim posebnih vrsta anorganskih veziva (gline s odreenim mjeavinom A 1 2 0 3 i S i 0 2 uz dodatke K, Mg i si.) upotrebljavamo i organska veziva (uljna, krobna, od plasta - PF, UF i si.), naroito pri izradi jezgara i ljevakih maski (za velike serije malih odljevaka - po Croningu). Kalupljenje moe biti runo (pri pojedinanoj izradi odljevaka i pri velikim odljevcima) ili strojno (pri masovnoj izradi manjih odljevaka). 614

U pojilu (koje mora biti dovoljno veliko pri punim, debelim odljevcima) mora se talina odrati tekuom (toplinskom izolacijom ili dodatnim zagrijavanjem) sve do skruenja odljevka, da bi se spreilo stvaranje lunkera u odljevku. Za odvod zraka valja namjestiti na najviim mjestima modela odunike, koji mogu takoer preuzeti ulogu pojila. Pijesak u kalupu valja na mjestima probosti (zranici), kako bi pri ulijevanju nastalim plinovima olakali izlaz. Pri dijeljenom okviru za kalup moramo gornji dio vrsto spojiti s donjim dijelom, da se ne bi dignuo zbog hidrostatskog uzgona. Da uzgon u talini ne bi skrivio ili sruio jezgre, uvrujemo ih osloncima i opteretimo utezima. - Kalupi za viekratnu upotrebu izrauju se od kovina, grafita ili keramike Kokile su kovinski kalupi (obino od elika ili sivog lijeva) pomou kojih je mogue izraditi vrlo tone odljevke (s toler. 0 , 3 . . . 0,05 mm). U potpunim kokilama su i jezgre kovinske, u dijeljenim kokilama su jezgre od pijeska. . Talina se ulijeva u kokile otvorenim mlazom. Zbog vie cijene upotrebljavamo kokile pri masovnoj izradi odljevaka. Zbog velikih temperaturnih optereenja je njihova primjena ograniena na izradu odljevaka od slitina nieg talita (Sn, Zn, Pb - Al, Mg, mjedi). Centrifugalno lijevanje, pri kojem se talina zbog rotacije kokile sabere uz vanjsku njenu stijenku, prikladno jc za izradu lijevanih koluta i cijcvi. Pri kontinuiranom lijevanju se kovinska talina ulijeva u obostrano otvorenu kokilu (zatvorenu samo pri poetku postupka). Talina se u kokili skruuje toliko, da nastane dovoljno vrsta vanjska kora, koja omoguuje izvlaenje odljevka. Postupak je prikladan za kontinuirano lijevanje punih ili upljih profila (u duljinama koje ograniava samo vanjski ureaj radnih prostorija).
615

Dozvoljeno odstupanje pri dimenzijama neobrad. odljevaka od sivog i elinog lijeva Preporuene smjernice (pri dimenzijama bez propisanih tolerancija i za odljevke u pjeane kalupe). Mjere u mm.
Sivi lijev Nazivna mjera kalupi enje* runo strojno vel. ... 6). 10). 18). 30). 50). 80). 120). 180). 250). 315). 400). 500). 630). 800). 1000). 1250). 1600). 2000). . . . . . 6 10 18 30 50 80 4,5 . 120 . 180 + 3 2 + 2,5 1,5 3,5 + 2 1,5 deblj. 1,5 2,5 3,5 1 vel. deblj. +1 2 2,5 + 3 2 + 4 2 + 5 3 + 6 3 + 7 4 + 8 4 + 4 + 3 + 9 4 + 10 5 + 6 4 + 4,5 2,5 + 11 6 + 12 6 + 13 7 + 15 8 + 16 8 + 18 9 + 20 10 3 elini lijev kalupi enje* strojno runo vel. deblj. vel. deblj.

Dozvoljena odstupanja pri dimenzijama za neobraene odljevke nezeljeznib kovina Preporuene smjernice (pri dimenzijama bez propisanih tolerancija i za odljevke u pjeanim kalupima). - Mjere u mm.
Odljevci tekih kovina Nazivna mjera ... 6 10 18 30 50 2,5 50)... 80 2 1,5 kalup ljenje strojno runo vel. deblj. 1,5 +2 -1,5 + 2,5 -1,5 +3 -2 + 3,5 -2,5 + 4,5 -3 +5 -4 3,5 3 2 1,5 vel. deblj. 1 + 1,5 -1 +2 -1,5 2 + 2,5 -2 +3 -2 Odljevci lakih kovina kalup jenje strojno runo dij. 1.2 1.6 2 jedn. +1 1.2 1.4 1,6 1,8 2 4 3,5 jez. 1,6 2,3 3 sast. 1,6 1,9 2,2 2.5 2,9 3,2 dij. 0,6 1.2 + 1,8 jedn. 0,8 0.9 1,1 1,2 1.4 1.6 jez. 0,8 1,5 2,2 sast. 1 1,2 1,4 1.6 1,8 2

4
5 + 7

+ 3 2

2 6)... 3 10)... 18)... 30)...

+ 2 1,5

+4
2

8
+ 9 11 12 + 13 15 16

4
+ 5 3

. 250 . 315 . 400 . 500 . 630 . 800 .1000 .1250 .1600 .2000 .2500

+ 7 4

8 0 ) . . . 120 1 2 0 ) . . . 180

+8 4
+ 9 5

+7

1 8 0 ) . . . 250 2 5 0 ) . . . 315

+ 7 5

+ 5 3

2,2 3.6 1.8 2,2 315)...400 Oznake za odstupanja: vel. - za veliinu odljevka; deblj. - za debljinu stijenki; dij. - pri dijeljenom kalupu; jez. - za kalupe s jezgrama; jedn. - pri jednodijelnim kalupima; sast. - pri sastavljenim kalupima.

+ 11 6

+ 10 7

+ 6 4

+ 14 7

+ 13 9

+ 8 5

* v e l . odstupanje pri veliini odljevka (promjer, irina, duljina); deblj. odstupanja pri debljini stijenki.

ienje odljevaka Postupak ienja odljevaka: istresanje pijeska obavlja se runo ili strojno (vibratorima); grubim ienjem odstranjuje se sav pijesak i to runo i/ili strojno (pneumatskim dlijetima, u okretnim bubnjevima, pjeskaranjem kremenovim ili elinim zrnjem - pneumatski ili mehanikim bacaima, vodenim mlazom - 2 5 . . . 150 bar); priljevci (ulijevci i pojila) odstranjuju se piljenjem, platnenim ili lunim rezanjem, brusnom ploom; bruenjem se poravnavaju neravnosti ploha po odstranjenju priljevaka i si. Eventualne greke odljevaka popravljaju se isjecanjem ili zavarivanjem. 617

616

Plastina obrada Plastina obrada - preoblikovanje - je radni postupak u kojem krutom kovinskom materijalu (sirovom odljevku ili ve prije preoblikovanom poluproizvodu, npr. limu) plastinom (trajnom) deformacijom promijenimo oblik, pri em se ujedno promijeni i struktura materijala. Preoblikovanje se zbiva u podruju prisilnog teenja kovine ili slitine. S obzirom na temperaturu preoblikovanja razlikujemo: - preoblikovanje u hladnom, tj. pod temperaturom rekristalizacije, priem materijal ovrsne (poveavaju se vrstoa i tvrdoa uz smanjenje rastegljivosti), - preoblikovanje u toplom, tj. nad temperaturom rekristalizacije, pri em materijal ne ovrsne, jer se pritom nastala naprezanja usput gube. Porastom deformacije rastu i naprezanja u materijalu. Pri prevelikoj deformaciji materijal se kida. Stoga je veliina deformacije pri preoblikovanju ograniena. Naprezanja, koja nastaju zbog ovrivanja pri preoblikovanju u hladnom, mogu se arenjem odstraniti, nakon ega se materijal moe dalje preoblikovati. Na taj nain moemo postepenim preoblikovanjem i meuarenjem postii vrlo velike deformacije materijala. Znaajna je brzina deformacije. Pri malenoj brzini deformacije materijal e se prognjeiti do u dubinu presjeka, pri velikoj brzini stii e deformacija samo do manjih dubina. Najznaajniji su primjeri preoblikovanja: Kvalitetne dijelove kompliciranih oblika Kovanje i s velikim razlikama presjeka izraujemo najjednostavnije kovanjem valjanih profila (tapova, traka) u otkovke. Kujemo obino u toplom. Pri kovanju u hladnom materijal jako ovrsne, a tada su mogue samo male deformacije. Slobodno kovanje (a) - runo ili strojno - sastoji se iz velikog broja udaraca, a upotrebljava se pri pojedinanoj izradi i pri velikim otkovcima. Kovanje u kalupu (b) sastoji se iz manjeg broja udaraca, daje tonije dimenzije otkovka, a upotrebljava se pri masovnoj izradi. Pri valjanju lima ili profila meu dvama valjtima smanjujemo debljinu izratka za razliku A/i (= htt h) koja je ovisna od promjera valjaka 2 R i koeficijenta trenja n
Mi 5 2 R( 1 - cos a) = 2 R( 1 - 1 N/t2 + 1)

Utiskivanje

Utiskivanje patrice (utisnog alata pozitivnoga oblika) u materijal izraujemo razne gravure ili udubine (negativnog oblika).
Istiskivanje

Hladnim istiskivanjem materijala kroz matricu (istosmjerno - a, b) ili protiv patrice (protusmjerno - c) oblikujemo tapove, profile, cijevi (u prvom redu od Sn, Pb, Zn, Al, Cu i si.).
Vuenje (kaiibriranje)

Vuenjem odvaljaka kroz matrice (a, b) ili valjke (c) dobivamo vuene profile i icu.
Duboko izvlaenje

Duboko izvlaimo lim iz pripremljenih odrezaka (platina odn. kruno izrezanih rondela) - pri jednostavnim proizvodima u jednom stupnju, pri kompliciranijim u vie stupnjeva.
Savijanje

Savijamo u prvom redu limi trake i to: slobodno (a, b), pomou valjaka (c), u kalupima (, d) ili postepenim razvlaenjem preko modela (e).
Smino preoblikovanje

Smino preoblikovanje upotrebljavamo npr. za savijanje tapa u koljenastu osovinu (a), stvaranje rupa u limu - istih (b) ili s pri rubom (c).
Odrezivanje

Fino valjanje (glaanje) je fina obrada tokarenih ili bruenih kovinskih ploha plastinom deformacijom pri kojoj povrinski sloj jako ovrsne.
618

Odrezivanje je postupak pri kojem sminim optereenjem odvajamo estice izratka. 619

Oblikovanje plasta Vei je dio oblikovanih proizvoda i poluproizvoda od plasta - termoplast; od duroplasta ih je manje. Termoplaste moemo lijevati (teinskim ili centrifugalnim postupkom), no mnogo vie ih oblikujemo tlanim lijevanjem u kokilama (proizvode kabastog oblika) ili istiskivanjem kroz sapnice (profile, cijevi, ploe). Dodatnim razvlaenjem izrauju se folije (debljine 0,02 . . . 0,3 mm). Duroplaste lijevamo ili preamo u kalupima (tlakom 1 5 0 . . . 1000 bar pri temperaturama alata 140 . . . 180 C). Primarni oblik plasta za preradu su praak i zrnje. Pri tlanom lijevu i istiskivanju materijal se potiskuje punim vijkom ili klipom, a za preanje upotrebljavaju se pree (tijeskovi) i to: rune (50 . . . 800 kN), mehanike ( 4 0 0 . . . 1500 kN) ili hidraulike ( 1 5 0 . . . 10000 kN). SINTEROVANJE Sinterovanjem spajamo materijale (kompozite) iz komponenata koji se drugim tehnolokim metodama ne daju spajati (ili veoma teko). Mjeavinu komponenata u obliku praine (veliine zrna I . . . 500 jun) ponajprije stisnemo (hladno ili vrue) velikim tlakom (1 . . . 10 kbar) u konani oblik, da bi ih nato pri visokim temperaturama sinterovali (difuzijski stopili). Temperature sinterovanja su: za bakrene slitine 600 . . . 800 "C, za eljezne slitine 1 0 0 0 . . . 1300 C,za karbidne tvrde metale 1400 . . . 1600 C,zaMo,W, Ta i si. 2 0 0 0 . . . 2900 C. Veliinom zrna komponenata, tlakom pri tlaenju i temperaturom sinterovanja utiemo na poroznost sastavljenoga materijala: volumenski udio pora upotreba do 60% - filteri do 30% - klizni leaji 15 . . . 20% - strojni dijelovi do 5% - vrlo vrsti strojni dijelovi Primjeri upotrebe: - karbidni tvrdi metali: sinterovanje tvrdih i krhkih volframovih, moiibdenovih ili tantalovih karbida ilavim vezivom, npr. kobaltom; - dijamantne kovine: sinterovanje dijamantnog zrnja (ili drugih tvrdih tvari, npr. korunda) kovinskim vezivom; - slitine komponenata vrlo raznolikih talita: sinterovanje kovina razmjerno visokog talita (Fe, Ni, Co) s kovinama vrlo niskih talita (Zn, Cd, Pb); - slitine za filtere i klizne leaje: sinterovanje kovina i kovinskih spojeva eljene poroznosti (kod leaja valja pore napojiti uljem); - slitine za etkice kolektorskih elektrinih strojeva: sinterovanje grafita (klizavost) i bakra (vodljivost); - slitine za elektrine kontakte: sinterovanje volframa ili molibdena (tvrdoa) s bakrom ili srebrom (vodljivost). 620

ZAVARIVANJE KOVINA Zavarivanje pritiskom (JUS C.T3.001 1971) 1 . K o v a k o z a v a r i v a n j e . Dijelove zagrijemo u pei do bijelog ara, dezoksidiramo povrine (npr. boraksom) te ih zavarimo udarcima ekiem. 2 . P l a m e n o z a v a r i v a n j e p r i t i s k o m . Dijelove zagrijemo plamenom te ih zavarimo pritiskom. 3. AI u mi n o t er m i j sk o z a v a r i v a n j e p r i t i s k o m . Dijelove zagrijemo toplinom egzotermne reakcije aluminija s oksidom kovine, koja se zavaruje, te ih zavarimo jakim pritiskom u preama. 4.eono zavarivanje elektrinim otporom a) Zavarivanje pritiskom je postupak u kojem proputamo jaku elektrinu struju kroz oba dijela to ih zavarujemo, a koji su u stalnom dodiru. Na mjestu dodira stvara se Jouleova toplina pa se dodirno mjesto jako ugrije. Kadsepostigne temperatura zavarivanja,oba dijela zavarimo jakim pritiskom. b) Zavarivanje iskrenjem je postupak pri kojem proputamo elektrinu struju kroz oba dijela to ih zavarujemo, a koji se izmjenino dotiu i razmiu, tako da se pojavi iskrenje zbog kojega se dodirno mjesto jako zagrije. Kad se dostigne temperatura zavarivanja, oba dijela zavarimo jakim pritiskom. 5.Preklopno zavarivanje elektrinim otporom a) Tokasto zavarivanje je zavarivanje dvaju dijelova stisnutih izmeu dva pritiskivaa, kroz koje dovodimo elektrinu struju. Dodirno se mjesto obaju dijelova ugrije Jouleovom toplinom te se zavari pod pritiskom. To ponavljamo na limu u stanovitim razmacima po tokama. b) Kolutno zavarivanje srodno je tokastom zavarivanju, ali su pritiskivai izvedeni u obliku koluta koji valjanjem po dijelovima to ih treba zavariti daju neprekinut zavar. c) Bradaviasto zavarivanje je tokasto zavarivanje na pojedinim posebno ispupenim mjestima lima (bradavicama) kroz koja prelazi elektrina struja. 6. I n d u k c i j s k o z a v a r i v a n j e . Dijelove zagrijemo visokofrekventnom strujom te ih zavarimo pritiskom. 7. Z a v a r i v a n j e t r e n j e m . Dijelove zagrijemo trenjem izmeu dodirnih ploha mirujueg i rotirajueg dijela te ih zavarimo pritiskom. 8. H l a d n o z a v a r i v a n j e . Dijelove dovedemo do tjesnog dodira te ih jako stisnemo. Pri tom se pojavljuje meusobno prodiranje elementarnih estica iz jednog dijela u drugi pa se oni kovinski spoje. 9. Z a v a r i v a n j e u l t r a z v u k o m . Dijelovi se zagriju toplinom trenja zbog ultrazvunog titranja, a zatim ih zavarimo pritiskom. 10. Z a v a r i v a n j e d i f u z i j o m je spajanje kovina u krutom stanju u odreeni as pri odgovarajuoj temperaturi i umjerenom pritisku. Uvjet za uspjean difuzijski proces je vrlo ista dodirna povrina, a katkada i zatitna atmosfera. 11. Z a v a r i v a n j e e k s p I o z i j o m je spajanje dvaju dijelova pritiskom to ga stvara sila eksplozije. 621

Zavarivanje taljenjem (JUS C.T3.001 1971) 1. L j e v a k o z a v a r i v a n j e upotrebljavamo uglavnom za popravak pokvarenih odljevaka. Pokvareni dio, ugraen u poseban kalup, prelijevamo taljevinom dok se mjesto kvara ne zatali. 2. Al u m i n o t e r m i j sk o z a v a r i v a n j e t a l j e n j e m . Termitni praak, smjesa aluminija i eljeznog oksida u prahu, izgara pri visokoj temperaturi uz oksidaciju aluminija i oslobaanje eljeza iz eljeznog oksida. Rastaljenim se eljezom zavaruju elini dijelovi. 3. Z a v a r i v a n j e p l a m e n o m . Za stvaranje plamena slue acetilen, rasvjetni plin, vodik ili teki ugljikovodici (benzen, teki benzin) s kisikom ili zrakom. Najbolji plamen daje acetilen s kisikom. Kao dodatni materijal slue ice za zavarivanje koje talimo u plamenu. 4. Luno zavarivanje kovinskom elektrodom Plameni luk nastaje izmeu kovinske elektrode i predmeta koji zavarujemo. Akose elektroda tali, slui jo i kao dodatni materijal. Kovinske elektrode koje se ne tale (volfram), slue samo za stvaranje elektrinog luka, a ako je potreban dodatni materijal, dobiva se taljenjem dodatne ice u plamenom luku. a) Luno zavarivanje u slobodnoj atmosferi golom elektrodom elektrodom s platem elektrodom s jezgrom poloenom elektrodom b) Luno zavarivanje u zatitnoj atmosferi u inertnom plinu (Ar, He itd.) volframovom (tungsten) elektrodom (postupak TIG) kovinskom (metal) elektrodom (postupak MIG) u ugljinom dioksidu ( C 0 2 ) kovinskom elektrodom (postupak M A G C 0 2 ) u vodenoj pari ili smjesi zatitnih plinova pod zatitnim prahom (postupak EPP) pod zatitom vodika atomiziranjem (disocijacijom vodikovih molekula i njihovim ponovnim spajanjem, to povisuje temperaturu na mjestu zavarivanja). 5. Luno zavarivanje ugljenom elektrodom Plameni luk nastaje izmeu dviju ugljenih elektroda ili izmeu elektrode i predmeta koji zavarujemo. Po potrebi dodajemo icom za zavarivanje jo i dodatni materijal. Postupak se moe obavljati u slobodnoj ili zatitnoj atmosferi, a upotrebljava se za tanke limove i za kutne zavare. 6. Z a v a r i v a n j e pod t r o s k o m Proces poinje kao kod postupka EPP. Kad se skupi dovoljno troske koja pokriva rastaljenu kovinu, ugasi se plameni luk, a dodatnu icu, koju primiemo, talimo Jouleovom toplinom to se razvija pri prolasku elektrine struje kroz trosku. 622

7. Posebni postupci z a v a r i v a n j a a) Zavarivanje elektronskim snopom Kinetika se energija ubrzanih elektrona pri udaru u kovinu pretvara u toplinu kojom talimo materijal. b) Zavarivanje plazmom Kovinu talimo toplinskom energijom plazmenog luka. (Plazma nastaje disocijacijom i ionizacijom plina.) Rastaljenu kovinu titimo zatitnim plinom. c) Zavarivanje laserom Kovinu talimo usmjerivanjema laserskog snopa na mjesto zavarivanja. Ne moe se zavarivati neprekinuto, ve samo u tokama. Mogu se zavarivati vrlo sitni predmeti. Aluminotermijsko zavarivanje Aluminotermijsko zavarivanje je postupak zavarivanja kemijskom energijom koja se oslobaa pri eksotermijskoj reakciji meu aluminijem i eljeznim oksidima. Reakcijska smjesa - termit - sastoji se od jednog dijela aluminijskog praka i triju dijelova eljeznih oksida (okujina) - kao eksotermijskog dijela smjese - te sitnih elinih otpadaka i legirnih dodataka - za dodatnu kovinsku masu. Pri eksotermijskoj reakciji (redoks) termita reducira aluminij eljezne okside te i sam oksidira, pri em se oslobaa znatna toplina (temperatura dostie 2800 . . . 3000 C): 3 FeO + 2 Al 3 Fe + A i 2 0 , + 835 kj F e 2 0 3 + 2 Al 2 Fe + A 1 2 0 , + 820 kj Postupak je prikladan za zavarivanje tekih strojnih dijelova, tranica i si. Otporno zavarivanje Za zavarivanje potrebna toplina stvara se u dodiru meu dijelovima koje treba zavariti kao Jouleova toplina Q = Ult = I2 Rt gdje su: U - napon, I - struja, R - elektrini otpor i; - vrijeme. U meusobnom dodiru obaju dijelova moe se postii temperatura 1 2 6 0 . . . 1480 C, to je dovoljno da se materijal pod pritiskom zavari.
Debljina pojedinog lima mm 0,1...0,3 0 , 4 . . . 1,0 1,2...2,0 3 iznad 3 Promjer elektrode mm 5 6. . . 8 8...10 10...12 12...15 Debljina pojedinog lima mm 0,5 1 2 3 4 5 6 Pritisak elektrode N isti oksidirani lim lim 400 500 800 1200 1500 1900 2300 800 1000 1500 1900 2400 2900 3500

623

Zavarivanje plamenom i c e za z a v a r i v a n j e p I a m en o m (JUS C.H3.051 - 1981) Za zavarivanje plamenom elika upotrebljavamo eline ice koje se oznauju dvostrukom oznakom i to: - opom oznakom P- i - dodatnom oznakom s tri simbola koji oznauju mehanika svojstva ice i to (redom): vlanu vrstou Rm u N/mm 2 , postotno produljenje A u % i prekidnu energiju (udarnu ilavost) KV u J:
vrstoa R m , N/mm 2
-

Zavarivanje
Debljina predmeta mm 0,2...0,5 0,5... 1 1...2 2...4 4...6

vodikovim
pretlak bar 0.75 1 1 1,25 1,5

plamenom
Kisik potroak l/h 35 75 150 300 500 Potroak vodika l/h 140 300 675 1350 2250 Brzina zavarivanja m/h 7 . . . 10 6. .9 4...7 3...5 2...3,5

Simbol

Postotno produljenje

A %
-

Simbol

Prekidna energija

Zavarivanje plamenom
Simbol Debljina predmeta mm 0,2...0,5 0,5... 1 1...2 2...3,5

rasvjetnog plina
Kisik potroak l/h 80 130 270 500 Potroak rasvjetnog plina Brzina zavarivanja m/h 4...7 2...5 1.5...3 1 . . .2

KV
J
-

340 340 400 430 470 510 550 590

O Z Y 1 2 3 4 5 6

14 14 18 22 26 30

O Z 1 2 3 4 5

pretlak bar 1 1,25 1,5 1,75

l/h

30 30 60 90 120 150

/ 1 2 3 4 5

200 350 600 1200

Rezanje kovina R e z a n j e k o v i n a p I a m e n o m (autogeno) upotrebljava se za elik, pri emu se iskoritava toplina izgaranja (oksidacijska) eljeza. Upotrebljavamo gotovo sam kisik. Posebno se lako plamenom ree nelegirani ili slabo legirani meki elik C < 0,3%, pri tvrem eliku C > 0,5% je rezanjem plamenom mogue jedino dodatnim zagrijavanjem. Rezanje plamenom legiranih elika ovisno je od pojedinih legirnih komponenata. Razliiti posebni postupci rezanja plamenom omoguuju rezanje i u sluajevima kad obian postupak nije upotrebljiv. Rezanje plamenom nelegiranih elika
Debljina predmeta mm 5 10 20 50 100 150 200 300 Kisik pretlak bar 2,0 3,0 4,0 5,0 7,5 9,0 10,0 13,0 potroak l/m 65 120 215 580 1240 2180 3125 5650 Potroak acetilena l/m 13,0 20,0 22,5 57,0 111,0 155,0 190,0 258,0 Brzina rezanja m/h 22 19,5 16 11 7,5 6 5 3,75

Primjer: svojstva ice: Rm = 480 N/mm 2 , A = 29%, KV = 100 J oznaka: P-343 Promjeri ica: (1,0) (1,6) 2,0 2,5 3,15 4,0 5,0 6,3 mm. Duljina ica: u komadima od 1000 mm, u svicima do mase 40 kg. Zavarivanje
Debljina predmeta mm 0,2 0,5 1 2 4 6 9 14 20 30 50 70 ..0,5 .. 1 . .2 . .4 . .6 . .9 . . 14 ..20 ..30 .50 ..70 . . 100

acetilenskim

plamenom
Acetilen potroak l/h 50 75 150 300 475 700 1100 1600 2350 3300 4500 7000 Brzina zavarivanja m/h e lik lake kov. 10 7 6 5 4 3 2 1.5 1 0,7 0,5 0,3 ..12 . . 10 . .8 . .7 . .6 . .5 . . 3,5 . . 2,5 . .2 ..0,9 ..0,7 . .0,5 12.. 8.. 7.. 4.. 4.. 2.. 1 .. 0,6.. 15 12 9 8 6 3 2 1,2

Kisik pretlak potroak bar l/h 0,5 0,75 1 1,25 1,5 1,75 1,75 2 2,25 2,25 3 3,5 50 85 165 325 500 750 1200 1700 2500 3500 4750 7350

_
-

Sivi lijev, bakar i lake kovine reemo p r o t a l j i v a n j e m elektrodom (rezne povrine nisu osobito iste).
41 Strojarski pnrumk

plamenom ili

624

fr25

Elektroluno zavarivanje Za elektrozavarivanje elika upotrebljavaju se eline elektrode. S obzirom n a vanjtinu razlikujemo _ g 0 , e e ] e k t r o d e - elektrode s jezgrom, - elektrode s platem (obloene). Obloene elektrode za runo zavarivanje nelegiranih ili slabo legiranih elika s malo ugljika (JUS C.H3.011 - 1982) Oznaku elektrode sastavljaju: _ o z n a i i a - oznaka - oznaka - oznaka - oznaka - oznaka 1) Opa oznaka elektrode je: E 2) Oznaka mehanikih svojstava:
Vlana vrstoa R m , N/mm 2 Postotno produljenje min. f 430...510 l 20 22 24 24 24 18 18 20 20 20

S) Oznaka poloaja zavarivanja:

Poloaj pri zavarivanju svi poloaji svi poloaji osim okomito prema dolje svi suelni i kutni poloaji u horizontalnom i horizontalno okomitom poloaju svi suelni i kutni spojevi u horizontalnom poloaju svi poloaji u koritastom poloaju Istosmjerna struja preporuen polaritet + + ili

Oznaka 1 2 3 4 5

mehanikih svojstava, tipa plata, iskoristivosti, poloaja zavarivanja, vrste struje.

Izmjenina struja nazivni napon praznog hoda

Oznaka 0

50 V

+ + ili

1 2 3 4 5 6 7 8 9

A %

Temperatura koja odgovara udarnoj ilavosti KV = 28 J C

-

+
+ ili Oznaka
-

70 V

90 V

0 -20 -30 -40 + 20 0 -20 -30 -40

430 431 432 433 434 435 510 511 512 513 514 515 Oznaka O R RR S

Tablica vrijedi za elektrode promjera d ir 2,5 mm. Pri manjim je promjerima potreban vii napon praznog hoda. 7) Za bazine elektrode (B) oznauje se i koliina vodika u istoj kovini zavara:
Koliina vodika u ml u 100 g iste kovine zavara ml/100 g 3...5 1... 3 1 Oznaka H 2 H 3 H

510...610

3) Oznaka vrste plata

Vrsta plata kiseo kiseo - rutilan bazian celulozan Oznaka A AR B C Vrsta plata oksidan rutilan - osrednje debeo ( T i 0 2 ) rutilan - debeo ostale vrste

P r i m j e r i z a oznake elektroda: - Oplatena elektroda s rutilnim platem osrednje debljine, vlane vrstoe R m iznad 500 N/mm 2 , postot. produljenja A iznad 23% i udarne ilavosti KV iznad 71 J pri + 2 0 C i iznad 20 J pri - 2 0 C, za zavarivanje u svim poloajima izmjeninom strujom i s naponom praznog hoda 50 V ili istosmjernom strujom na pozitivnom polu: oznaka elektrode: E 43 2 R 13 - Oplatena elektroda s bazinim platem, vlane vrstoe R m iznad 2 560 N/mm , postot. produljenja A iznad 22% i udarne ilavosti KV iznad 47 J pri - 2 0 C, iskoristivosti 158%, za zavarivanje u svim poloajima osim okomito prema dolje pomou istosmjerne struje, uz koliinu vodika u istoj kovini zavara 1 . . . 2 ml/100 g: oznaka elektrode: E 51 3 B 160 20 2H 627

4) Iskoristivost (JUS C.H3.020 - 1982) je omjer kovinske mase rastaljene dodatne tvari i ukupne mase (jezgre i plata) ispitivane elektrode. Oznaka iskoristivosti navodi se samo u sluaju, ako je njena vrijednost vea od 105% i to uvijek zaokrueno na pune desetice, tj.: 110 - 120 - 130 - 140 itd.
626

Elektrode s platem za runo zavarivanje sivog lijeva (JUS C.H3.016 - 1984) Oznaku elektroda tvore: opa oznaka oznaka kemijskog sastava oznaka vrste plata oznaka poloaja zavarivanja i vrsta struje.

Potrebna jakost struje

Gole elektrode, elektrode s tankim platem i elektrode s jezgrom promjer mm 2 3 4 5 6 jakost struje A 5 0 . . . 70 90...130 1 4 0 . . . 190 190...250 240...330 Elektrode s debelim platem promjer mm 2 2,5 3.25 4 5 6 jakost struje A 5 0 . . . 80 6 0 . . . 110 90...160 130...200 180...260 2 3 0 . . . 350

1) Opa oznaka elektrode: E. 2) Oznaka kemijskog sastava:

Vrsta elektrode skupina karakteristini sastav* u % na osnovi eljeza Fe + 3,4 C; Fe + 0,15 C; Fe 55 65 85 + 53 Ni; Ni; Ni; 2,9 Si 0,03 Si Vrsta slitine iste kovine zavara sivi lijev sivi lijev, legiran iz plata elik slitina nikla i eljeza slitina nikla i bakra ni kal aluminijska bronca kositrena bronca Oznaka elektrode FeC 1 FeC 2 Fe NiFe i NiCu 1 1 NiCu 2 Ni CuAl ( CuSn 1 1 CuSn 2

Priprema elika za zavarivanje (neki sluajevi)

Slika Debljina lima mm 1 1.5 2 3 4 5 5 6 8 10 12 14 16 12 14 16 18 20 25 Razmak limova Promjeri elektrode mm gole, s tans debelim kim platem, platem s jezgrom 2 2 2 3 4 4 4 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4. Dubina otvora 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 2 2 2,5 3,25 4 4 3,25, 3,25, 3,25, 3,25, 3,25, 4 4 4, 4. 4, 4, 4. 4, 4, 4, 4, 4.

mm (1 0.5 1 2 2 2 1 1,5 2 2 2 2 2 1,5 1,5 1,5 1,5 2 2

na osnovi nikla

Ni; 4,0 Si 40 Cu; 4,5 Fe 30 Cu; 4,5 Fe 8 Fe; 4,0 Si

na osnovi bakra

Cu + 10 Al Cu + 5 Sn Cu + 8 Sn

60 70"

* Navedene su zaokruene prosjene vrijednosti karakteristinih sastavina. Podroban kemijski sastav svih navedenih elektroda vidljiv je u standardu J U S C . H 3 . 0 1 6 - 1984. 3) Oznaka vrste plata: Vrsta plata bazian grafitan bazian s grafitom na osnovi soli i celuloze ostale vrste Oznaka B G BC, S V 70

5 5 5 5, 5, 5 5 5 5, 5.

6 6

3,25. 3,25, 3,25,

6 6

Priprema rubova za zavarivanje elika pri veim debljinama

Skica a V\ Debljina lima

4) Oznaka poloaja zavarivanja t vrsta struje Ovdje vrijede jednake oznake kao kod elektroda za zavarivanje elika - vidi str. 627 (pod 5 i 6). P r i m j e r oznake elektrode: Elektroda s platem sa istom kovinom zavara FeNi (55/45%), s grafitnim platem, samo za horizontalni poloaj zavarivanja istosmjernom strujom na pozitivnom polu ili izmjeninom strujom prt naponu praznog hoda 75 V: oznaka elektrode: E (NiFe) G 49 628

s
mm 50 60 70 80 90 100 110 120

a
mm 30 36 42 48 54 60 66 72

mm 20 24 28 32 36 40 44 48

Kut otvora a 60 60 50 50 50 50 45 45 P 60 60 60 60 50 50 50 50

oj

629

Priprema rubova za zavarivanje za dvostruki U -zavar kod debelih ploa

Debljina ploa Otvor utora Oblik utora

mm 140

y
20
30 40 50

Zavarivanje plasta Od plasta prikladni su za zavarivanje termoplasti i elasti, dok se duroplasti ne mogu zavarivati. Plasti se zavaruju vruim plinom (zrakom, duikom), vruim alatom, visokofrekventnom strujom, trenjem itd. LEMUENJE Lemljenje (lotanje) je spajanje kovinskih dijelova pomou lema kao dodatnog materijala. Pri lemljenju se lem rastali, dok se spajani dijelovi samo zagriju: - do temperature pod talitem lema uz neposredno zagrijavanje lema (lemilom ili plamenikom), - do temperature nad talitem lema pri posrednom zagrijavanju lema (umetnutog) putem ugrijanih spajanih dijelova. Dodirne plohe spajanih dijelova iste se mehaniki, kemijski i pomonim sredstvima. Meko lemljenje Za meko lemljenje elika i neeljeznih kovina upotrebljavaju se: - meki lem (vidi str. 414), - pomona sredstva: cinani klorid ZnCI 2 (sa solnom kiselinom HCI), salmijak NH 4 CI, kolofonij. Tvrdo lemljenje Za tvrdo lemljenje elika i neeljeznih kovina potrebni su: - tvrdi lem, bakreni ili mjedeni (str. 414) ili srebrni lem (str. 415), - pomona sredstva: borni spojevi (npr. boraks N a 2 B 4 0 7 10 H 2 0 ) s dodacima fluorida, fosfata, silikata i si. Za lemljenje aluminija upotrebljavaju se posebni lemovi (str. 415), dok su talila fluoridi i kloridi lakih kovina (Li, Be). L J E P U E N J E KOVINA

mm
10 12 14

60
70

16
18

160

60
70*

16 18*

Samo kod debljine ploa i = 160 mm. Priprema elinih ploa za eline konstrukcije

s mm 5 6

a mm 2 2...3

s mm 8 10 12

a mm 2...3 3 3

a 30 35 35

s mm a mm 15 18 3 3

a" 30 30 30 35

Deformacije konstrukcija zbog skupljanja zavara Uzduna deformacija Izravnavanje deformacija Kut deform. Zavar
a mm 5 7 9 12,5 a" 1 3 V 13

Upotrebljivost najznaajnijih postupka zavarivanja i rezanja plamenom

Debljina mm Nain zavarivanja elik elno iskrenjem tokasto kolutno plamenom elektroluno - s kovinskom elektr - s ugljenom elektr. - u argonu - u vodiku - pod prakom rezanje plamenom za materijal lake kovine ostale kovine

JL

( 0 , 2 . . . 4 0 0 0 0 m m 2 ) (do 10000 m m 2 ) Cu, mjed (do 500 mm 2 ) 2 x 12 2 x 5 C u slit. 2 x 2 0,1 . . . 1 , 5 0,1...2,5 Cu slit. 0 , 1 . . . 1.2 1 ...40 1 ...40 (...100) 1 . . . 40 1 . . . 40 5 . . . 100 0,5 .. , 5 0 0 ( . . . 1000)
-

2 . . . 40 2...25 2...12 1 . . . 20

Cu 2 . . . 30, Cu 2 . . . 30 Cu 2 . . . 15, Pb 2 . . . 8 Cuslit. 1 . . . 1 0

-

Ljepila za Ijepljenje kovina: - anorganska ljepila (mineralnih, keramikih ili staklastih sastavina) su postojanija pri viim temperaturama, ali su krhkija, - organska ljepila (od naravnih ili umjetnih spojeva ugljikovodika, npr. epoksidne smole) vezuju fizikalno ili kemijski, ilavi su, no postojana su samo pri niim temperaturama (do oko 150 C). Jednokomponentna ljepila su pripremljena kao pasta s prikladnim rastapalom, koje pri Ijepljenju ishlapi, ili su suho umetnuta medu spajanje plohe te lijepe pri dovoenju topline. Pri dvokomponemnim ljepilima djeluje na ljepilo (kao pastu ili tekuinu) tik pred Ijepljenjem primjeani otvriva koji izaziva polimerizaciju ljepila, a time i njegovo ovrivanje. 631

630

O B R A D A KOVINA O D V A J A N J E M ESTICA Osnovi Pri obradi materijala odvajanjem estica nastaje strugotina debljine h c , koja je vea od debljine rezanja h.
Faktor sabijanja iznosi

Geometrija otrice Kutovi alata

prednja ploha d- strugotina

b- stranja ploha

alat

= hclh = cos (<P - y)/sin tp > I gdje znae: <p - kut rezanja i y-prednji kut alata. s n (p = are tan [cos y/(h ' 7)1 Za y = 0 je <p = are tan (I/),] Faktor sabijanja ovisi o brzini rezanja vc.

Strugotina klizi po prednjoj plohi brzinom vr, koja ovisi o brzini rezanja vc, kutu rezanja <p i prednjem kutu y v, = t) c sin <p/cos (<p - y) = Brzina deformacije materijala ti ravnini rezanja iznosi u, = vc cos y/cos (cp - y) Pri obradi ilavih i mekih materijala redovno nastaje neprekinuta (tekua) strugotina, dok je strugotina pri obradi krhkih materijala izlomljena i rastrgana. Neprekinuta strugotina nastaje ako materijal moe postii neki minimalni stupanj deformacije.
*

a stranji (slobodni) kut fi kut klina Oblici otrica

y prednji (radni) kut k postavni kut

vrni kut kut nagiba

Najvei se dio energije utroen na otrici alata za odvajanje strugotine pretvara u toplinu. Toplina nastaje: - zbog kidanja atomskih veza u obraivanom materijalu (u podruju rezanja), - zbog trenja izmeu alata (na stranjoj plohi) i izratka te izmeu alata (na prednjoj plohi) i strugotine. Nastali toplinski tok iznosi
<P = A uc kc

faseta na prednjoj plohi

Pojaanje klina zaobljenjem, fasetom plohi

na otrici ili fasetom

na prednjoj

gdje su: A - presjek odvojenog materijala; vc - brzina rezanja; kc - specifina sila rezanja (sila po jedinici povrine). Toplinski tok koji zagrijava strugotinu iznosi
<f>' = A T A vcpc < <t>

stepemcc z a oblikovanje strugotine

udubi jenje

gdje su: AT = (T2 Ti) - temperaturna razlika izmeu temperature strugotine T2 i temperature materijala Ti, g - gustoa; c - spec. topi. kapac. materijala. 632

Odvoenje prednjoj plohi

strugotine olakavamo stepenicom,

udubljenjem ili fasetom

na

633

Vrsta reza 11 1

Tokarenje Sila rezanja alata F, koja mora svladati otpor rezanja materijala, rastavljamo u tri komponente: - posminu silu Ff - odrivnu silu F p - glavnu silu Fc F= Vff
2

Kutovi otrice i brzine rezanja pri tokarenju elika alatom od tvrdog metala
Obraivani materijal vrsta vrstoa N/mm2 < 520 elini lijev 520...700 > 700 meki elik polutvrdi elik tvrdi elik legirani elik Mn tvrdi elini lijev Mn tvrdi elik kovani nerajui elik lijevani nerajui elik kovani < 500 5 0 0 . . . 700 7 0 0 . . . 1000 1 0 0 0 . . . 1400 No tvrdi metal 2 ' P 10 P 30 P 10 P 30 P 10 P 30 P 10 P 30 P 10 P 30 P 10 P 30 P 10 P 30 K 10 K 10 K 10 K 10 P 20 P 20 K 10 K 10 P 10 P 20 k it nagi ba () Brzina rezanja i'<. 2 V m/min

Y
8 6 6 6 6 6 15 12 12 10 10 8 6 6 4 4 0 0 4 4 6 6 12 12

Yf
-5 -5 -7 -3 -3 -3 0 -7 -3 -7 -5

m
V

0... 4 5...10 0... 4 5...10 0...4 5...10 0... 4 5 . . . 10 0... 4 5...10 4...6 5...10 0... 4 5...10 0... 4 5...10 0... 4 5...10 0... 4 5 . . . 10 0... 4 5...10 0... 4 5 . . . 10

pri xjsma t u / ( n m/okr ) 0,2 0,8 1,6 0,1 0,4 135 110 95 80 40 32 27 110 70 250 220 165 85 90 60 210 185 135 65 30 18 75 30 50 20 180 85 155 65 110 45 55 22 25 15 65 25 45 17 150 70 130 55 85 35 45 18 15 22 14 60 45 25 14
-

m
V

+ Fp

+ Fc

m
V

Glavna sila F c iznosi F c = * c l x l bh(hjhf b = a/sin x h = / sin x - specifinu silu rezanja, b - irinu rezanja, h - geometrijsku gdje znae: k c debljinu strugotine, h 5 standardnu debljinu strugotine 1 mm, a p - dubinu rezanja, / - posmak, x - postavni kut; c c eksponent debljine, ovisan o materijalu. Specifina Obraivani materijal elik .0545 .0645 .0745 .1531 .1731 .4320 .5421 .4731 .4732 1990 2110 2260 2220 2130 2100 2260 2240 2500 0,26 0,17 0,30 0,14 0,18 0,26 0,30 0,21 0,26 sivi lijev SL 25 tvrdi lijev bronca mjed Al - slitine Mg - slitine 1160 2060 1780 780 640 280 0,26 0,19 0,17 0,18 0,25 0,19 sila rezanja kc, x, i eksponent cc N/mm 2
*ctxl Cc

m
V

m
V

m
V

m
V

m 1400...1800 s
-

Obraivani materijal

N/mm 2

^clxl

m s m s m s m s

-5

18

15

600...700

-5

30 80

25 65 40

20 50 30

15 45 25

6 0 0 . . . 700

Za odreivanje posmine sile F t i odrivne sile F p esto upotrebljavamo omjer koji vredi za postavni kut x = 45: F, : F p : F c = 1 : 2 : 5 Uz drukiji postavni kut x', glavna sila Fc' iznosi
F^ = FJs,n45\cc

alatni m K 10 0 3...5 1500...1800 23 12 18 15 elik s K 10 0 -5 3...5 " m - mali presjek, neprekinuti rez s dubinom rezanja do 3 mm i posmakom do 0,3 mm; s - osrednji presjek, prekinuti rez s dubinom rezanja do 6 mm i posmakom do 0,6 mm; v - veliki presjek, prekinuti rez s dubinom rezanja do 10 mm i posmakom do 1,5 mm. 21 Vrste tvrdih metala - vidi str. 390. " Kutovi na alatu - vidi str. 633. - y f je kut fasete na prednjoj plohi, iroke od 0,5 do dva posmaka. a = 8. Kut fasete na stranjoj plohi a f = 6. VcMO ~ brzina rezanja za postojanost T = 240 min. Za drukiju postojanost alata vrijede ovi omjeri brzina rezania:
" C M : " C 2 I = "C<N = 1.26 : 1 : 0,89

634

635

Kutovi otrice i brzine rezanja kovina alatom od tvrdog metala Obraivani materijal tvrdoa HB ...200 sivi lijev 2 0 0 . . . 250 sivi lijev legirani bijeli temperovani lijev crni temperovani lijev bakar, mjed 2 5 0 . . . 400
-

pri

tokarenju

lijevanog

eljeza

neeljeznih

Blanjanje i dubljenje Pri blanjanju se g i b a stol s i z r a t k o m p r a v o c r t n o p r e m a s u p o r t u s n o e m ; pri dubljenju ( h o r i z o n t a l n o m ili o k o m i t o m ) g i b a se s u p o r t s n o e m p r a v o c r t n o prema stolu s i z r a t k o m . Pri g i b a n j u s t o l a o d n . n o a z a d u b l j e n j e r a z l i k u j e m o : - r a d n i h o d pri g i b a n j u n a p r e d - n o r e e - p o v r a t n i h o d pri g i b a n j u n a t r a g - n o n e r e e . P r o s j e n a b r z i n a g i b a n j a s t o l a o d n . n o a z a d u b l j e n j e iznosi l'm = 2 f d f p / ( f d + fp)

Vrsta reza 11

No tvrdi metal2 K 20 K 20 K 10 K 10 K 10 K 10 K 10 P 20 K 10 K 10 K 20 K 20 K 20 K 20 K 20 K 10 K 10 K 05 stranji, prednji i nagibni kut () J ) a 7 7 7 7 6 6 7 7 7 7 f 5 5 5 5 4 4 5 5 5 5 Y 6 6 6 3 0 0 6 0 6 0 X 0... 4 5...7 0... 4 5...7 0... 4 5... 7 0... 4 5...7 0...4 5...7 -5 0

Brzina rezanja ucAi m/min pri posmaku / (mm/okr.) 0,1 75 45 23 65 70 45 0,2 0,4 0,8 1,6 70 40 21 55 60 40 65 50 45 35 30 27 20 18 16 45 40 50 45 35 28

vrsta

m
V

m
V

m
V

gdje su: v d - b r z i n a r e z a n j a pri r a d n o m h o d u , u p - b r z i n a pri p o v r a t n o m h o d u . G l a v n a sila r e z a n j a (pri b l a n j a n j u ili d u b l j e n j u ) iznosi fc = * c i x t b(hjh)cc b = a/sin x h = f sin x

m
V

gdje su: / c c l x l specifina sila r e z a n j a , b - irina r e z a n j a , h - d e b l j i n a r e z a n j a , /i s - s t a n d a r d n a d e b l j i n a r e z a n j a 1 m m , a - d u b i n a r e z a n j a , / - p o s m a k (pri dvojnom h o d u ) , x - p o s t a v n i k u t , cc - e k s p o n e n t d e b l j i n e ovisan o m a t e r i j a l u . Z a specifinu silu r e z a n j a / c c l x l i e k s p o n e n t c c v a l j a o d a b r a t i iste v r i j e d n o s t i kao pri t o k a r e n j u (vidi str. 6 3 4 ) . Kutovi na noevima od tvrdog metala ili brzoreznog pri blanjanju ili dubljenju elika i sivog lijeva Obraivani materijal vrsta meki elik polutvrdi elik tvrdi elik sivi lijev sivi lijev vrstoa Rm N/mm 2 tvrdoa HB 400...500 500...800 750...900 1 4 0 . . . 180 H B 200 . . . 2 2 0 H B reznt ' materijal P 40 h.j. P 40 h.j. P 40 h.j. K 20 h.j. K 20 h.j. No kutovi () > Y 15...20 12 1 2 . . . 15 8 . . . 10
10.. .20
2

m
V

3 5 . . . 40 4 5 . . . 85

m s m m m s m m m s

12 10 = 15 10 8 10 8 8 8 8 = 12 6 = 8

150...300 120...200 1 5 0 . . . 400 1 2 0 . . . 2 5 0

elika

i brzine

rezanja

mjed, bronca 8 5 . . . 200 aluminij, Al-slitine Al-slitme Al-slitine < 1 3 , 5 % Si Al-slitine > 13,5% Si
11

0 . . . 3 2 0 0 . . . 4 0 0 1 5 0 . . . 250 0 0 0 0 ...2300 ...1500

Brzina rezanja uC24o m/min 1 Yi pri posm. / mm 0,5 1,0 1,6

...60 6 0 . . . 110
-

8 = 28 6 = 16 6 = 11 6 = 8

2 5 0 . . . 7 0 0 150...500 1 0 0 . . . 500 7 0 . . . 120 8 0 . . . 150 50...90

0...- 5 -5... -10 0... - 5 0...- 5 -5...-10

m - mali presjek, jednoliki rez s dubinom rezanja do 3 mm i posmakom do 0,3 mm; s - osrednji presjek, mali prekidi reza s dubinom rezanja do 6 mm i posmakom do 0,6 mm; v - veliki presjek, tvrda mjesta ili prekidi reza s dubinom rezanja do 10 mm i posmakom do 1,5 mm. 21 Vrste tvrdih metala - vidi str. 390. 31 Kutovi otrice noa - vidi str. 633. - a f je kut fasete na stranjoj plohi otrice. (Faseta pod kutom "/f na prednjoj plohi nije potrebna.) 4f Navedene brzine rezanja t/ c vrijede za sivi i temperovani lijev kao brzine rezanja u c24 pri postojanosti T- 240 min. Za drukiju postojanost alata vrijede ovi omjeri brzina rezanja; i ' c "c2io 636
i'CMO

8 15...20 4 10...15 4

= 1,5 : 1 : 0,85

" Vrste tvrdih metala (P 40, K 20) - vidi str. 390! h.j. brzorezni elik vrhunskog kvaliteta - vidi str. 383! 21 Kut nagiba A. = - 6 . . . - 1 5 3| uC24ft j e brzina rezanja pri postojanosti alata T = 240 min. Uz drugu postojanost alata vrijede odnosi brzina rezanja: pri obradi elika uc60: 2 4 0 : u c 4 8 0 = 1,26: 1 : 0,84 pri obradi sivog lijeva : u< : - 1,5 : 1 : 0.85 637

Buenje i razvrtavanje Vijano svrdlo* ree s dvije otrice. Prostorna krivulja po kojoj su smjetene otrice je zavojnica. Kut uspona zavojnice i vrni kut svrdla ovise o materijalu koji treba obraditi.
Obraivani materijal elik - vrstoe R m < 700 N/mm - vrstoe R m > 700 N/mm 2 - za poboljanje, legirani sivi lijev bakar, bronca mjed Al - slitine Mg - slitine Presjek odreska
2

B u e n j e svrdlima od brzoreznog elika Obraivani materijal elik 500 N/mm 2 elik 700 N/mm 2 legirani elik sivi lijev do SL 20 sivi lijev do SL 25 Brzina rezanja u c m/min 35,5 22,4 11,2 28,0 18,0 Brzina vrtnje n i posmak / Promjer svrdla d (mm) 6,3 10 16 25 40 63 280 180 0,40 0,50 180 112 0,25 0,32 90 56 0,20 0,25 224 140 0,45 0,56 140 90 0,36 0,45

Kut uspona 30 25 35...40 30 40

4 0 . . . 45 40...45

18...20

Vrni kut <p() 118 118 118 118 140 130 140

100

n okr./min 1800 1120 710 450 / mm/okr. 0,16 0,20 0,25 0,32 n okr./min 1120 710 450 280 / mm/okr. 0,10 0,12 0,16 0,20 n okr./min 560 355 224 140 / mm/okr. 0,08 0,10 0,12 0,16 n okr./min 1400 900 560 355 / mm/okr. 0,18 0,22 0,28 0,36 n okr./min 900 560 355 224 / mm/okr. 0,14 0,18 0,22 0,28

- za jednu otricu - za obje otrici pri em su: d - promjer svrdla, fz svrdla).

Sila rezanja za o t r i c e Fa

/l, = d f j 2 = dfl 4
A = dfz = dfl 2

R a z v r t a v a n j e razvrtalima od brzoreznog elika Obraivani materijal elik do 700 N / m m 1 elik iznad 700 N/mm 2
0.5 3750 3000 2850 2500 1900 1350 1000 1100 750 475 0,6 3500 2850 2700 2350 1750 1200 900 1000 650 400

- posmak za otricu, / - posmak (za 1 okretaj

Brzina rezanja vc m/min 7,0 2,24 11,2 5,6 14,0 22,5

Brzina vrtnje n i posmak /

Promjer razvrtala* d (mm) 6,3 10 16 25 40 63 35,5 1,40 11,2 0,63 56 1,40 28 1,40 71 1,40 112 1,40 140 90 56 0,71 0,90 1,10 45 28 18 0,31 0,40 0,50 224 140 90 1,00 1,12 1,25 112 71 45 0,71 0,90 0,10 280 180 112 1,00 1,12 1,25 450 280 180 1,00 1,12 1,25

dfzkJ2

dfkj 4

gdje je k c specifina sila rezanja (za jedinicu presjeka).

k c (N/mm ) Obraivani materijal 0,1 elik R m > 900 N/mm .0745 .0645 .0545 .0245 sivi lijev, tvrdi meki bakar, bronca Al slitine Mg - slitine
2 2

0,2 4600 3700 3450 3050 2450 1900 1500 1600 1150 750

pri / (mm/okr.) 0,3 0,4 4300 3450 3200 2850 2250 1700 1300 1400 1000 650 4000 3200 3000 2650 2050 1500 1150 1250 850 550

5000 4000 3700 3300 2700 2100 1700 1800 1350 900

sivi lijev do 200 HB sivi lijev iznad 200 HB bakar i bakrene slitine lake kovine

n okr./min 355 224 / mm/okr. 0,45 0,56 n okr./min 112 71 / mm/okr. 0,20 0,25 n okr./min 560 355 / mm/okr. 0,80 0,90 n okr./min / mm/okr. n okr./min / mm/okr. n okr./min f mm/okr. 280 180 0,45 0,56 710 450 0,80 0,90 1120 710 0,80 0,90

Naziv spiralno svrdlo, kako se esto naziva, nije ispravan.

Odstupanje od promjera: 0,2 mm za promjere 6,3 i 10 mm - 0 , 3 mm za promjere 16 i 25 mm 0.4 mm za promjere 40 i 63 mm

638

639

Rezanje navoja na tokarilicama (i revolverskim tokarilicama) alatom od brzoreznog elika

Brzina rezanja v c (m/min) Obraivani materijal sivi lijev temperovani lijev elini lijev elik 340 N/mm 2 420 N/mm 2 500 N/mm 2 600 N/mm 2 CrNi, CrMo bronca crveni lijev mjed Ai-siiiine Mg-siiiine ureznici i nareznice 2 . .5 2 . .5 2 ..5 3 3 2 2 1 2 3 4 . .9 . .7 ..5 . .4 . .3 ..5 .. 8 . . 12 20 30 pilama Brzina rezanja v c m/min srednja 30 20 14 pilama Brzina rezanja v c m/min 20...30 60 2 0 . . . 30 pilama Hladno rezanje Obraivani materijal sivi lijev elik mjed, bronca lake kovine brzina rezanja u c m/min 15 . 45 30 .. 55 100 . . 2 0 0 400 . . 6 0 0 brzina posmaka Vf mm/min 20.. 55 35.. 60 1 0 0 . . 300 1 0 0 . . 300 Vrue rezanje brzina rezanja m/min brzina posmaka v{ mm/min Obraivani materijal bakar mjed, crveni lijev lake kovine Brzina rezanja v c m/min 80 100 400...1200 najvea 47 32 22 Broj hodova (dvojnih) u min pri hodu pile (mm) 140 160 150 108 73 50 98 67 47 93 63 43 automatska navojna glava korak navoja P (mm) 6 . . 4,5 4 . . 3 2 , 5 . . . 1,75 1 , 5 . . 2.. 3 3.. 6 1,5 . . 3 4.. 4 .. 2.. 2.. 1 .. 2.. 4. 4. . 25 30 2,5.. 4 4 .. 8 2.. 4 3 . . 4,5 6 . . 10 3 .. 5 10 10 5 5 3,5 4,5 9 12 tokarski ili navoj. no 9...12 9 . . . 12 9 . . . 12

Glodanje Glodanje povezuje kruno gibanje glodala (brzina rezanja) i pravocrtno gibanje izratka (posmak). Glodanje moe biti o b o d n o ili eono. Pri obodnom glodanju razlikujemo protusmjerno glodanje (glodanje protivno smjeru posmaka) i istosmjerno glodanje (glodanje u smjeru posmaka).
Brzina rezanja iznosi dxn

4.. 5 8 . . 12 4 . 6 6. . 6 .. 4. . 4. . 2.. 3,5 .. 8.. 10.. 25 40

gdje su: d - promjer glodala, n - brzina vrtnje trna glodala. Posmak za svaki zubac glodala
L Prosjena glavna sila pri g l o d a n j u =flztn

5 4. . 5 4 .. 3 3.. 3 3.. 2 1 .. 3,5 2,5 . . 6 5.. 8 6. . 25 40

8 5 .. 8 5 .. 4 4 .. 4 4.. 3 1,5 .. 4 3.. 8 6.. 10 8.. 25 40

12 1 4 . . . 18 12 1 2 . . . 16 6 1 0 . . . 14 6 9 . . 12 4 8 . . . 10 5 6...8 12 1 2 . . . 14 20 2 5 . . . 34 3 0 . . . 40 40

gdje znae: / brzinu posmaka, Zf - broj zubaca glodala. ^zmed = ' > ' W d c l x l ( V ' m e d ) < ' ' Zi gdje su: k c lx i - specifina sila rezanja, b - geometrijska irina strugotine, / i m c l ) - prosjena geometrijska debljina strugotine, h, - standardna debljina strugotine 1 mm, z - eksponent debljine, ovisan o materijalu, Zi - prosjeni broj zubiju glodala koji reu u zoni kuta <ps (rad). z; = <ps/2 Ji
Obodno fz

Piljenje kovina
Piljenje okvirnim vrstoa obraivanog materijala N/mm 2

<ps = Kl 180 <ps

glodanje

eono

glodanje

. . . 700 700...1000 1000...1300

Piljenje tranim Obraivani matenjal sivi lijev* konstrukcijski elik alatni elik Piljenje krunim

b ~ B
h

mcd

asz/<psd b = al sin x ''med = sin itd. + B2/<p2) q>i = are sin ( 2 B J d ) cp2 = a r e sin ( 2 B 2 / d ) Obraivani materijal 0,26 0,17 0,20 0,14 0,18 elik C.4320 C.5421 .4731 C.4732 sivi lijev tvrdi lijev N/mnr 2200 2300 2300 2600 1050 2100 0,26 0,30 0.21 0,26 0,26 0,19

* Priljevci s grubom, tvrdom korom.

< s = are cos (1 - 2 a/d) P a - dubina glodanja d - promjer glodala B - irina obraivane plohe
Obraivani materijal elik .0545 .0645 .0745 .1531 .1731 N/mm 2 2050 2200 2200 2300 2200

. . . 6000

50...250

640

42 - Strojarski prirunik

641

Smjernice za broj malnih materijala)

zubaca na glodalu J

od

brzoreznog

elika

(za

obradu

nor-

Brzine

rezanja

uc

(m/min)

pri protusmjernom

glodanju Glodalne glave s noevima od tvrdog met. 60. . 100 30. .50 60. .100 120. 100. 80. 100. 60. 40. 100. 150. 100. 800. 600. 800. .200 .160 .120 .160 . 100 .70 .200 .200 .150 . 1000 .800 . 1000

Broj zubaca glodala za promjer glodala (mm) 20 30 40 50 60 75 90 110 i 130; 150 1 200

Obraivani materijal sivi lijev SL 20 SL 25 elini lijev L. 0500 elik 500 N / m m 2 600 N / m m 2 700 N/mm 2 . 1530 . 4730 . 4732 bakar mjed bronca (Sn) aluminij alumin. slitine magnez. slitine

Glodala od brzoreznog elika vretenasta 16. .25 10. . 16 14. . 2 2 18. 18. 17. 18. 14. 12. 30. 40. 30. 300. 200. 300. .28 .28 .25 .26 .20 .20 .50 .60 .40 .400 .250 .400 valjkasta, ploasta 14. . 2 0 10. . 1 6 12. .18 16. 16. 15. 16. 12. 11. 30. 30. 25. 250. 140. 300. .24 .24 .20 .22 . 18 .18 .50 .50 .40 .300 .180 .400 valjkastoeona 1 6 ' . .22 1 2 . . . 17 14.. .20 18. 18. 17.. 18.. 14. 12. 40. 40. 40. 300.. 200. 400. .28 .28 .23 .25 .20 .20 .50 .60 .50 .400 .250 .500 glave s noevima 17. .25 12. .18 15. . 2 2 20. 18. 16. 18. 15. 14. 40. 50. 40. 400. 300. 400. .30 .28 .24 .28 .22 .22 .60 .70 .60 .500 .400 .500

za duge rupe vretena sto valjkasto valjkasto-eono k u t n o eono ploasto ravno ozupano krino o z u p a n o profilno, z a t o k a r e n o odvaljno za utore T za navoje ravno ozupano vijano ozupano pilasto glodalne glave (s noevima)

__

2 6

3 6

6 6 8 10

6 8 12

6 8 14

6 10 16

8 12 18

8 12 20 12 14 14 9

10 14 22 14 16 16 9

10 16 24 16 18 18 8

8 8 10 10 8 10 10 12 10 8 10 12 12

10 12 12 14 10 12 10 9
-

18 20 8

12 14 16 10 12 14

_ _

18 20 16 18 34 40 44

50 8

52 10

56 10

64 12

O p e n i t o j e z a o b r a d u i l a v i h i t v r d i h m a t e r i j a l a p o t r e b n o vie zubaca, a za lake kovine m a n j e nego za n o r m a l n e materijale. Smjernice za kutove na s glodalima od brzoreznog elika noevima od tvrdih metala i glodalnim glavama

Posmaci

za

svaki

zubac

glodala fz

(mm/zubac)

pri protusmjernom

glodanju

(a s t r a n j i k u t , y p r e d n j i k u t , X k u t n a g i b a ) Glodala od brzoreznog elika Obraivani materijal vretenasta a sivi lijev tvrdi lijev temperni lijev elini lijev elik 600 N / m m 2 900 N / m m 2 1000 N / m m 2 bakar mjed bronca Al-slitine Mg-slitine 642 y X valjkasta a 6 4 5 5 7 6 5 6 6 5 8 8 7 A 12 8 12 12 15 12 8 20 15 12 25 25 40 30 40 40 45 40 35 45 45 40 50 50 ploasta glave s krino noevima ozupana a 7 X a 7 X 6 12 15 3 6 10 5 12 20 5 10 20 7 6 5 6 6 6 8 8 15 12 7 15 15 12 25 25 20 15 10 20 20 15 30 30 6 15 12 3 5 5 5 12 12 5 10 7 7 6 5 6 6 6 8 8 15 15 10 20 6 7 25 15 8 12 15 12 25 20 30 25 Glodalne glave s noevima od tvrdog metala a 7 X

Obraivani materijal sivi lijev SL 20 SL 25 elini lijev L. 0500 elik 500 N/mm 2 600 N/mm 2 700 N/mm 2 . 1530 . 4730 . 4732 bakar mjed bronca (Sn) aluminij alumin. slitine magnez. slitine

Glodala od brzoreznog elika vretenasta 0,05 0,02 0,04 0,05 0,05 0,03 0,03 0,03 0,02 0,05 0,05 0,04 0,05 0,03 0,04 ploasta 0,07 0,05 0,06 0,07 0 06 0,06 0,07 0,06 0,05 0,1 0,07 0,06 0,07 0,06 0,07 valjkasta 0,2 0,1 0,15 0,2 0,15 0,1 0,2 0 1 0,08 0,2 0,2 0,15 0,15 0,15 0,1 valjkastoeona 0 25 0,15 0,2 0,25 0,2 0,15 0,2 0,15 0,1 0,25 0,25 0,2 0,2 0,15 0,15 glave s noevima 0,3 0,1 0,2 0,3 0,3 0,2 0,3 0,2 0,15 0,3 0,3 0,2 0,2 0,15 0,1

Glodalne glave s noevima od tvrdog met. 0,1 0,05 0,08 0,1 0,1 0,08

1 12 30 4 8 15 6 12 30 6 10 30 15 10 6 12 12 10 10 25 10 25 8 7 6 6 6 6 30 20 15 45 35 30 40 40

0 5 12 3 8 5 4 10 + 5 4 10 + 5 6 4 3 6 4 3 8 8 15 10 6 15 12 10 25 25 +10 +5 +5 +20 +12 5 +30 +30

O J

0,08 0,06 0,12 0,12 0,1 0,1 0 07 0,06 643

Bruenje Osnovni su naini bruenja: - po obliku izratka: vanjsko kruno bruenje, nutarnje bruenje i plosno bruenje - po obliku brusa: profilno bruenje. Brus je sastavljen od zrnaca brusnog sredstva razliite veliine koja su meusobno spojena vezivom. Brus je odreen geometrijskim oblikom i dimenzijama, brusnim sredstvom, kvalitetom zrna, vezivom, tvrdoom i strukturom. Brzina bruenja (rezanja) u c je zbroj obodne brzine brusa posmaka Vf (pri krunom ili plosnom bruenju)
"c = + ff

Veliina brusnog zrna odreena je brojem oica sita za zrna na duljini 25 mm, a finog zrna i praha ispiranjem i otpuhivanjem.
Kvaliteta zrna vrlo grub grub osrednji Oznaka zrna 8 10 12 14 16 20 24 30 36 46 50 60 Kvaliteta zrna fin vrlo fin prah Oznaka zrna 70 80 90 100 120 150 180 200 220 240 280 320 400 500 600

i brzine

t>b = dhnnh

Smjernice za izbor veliine zrna: prvo bruenje konano bruenje fino bruenje najfinije bruenje

20... 46... 100... 220...

36 80 200 600

gdje znae: d b - promjer brusa (brus na mehaniki pogon ili brusno kolo naziva se jo i tociljem ili tocilom), n b - brzinu vrtnje brusa. Posmina brzina vrtnje izraika (pri krunom buenju vt = vB) iznosi gdje su: d0 - promjer izratka, n - brzina vrtnje izratka. O posminoj brzini vrtnje izratka uvelike ovisi kvaliteta bruenja i tronje brusa. Najvanija sredstva za bruenje Materijal smirak korund naravni normalni plemeniti silicijev karbid Kem. sastav 60...65% A1:03 90...96% A120, 9 5 . . . 98% A1,0, nad 99% A 1 2 0 , SiC (krist.) Tvrdoa (Mohs) 8 9 9 9 > 9 Upotreba meki elik, temper. lijev ilavi elici tvrdi elici, elini lijev tvrdi elici, bruenje alata sivi lijev, tvrdi lijev, tvrdi metali, meke kovine, ugljen, staklo, kamentina tvrdi metali tvrdi metali, staklo, kamentina

Veziva (ljepila) za brusove su: mineralna (magnezitna, silikatna), keramika - za jako peene brusove (vrlo prikladne poroznosti), vegetabilna (guma, ulje, elak), koja su osobito elastina.
Vrsta veziva keramiko umjetne smole elak (naravne smole) oznaka V B E Vrsta veziva magnezitno silikatno guma Standardna oznaka O S R

Tvrdoom brusa oznaujemo otpor veziva prema Ijutenju zrna iz brusa.

Stupanj tvrdoe vrlo mek mek polutvrd tvrd vrlo tvrd osobito tvrd Oznaka tvrdoe EFG HIJK LMNO PRS TU V XYZ Upotreba plono bruenje elika kruno bruenje sivog lijeva i kaljenog elika kruno bruenje mekog i srednjetvrdog elika, bruenje alata runo bruenje tokarskih noeva, bruenje listova pila bruenje veih predmeta, grubo bruenje tvrdih i otrih rubova bruenje elinih kugli

borov karbid dijamant

B 4 C (krist.) C (krist.)

> 9 10

Struktura oznauje sastav brusa, tj. volumenske udjele zrna, veziva i pora u brusu Vz+ Vv + Vp = 100% gdje znae u postocima: Vz - volumenski udio zrna, Vv - volumenski udio veziva, V p - volumenski udio pora.
Vrsta strukture Oznaka strukture 1 gusta 2 3 osrednja 4 5 6 rijetka 7 8 9

644

645

Maksimalne

brzine

bruenja

(obodne

brzine

brusova)

Posebne obrade Obrada dijamantima Dijamant je alat za finu obradu lakih kovina, bakrenih i cinanih slitina te sivog lijeva, a dijelom i kaljenog elika (za obradu mekog elika nije prikladan). Dijamantom obraujemo takoer tvrdu gumu, ljepenku i izolacijske materijale. Zbroj kutova a + fi + y iznosi redovno 90. Za negativan prednji kut y moe biti fi 90. Honanje (vlano glaanje) Kao alat slue posebna premjestiva drala na koja su prilijepljeni brusovi (3...10) finoga zrna u keramikom vezivu ili vezivu od umjetne smole. Brzina bruenja iznosi 10...20 m/s, a posmak 16...20 m/min. Potrebno je intenzivno hlaenje rijetkim uljem ili petrolejem. Tonost obrade iznosi do 0,01 mm. Lepanje (glaanje brusnim prahom) Lepanje je konana obrada izratka nakon odgovarajue prethodne obrade. Alati za lepanje su od razliitih kovina (sivog lijeva, bakra, bakrenih slitina, bijele kovine, antimona, olova). K a o sredstvo za lepanje upotrebljava se kromov oksid, prah korunda ili pak dijamanta. Ta se sredstva mijeaju s uljem, petrolejem, mau ili si. Postie se granina tonost u tolerancijama od + 5 u.m. Suptrfini Alat se sastoji od vie brusova, vrlo fine kvalitete zrna (100... 1000) i guste strukture, koji pri relativno malom pritisku na obraivanu povrinu osciliraju (pri pomaku od 2 . . . 10 mm s 2 0 0 . . . 2100 pomaka u minuti) u aksijalnom smjeru izratka (koji se okree). Potrebno je intenzivno hlaenje (petrolej s dodacima). Postie se hrapavost od 0 , 2 . . . 0 , 5 fjm. Ultrazvuna obrada kovina Proces se osniva na erozivnom djelovanju to ga izazivaju mali, veoma tvrdi i otrobridni kristali brusnog sredstva (u prostoru izmeu alata i izratka) na koje djeluju visokofrekventni mehaniki titraji alata. Alat moe u izratku izdupsti oblik koji tono odgovara njegovu profilu. Obrada je upotrebljiva za najtvre i krhke materijale. Elektroerozivna obrada kovina Prt toj obradi nema djelovanja mehanikih sila. estice se materijala odstranjuju djelovanjem elektrinog izbijanja izmeu dviju elektroda, od kojih je jedna alat (bakar, mjed), a druga izradak. Visoka temperatura i tlak to nastaju pri elektrinom izbijanju u vrlo malom prostoru izazivaju rasprivanje sitnih estica materijala, pri emu elektrode takoer djelomice ispare. Erozivni uinak veih ureaja (snage do 15 kW) iznosi oko 5 0 0 . . . 800 mm 3 /min pri obradi elika, a 8 0 . . . 1 0 0 m m 3 / m i n pri obradi tvrdih metala.
647

Maksimalna obodna brzina v c m ; ( k s m/s Vezivo Nain bruenja za brusne ploe db S 150 mm ravne i priblino ravne mineralno keramiko vegetabilno umjetne smole fruno Istrojno 1 runo [ strojno 15 25 30 35 ostale 15 20 25 30 za brusne ploe db > 150 mm ravne i priblino ravne 15 20* 25 30 ostale 12 15 20 25

* Maksimalna obodna brzina velikih brusnih ploa (rf b > 1000 mm) smije dostii najvie 15 m/s pri runom i strojnom bruenju. Obodne brzine brusova od korunda*, koje su najprikladnije za bruenje

raznih materijala
Obodne brzine u c (m/s)** Obraivani materijal sivi lijev elik tvrdi metali lake kovine za br ienje vanjsko 25 30 8 35 nutarnje 25 25 8 25 plono 20 25 8 30 alata 25 12 za ienje 25 < 45 za rezanje 4 5 . . . 80 45...80 45...80 45...80

* Za brusove od silicijeva karbida prikladnije su neto manje brzine nego za brusove od korunda . - ** Bruenje brzinom veom od maksimalno doputene v c m (vidi gornju tablicu) doputeno je samo specijalnim brusovima koji su posebno ispitani za te brzine, a i tada samo na specijalnim brusilicama. Svaki brus djeluje pri veim obodnim brzinama tvre, a pri manjima meke. Posmina brzina vrtnje izratka t> pri k r u n o m bruenju Posmina brzina va (m/s) materijal crveni lijev grubo bruenje fino bruenje lake kovine grubo bruenje fino bruenje vanjsko bruenje 0,3 0,25 1,0 0,6 nutarnje bruenje 0,5

Obraivani materijal sivi lijev grubo bruenje fino bruenje elik grubo bruenje fino bruenje 646

Posmina brzina vrtnje v 0 (m/s) vanjsko bruenje 0,25 0,125 0,25 0,125 nutarnje bruenje 0,35

0,3

0,6

Postojanost alata Alat za rezanje izvrgnut je za vrijeme rada mehanikim, tolinskim i kemijskim optereenjima koja uzrokuju promjenu geometrijskog oblika otrice, tj. njezinu istroenost. Istroenost je najvea na onim mjestima alata koja su u neposrednom dodiru s izratkom odnosno strugotinom, tj. na prednjoj i stranjoj plohi. Glavni su uzroci troenju alata: - plastina deformacija alata zbog utjecaja temperature, - izlomljenost alata kao posljedica utjecaja dinamikog optereenja pri odvajanju strugotine koje prelazi titrajnu vrstou alata na savijanje, - gubitak materijala u obliku mikroskopski malih estica koje odlaze dijelom sa strugotinom, a dijelom ostaju prilijepljene uz povrinu izratka. Postojanost alata T je istroenou odreeno trajanje otrice izmeu dvaju bruenja. Postojanost T - po iskustvu - ovisi u prvom redu o brzini rezanja vc
T = ml vcc

Optimalna brzina rezanja Trokove obrade za jedan izradak S (din/kom.) moemo podijeliti na pojedinane trokove 5 p , ope trokove 5 S i trokove alata S. S = SP + SS S0 Pojedinani trokovi S p (npr. trokovi transporta i upinjanja izratka i si.) ovise samo o izratku i ne mijenjaju se s brzinom rezanja vc. Opi trokovi 5 S (npr. trokovi za radilicu - otpis, uzdravanje, energija, - trokovi osobnih dohodaka, upravni trokovi i si.) su -reducirani na pojedini izradak - to manji, na to su vei broj izradaka podijeljeni, dakle koliko je krae vrijeme obrade; stoga se s poveanjem brzine rezanja v c znatno smanjuju. mimm Trokovi alata S 0 ovise o postojanosti alata T p a se zato s brzinom rezanja v c jako poveavaju. Trokove alata S 0 izraunavamo iz jednadbe S = (K - Vt + i b Sb)/"i = (K ~ V; + < t A ) M ' b + 1) pri emu su: V n - cijena novog alata, V\ - cijena istroenog alata, 5 b - trokovi jednokratnog bruenja, i b - broj bruenja do istroenosti alata, n, - broj svih izradaka u vremenu t trajnosti alata, n T - broj izradaka u vremenu T postojanosti alata. Broj svih izradaka u, ovisan je prije svega od materijala alata i izratka te o brzini rezanja v c , posmaka f i dubine rezanja a. Optimalna brzina rezanja v c o p l je ona brzina rezanja, pri kojoj su trokovi izrade 5 za jedan izradak najnii. Izbor optimalnog tehnolokog postupka Izradak moemo obraditi razliitim tehnolokim operacijama (npr. tokarenjem ili glodanjem; na univerzalnom ili serijskom stroju itd.). Za obavljanje svake tehnoloke operacije potrebni su neki stalni trokovi S', neovisni o broju komada, te posebni trokovi S", ovisni o pojedinom komadu te stoga c rastu s njihovim brojem. TJ IO Ukupni su trokovi Y,S = S' + S" Desna slika prikazuje trokove Si i S2 za 2 razliita tehnoloka postupka (1 i 2). Do broja komada nl 2 jeftiniji je postupak 1, a dalje postupak 2.

gdje s u m i c konstante. Logaritmiranjem dobivamo oblik IgT = lgm - c lg vc to u dijagramu s logaritamskom podjelom odgovara jednadbi pravca. Krivulja postojanosti (ili krivulja T - v c ) prikazuje ovisnost postojanosti T o brzini rem /min zanja t; c . T i vc: u logaritamskoj podjeli. Poveava li se brzina rezanja vc postojanost alata opada. Brzini rezanja f c l odgovara postojanost Ti, brzini rezanja t>c2 postojanost 7V
T! = ml v c l c T 2 = m/vc2

odakle proizlazi da konstanta c odgovara nagibu pravca (u dijagramu s logaritamskom podjelom), tj. kvocijentu c = (lgTi - \gT2)j(\gvc2 - lgir c l ) = t a n # = - tam/> V = 180 - & Iz poznate brzine rezanja vcMI pri postojanosti T 6 0 izraunavamo brzinu rezanja i' c t pri drukijoj postojanosti T, pomou jednadbe
ct = "c6o V r *
M

/ r ,

U tablicama na str. 635 . . . 643 navedene su brzine rezanja za alat od brzoreznog elika ili tvrdog metala. Slojem titanovog nitrida na otrici moe se pod odreenim uvjetima postii viestruko poveana postojanost. 648

"i/il

649

Sredinja gnijezda G n i j e z d a s a s r e d i n j i m k u t o m 60 (JUS M.A5.210 1972) A

etverobridi za alat (JUS K.A2.001 - 1969)

r
Mjere u mm Nazivni* J j d promjer \ min. "2 i (0,5) 0,8 1,06 (0,63) 0,9 1,32 (0,8) 1,1 1,70 1,0 1,3 2,12 3,15 (1,25) 1,6 2,65 4 1,6 2,0 3,35 5 2,0 2,5 4,25 6,3 2,5 3,1 5,30 8 3,15 3,9 6,70 10 4,0 5,0 8,50 12,5 (5,0) 6,3 10,60 16 6,3 8,0 13,20 18 (8,0) 10,1 17,0 22,4 10,0 12,8 21,2 28 * Treba se kloniti vrijednosti u zagradama. min. maks.

Mjere u mm
Pro mjeri drka* d preporumogui eni (1.12) 1.25 (1.4) 1,6 (1.8) 2 (2,24) 2.5 (2,8) 3,15 (3,55) 4 (4,5) 5 (5,6) 6,3 (7.1) 8 (9) 10 1.06). 1,18 1,18). . 1,32 1.32). . 1.5 1.5) . - 1.7 1,9 1.7) 1.9) . 2,12 2,12). . 2,36 2,36) . 2,65 2,65). . 3 3) . 3,35 3,75 3,35). 3,75). 4,25 4 , 2 5 ) . . 4,75 4 , 7 5 ) . . 5.3 5,3) . . 6 6) . . 6,7 6,7) . 7,5 7,5) . . 8,5 9,5 8,5) . 9,5) . . 10.6 etverobrid a 0,9 1 1.12 1.25 1,4 1,6 1,8 2 2,24 2,5 2.8 3,15 3,55 4 4,5 5 5,6 6.3 7.1 8 1 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 6 6 7 7 8 8 9 10 10 Pror njeri drka* d preporumogui eni (11.2) 12,5 (14) 16 (18) 20 (22.4) 25 (28) 31,5 (35,5) 40 (45) 50 (56) 63 (71) 80 (90) 100 10,6). . . 11,8)... 13.2)... 15) . . . 17) . . . 19) . . . 21.2)... 23,6)... 26.5)... 30) . . . 33.5)... .37,5)... 42,5)... 47.5)... 53) . . . 60) . . . 67) ... 75) . . . 85) . . . 95) . . . 1 1.8 13,2 15 17 19 21,2 23.6 26.5 30 33,5 37.5 42,5 47,5 53 6(1 67 75 85 95 106 etverobrid a 9 10 11,2 12.5 14 16 18 20 22,4 25 28 31,5 35,5 40 45 50 56 63 71 80 l 12 13 14 16 18 20 22 24 26 28 31 34 38 42 46 51 56 62 68 75

2,5 3,15 4,0 5,0 6,3 8,0 10,0 12,5 16,0 20,0 25,0

3,15 4,0 5,0 6,3 8,0 10,0 12,5 16,0 20,0 25,0 31,5

G n i j e z d a s a s r e d i n j i m k u t o m 90 (JUSM.A5.211 1953) upotrebljavaju se za dijelove s masom veom od 100 kg i pri obradi velikim silama.

Promjer
D

d,

d.

d,

1,

* Preporueni promjeri bez zagrada smatraju se osnovnima (u nizu standardnih brojeva R 10). a preporueni promjeri u zagradama su pomoni (u nizu standardnih brojeva R 20).

25)...63 63). . .100 100). .160 * Mjere za 650

3 9 12,5 4,5 5,5 5 13 18 6,5 8 8 22 29 U 13 mjesto reza na predmetu na kojem ne smije ostati

1 8 11 1,5 18 2 gnijezdo.

Na drcima promjera do 3 mm prelazi etverobrid redovno u sredinji vrak, a na drcima promjera veeg od 3 mm nalazi se na kraju etverobrida sredinje gnijezdo oblika A (vidi str. 650).
651

Konini drci za alat Morseov konus 19,212 20,047 20,020 19,922 19,254 19,002 19,180 20 = = = = = = = = 0,05205 0,04988 0,04995 0,05020 0,05194 0,05263 0,05214 0,05

Osim takvih koninih draka upotrebljavaju se i drci koji na elu imaju navoj za vijak: konus Morse 1 2 3 4 5 6 navoj M M M M M M 6 10 12 16 20 24 konus metriki: 80 120, 140 180, 200 navoj M 30 M 36 M 48

100, 160,

Metriki konus

V a n j s k i k o n u s i (JUS K.D0.011 - 1982)

U n u t a r n j i k o n u s i (JUS M.G0.051 1968)

Mjere u mm Konus Mjere u mm Konus

0 2 D 9,045 12,065 17,780 23,825 31,267 44,399 63,348 80 100 120 140 160 180 200 D d

D,
=

d 6,1 9 14 19.1 25.2 36.5 52,4 69 87 105 123 141 159 177

maks. maks. maks.

6 59,5 8,7 65,5 13,5 80 18,5 99 24.5 124 36 156 51 218 67 85 102 120 138 156 174 228 270 312 354 396 438 480 10.5 13.5 16 20 24 30 44 48 58 68 78 88 98 108

d,

metriki
R 4 5 6 7 8 11 17 a 3 3,5 5 5 6,5 6,5 8

4 6 0 2 3
1

Morseov

2 3 4 5 6

129'27" 125'43" P25'50" 126'16" 129'15" 130'26" 129'36"

9,2 12,2 18 24.1 31.6 44.7 63.8 80,4 100.5 120.6 140,7 160,8 180.9 201

Morseov

4 6 9,045 12,065 17,780 23,825 31,267 44,399 63,348 80 100 120 140 160 180 200

3 4,6 6,7 9,7 14,9 20,2 26,5 38,2 54,8 71,5 90 108,5 127 145,5 164 182,5

20 28 45 47 58 72 92 118 164 170 200 230 260 290 330 350

min. 25 34 52 56 67 84 107 135 188 202 240 276 312 350 388 424

c 2,2 3,2 3,9 5.2 6.3 7,9 11,9 15,9 19 26 32 38 44 50 56 62

21 29 49 52 62 78 98 125 177 186 220 254 286 321 355 388

8 12 15 19 22 27 32 38 47 52 60 70 80 90 100 110 653

4 5 6 80 100 120 (140) 160 (180) 200

metriki

80 100 120 1:20 = 0,05 125'56" (140) 160 (180) 200

24 8 30 10 36 12 42 14 48 16 54 18 60 20

metriki

652

MJERENJE KUTOVA I KONUSA

Mjerenje

kutnih vodilica

Mjerenje kutova
O d r e i v a n j e k u t o v a pomou dviju okruglih ploa sin - = 2

D d 2(hlhd (D d)

D d 2 x + (D + d) D ( \ sin) d(l 2 sin a Sinusov postupak + sin g)

Dd 2 x-(D + d) : = a + + cot^ 1 + s i n g ) d ( \ sina) 2 sin a

*A
Mjerenje konasa
K o n i n o s t obino izraavamo omjerom tD-d) / = 1 : k 1

Dd 21 Vanjski konus

2k

Unutarnji konus

sina =

>>i / a+d x = I s i n a = (a + d) sina

h 2 = / sin a Tangensov postupak

tan ,,, i
-

Dd 2 D +d + 2x cot a D+d 2 2h tan 2 = -

T x=

Dd

Dd 2(h2 hl)(D d) 655

* , . P 654

KOROZIJA I POVRINSKA ZATITA Korozija K o r o z i j a je nenamjerni kemijski ili elektrokemijski utjecaj na materijal pri emu se mijenja njegova struktura od povrine prema unutranjosti. Kemijske reakcije javljaju se u prvom redu pri djelovanju elektriki nevodljivim tvarima (npr. pri suhim plinovima) na materijal; elektrokemijske reakcije izazivaju elektriki vodljive tvari (npr. vodljive tekuine - elektroliti). Prema nastajanju korozije razlikujemo: - jednoliku koroziju koju u prvom redu izazivaju kemijske reakcije, a pojavljuje se na cjelokupnoj povrini predmeta, - lokalnu koroziju koju veinom izazivaju elektrokemijske reakcije, a ograniena je na odreena manja mjesta na predmetu. J e d n o l i k a k o r o z i j a moe neogranieno napredovati, ako produkti korozije po nastajanju smjesta odlaze s materijala (ako se ljute, tope, otpadaju) ime omoguuju daljnje korozijsko djelovanje (npr. oksidacija eljeza pri visokim temperaturama ili razjedanje Cu s talinom SN). Jednolika korozija se zaustavlja, ako se produkti korozije tijesno i vrsto priljube uz osnovni materijal te ga zatiuju pred daljnom korozijom (npr. zatitni sloj na povrini pri Pb, Al, Cu ili - nevidljivo tanak - i pri Ni, Cr itd.).
Primjeri otpornosti nekih kovinskih materijala prema jednolikoj koroziji Kovinski materijal (sastav u postocima) Upliv korozije Voda destilirana meka tvrda morska Plinovi norm. atmosfera morski zrak dimni plinovi pregr. para Kiseline H N O , - 10% - konc. HC1 -0,5% - konc. H , S O , - 10% - konc. Luine K O H - 20% N a O H - 20% Fe Cr Ni Fe + 18 Cr 8 Ni + + + + + + + + + + + + + + + + + + +

L o k a l n a k o r o z i j a je veinom elektrokemijska pojava pri kojoj dvije kovine, razlinih elektrokemijskih potencijala, u dodiru s vodljivom tekuinom (elektrolitom) tvore galvanski lanak. Elektrokemijski naponski niz kovina sastavljen je po njihovim normalnim potencijalima s obzirom na normalnu vodikovu elektrodu:
Kovina Ka Na Mg Al Mn Zn Cr Normalni potencijal V - 2,92 -2,71 - 2,35 - 1,28 - 1,08 - 0,76 - 0,56 Kovina Fe II Cd Co Ni Sn Pb Fe III Normalni potencijal V -0,44 - 0,40 - 0.27 - 0,25 - 0,14 -0,13 - 0,04 Kovina H Cu 11 Cu III Ag Hg Pt Au Normalni potencijal V 0,00 + 0.34 + 0.52 + 0.81 + 0.85 + 0.87 + 1.50

Al

Al + 10 Si + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +

Cu

Cu + Ni + 8 Sn 30 Cu + + + +
+ +

+ +

+ + + + + + + + + + + + + + + + + +

+ + + +

+ + + +

+ + + +
-

+ + +

+ + + +

+ + + +

+ + + - -

+ + +
-

+ +
-

+ +
-

+ +

+ + +

+ + + + + ++ + + + + + +

+ +

+ +

+ +

+ + + + +

+ + + +

+ + + + + +

+ + + +

+ ++ + + ++ + - + + + + + + + Ocjene korozijske otpornosti: + + vrlo dobra, + dobra, +- osrednja, - loa, vrlo loa.

Kovine manjeg potencijala nazivamo manje plemenitim, a one veeg potencijala plemenitijima. Zbog elektrokemijskog potencijala potee u galvanskom lanku tok elektrona od anode ka katodi. Anoda (manje plemenita kovina) se pritom rastvara (korozija!), a katoda (plemenitija kovina) se prekriva (zatita). Raznoliki elektrokemijski potencijal moe proizai iz dviju kovina, dviju faza iste kovina, razlici u strukturi, razlici napetosnog stanja itd. to vea je potencijalna razlika, to vea e biti lokalna korozija. Velika otpornost kovina ili njihovih slitina prema jednolikoj (kemijskoj) koroziji ne titi ih pred lokalnim (elektrokemijskom) korozijom. Povrinska zatita Pred jednolikom (kemijskom) korozijom titimo kovinske dijelove prikladnim otpornim materijalom. Ako upotreba nekog prema koroziji otpornog materijala nije prikladna (zaradi vrstoe, temperaturne otpornosti - ili cijene) dolaze u obzir postupci prevlaenja povrinskim slojem: platiranje (npr. Ni na osnovu Fe), potapljanje (u cink, kositar, olovo), galvaniziranje (niklovanje, kromiranje), navarivanje, sinterovanje, metaliziranje (Zn, Al, Pb, Cu, Cr, Ni), prskanje plazmom i si. Zatita kemijskim postupcima su: bruniranje, fosfatiranje, bondiranje itd. Prekrivna zatita su: ulja, masti, premazi, ocakline i plasteni lakovi. Pred lokalnom (elektrokemijskom) korozijom najlake je tititi kovinske predmete u suhom prostoru, gdje ne postoji mogunost stvaranja elektrolita. Ako to nije mogue (na slobodnom prostoru, u vlanim prostorijama i si.), treba posebno zatititi spojeve kovinskih dijelova od vlage. Jednostavno je sredstvo debeo namaz mau. Znaajan je i razuman izbor dvaju dijelova u dodiru (kako bi se smanjila elektrokemijska potencijalna razlika). Velikom otpornou prema koroziji odlikuju se plasti. Stoga pri potrebi naroite otpornosti prema koroziji rjeenje treba traiti u potpuno plastenoj konstrukciji (ili njenim dijelovima).
43 - Strojarski prirunik

656

657

RAZNO T E H N I K O PISMO Zbog preglednosti tehnikog tiska i razlikovanja znakova za veliine i drugih znakova piu se: - nagnuto znakovi veliina - uspravno ostali znakovi. Oznaka A0 Al A2 A3 A4 A5 A6 Povrina m2 1 1/2 1/4 1/8 1/16 1/32 1/64

U zapadnonjemakim standardima (DIN 1338) je odreeno to valja pisati (tiskati) uspravno, a to nagnuto, i to: a) U s p ra vn o se piu: - brojevi napisani brojkama, npr. 1,32 I O " 6 , 3/4, 625-puta, 6 r 2 , a b - posebni brojevi, oznaeni brojkama: Ludolfov broj n, osnova prirodnih logaritama e, imaginarna jedinica i(i2= -1) - matematiki znakovi odreenog znaenja, npr.: d, 8, A, J, lim, sin, cos, tan, cot, log, ln, lg - znakovi mjernih jedinica i njihovi mnogokratnici: m (metar), C (kulon, coulomb), F (farad), (j. (mikro = 10~ 6 ), M-F (mikrofarad), mol - simboli kemijskih elemenata: Fe, H 2 0 , NaCl

Normalni formati papira Normalni se formati upotrebljavaju za sve tehnike crtee, za slubene domm pise i razliite tiskanice. Formati se mogu upotrebljavati uzduno ili popreno. 841X1189 Za crtanje uskih i dugakih predmeta, 594X841 objekata i slinoga doputa se produe420x594 ni format, sastavljen od jednakih ili sus297X420 jednih formata. Okvir crtea odmaknut 210X297 je od ruba papira 5 mm. 148X210 105X148 Mjere

Dimenzije formata redova B i C: oznaka B B5 B< B3 B2 BI BO B mjere (mm) 125 x 176 X 250 X 353 X 500 X 707 X 1000 x 1414 oznaka C6 C5 C4 ci ci ci co Red C: mjere (mm) 114 X 162 x 229 x 324 x 458 x 648 x 917 x 1297 Red Mjerila Crtee treba raditi samo u standardnim mjerilima: za naravnu veliinu za smanjenja 1 1 1 1 2 1 2,5 (1 20 200 1 2) 1 1 1 5 5 50 500 1 1 1 1 10 10 100 1000 1

za poveanja

b) N a g n u t o (kurzivno) se piu: - brojevi napisani slovima: n n a, b, x, y, n-puta, V3, i = 1... i=l - svi simboli fizikalnih veliina: m (masa), C (kapacitet), F ( s i l a ) , fi (koeficijent trenja) - matematike oznake funkcija: f(x), g(x), <p(x), fi(x), L(y) = / + frf + foy I n d e k s i veliina piu se uspravno ako su to samo dodatne oznake veliina, npr.: a, - odreeni kut, p^ - kritini tlak, t ' r n a x - najvea brzina, a d o p - doputeno naprezanje; nagnuto (kurzivno) se piu kada znae slovima napisane brojane vrijednosti ili veliine: k n - za n = 1, 2, 3 , . . . , w r = 5w/5x - komponenta brzine u smjeru osi x; a. naprezanje u smjeru osi z, Vp.Ti - volumen pri tlaku p, i temperaturi 7). 658

Treba se kloniti vrijednosti u zagradama.

a P

alfa beta gama r r d A, A delta epsilon E ? Z (d)zeta A B I II III IV V VI VII = = = = = = = 1 2 3 4 5 6 7

tj & i x A

fi,

(i M mi o Rimske VIII = 8 IX = 9 X =10 XX =20 X X X = 30 XL = 40 L =50

Grka slova H eta V N 0 t(h)eta I S o I jota o K kapa JI, KTI A lambda e P brojke LX LXX LXXX XC C CC CCC

ni ksi omikron P' ro sigma = 60 = 70 = 80 = 90 = 100 = 200 = 300

'V 0 X X V f

T Y

OiQ,

tau ipsilon fi hi psi Qomega = 400 = 500 = 600 = 700 = 800 = 900 = 1000 659

CD D DC DCC DCCC CM M

T O V A R N E M J E R E E L J E Z N I K I H KOLA Tovarne mjere za kola na prugama normalnog kolosijek a (1435 mm) Lijevo: Tovarni profil Jugoslavenskih eljeznica (J)*> Desno: Meunarodni tovarni profil U I C 2 > (JUS P.A0.004 1972) Najvee mjere irina do visina do duljina do masa do tovara: 3150 mm 3080 (3450) mm 7,7 ( . . . 22) m 15 ( . . . 80) t

J U G O S L A V E N S K I S T A N D A R D I JUS Jugoslavenski se standardi oznauju oznakama od dva slova i etiri brojke (npr. JUS A.A0.001). Slovima se oznauju grane i glavne skupine standarda; prvom brojkom skupine standarda, a posljednjim trima brojkama pojedini standardi. Grane i glavne skupine jugoslavenskih standarda

A. Osnovni i opi standardi

A.A A.C A.D A.E A.F A.K Osnovni standardi o standardizaciji, standardni brojevi, jedinice itd. Terminologija, dokumentacija Knjigovodstvo Organizacija upravljanja Obrada informacija Kvalitet i atestiranje proizvoda

Gornji rub tovarne platforme Gornji rub tranice Tovarna irina je ograniena razmakom osovina, tj. razmakom osovina pri dvoosovinskim kolima odnosno razmakom meu epovima obrtnih postolja pri etveroosovinskim kolima. Pri razmaku osi veem od 8 m postoji ogranienje tovarne irine u sredini razmaka osi (na svakoj strani): razmak osi m: 8 9 10 II 12 13 14 16 18 20 22 24 26 28 30 ogranienje cm: 1 2 3 4 5 6 8 10 15 20 27 35 43 52 62 Tovarna irina kola Vrsta kola | otvorena pokrivena plitka (plato) dvoosovinska j 7,7 m i vie 9mivie >12m etveroosovinska .. . .. . 12m 1 v l e 1 5 m (s obrtnim postoljima) i ' Vl5e > 18 Optereenje pruge Kategorija pruge Osovinsko optereenje j Duljinsko optereenje A (A' t A") I 12... I6t I 3,5.. .4,8 t/m B (Bi, B,) 18 t 5,0... 6,4 t/m C (C 2 . C 3 , C) | 201 | 6 , 4 . . . 8,0 t/m Nosivost kola dvoosovinska kola 201 i vie etveroosovinska kola (s obrt. postoljima) 401 i vie* Za sve prevoze posebnih predmeta (po mjerama i masi) potreban je dogovor sa eljeznikom upravom.
2>

B. Rudarstvo i prerada minerala, ugljena i nafte C. Metalurgija i tehnologija prerade kovina

C.A C.B C.C C.D C.E C.G C.H C.J C.K C.L C.T C.Z Osnovni i opi standardi za granu metalurgije i tehnologije prerade kovina Osnovni proizvodi crne metalurgije Osnovni proizvodi od lakih kovina i njihovih slitina Osnovni proizv. od bakra i drugih teko taljivih kovina i njihovih slitina Proizvodi od cinka, olova i drugih lako taljivih kovina i njihovih slitina Proizvodi od plemenitih kovina i njihovih slitina Izvedeni proizvodi crne i obojene metalurgije Ljevaoniki proizvodi crne i obojene metalurgije Proizvodi crne metalurgije s posebnom namjenom Proizvodi obojene metalurgije s posebnom namjenom Tehnoloki procesi prerade kovina Razni standardi na podruju metalurgije i tehnologije prerade kovina

D. umarstvo, drvna industrija i prerada drvnih tvari E. Poljoprivreda, ribarstvo i prehrambena industrija F. Tekstilna industrija G. Industrija koe, gume i umjetnih masa H. Kemijska industrija K. Radai i mjerai alat i pribor
K.A Osnovni i opi standardi o alatu K.B ekii, sjekire, budaci, uskije i slian alat za kovanje, cijepanje i sline radnje udarcima K.C Noevi, kare, sjekala, dlijeta, kose, srpovi, aovi, motike i slian alat za sjeenje jednom ili dvjema otricama 661

" Za pruge PostojnaSeana i PivkaRijeka vrijedi meunarodni profil UIC.

U I C = Union International des Chemins de fer.

* Specijalna etveroosovinska: do 58 t, esteroosovinska: do 801. 660

K.D K.E K.F K.G K.H

L. Mjerni aparati i proizvodi precizne mehanike

L.C L.D L.E L.F L.G L.J L.K L.M L.N L.R Aparati za mjerenje duljine, povrine, obujma, kutova i slino Aparati za mjerenje duljine, teine, tlaka, sile, napona i slino Aparati za mjerenje vremena, brzine, prijeenog puta, izvrenog rada i si. Aparati za mjerenje temperature i ostala toplinska mjerenja Aparati za elektrina mjerenja Aparati za razna tehnika i laboratorijska mjerenja Optiki aparati ope namjene Medicinski i kirurki instrumenti i aparati Aparati za regulaciju temperature, vlanosti i slino Pisai i raunski strojevi, aparati za umnoavanje i ostali aparati birotehnike i iroke potronje

Pile, glodala, svrdla, turpije i slian rezni alat s vie otrica Probojci, ila, igle i slian alat za probijanje Alat za bruenje i glaanje Klijeta, stege, kljuevi i slian alat za hvatanje i stezanje Kalupi za kovanje i preanje, probijanje i slian alat za oblikovanje; ploe za ravnanje, obiljeavanje i slino K.J Lopate, vile, grablje, lice i slian alat za grabljanje i hvatanje K.L etke, eljevi i slian alat za struganje, gladenje i razmazivanje K.M Posebni alat i pribor za kovinopreradivaku djelatnost K N Posebni alat i pribor za preradu drva i drvnih tvari K.P Posebni alat i pribor za poljoprivredu, umarstvo, lov i ribarstvo te za industriju hrane i pia K.R Posebni alat i pribor za razne industrijske i zanatske djelatnosti K.T Mjerni alat za gruba mjerenja K.Z Razni alat i pribor

N. Elektrotehnika i elektroindustrija
N.A N.B N.C N.E N.F

M.M Strojevi, ureaji i razni kovinski proizvodi za industriju vlaknastih tvari, koe, gume, smole i plastinih masa M.N Cestovna vozila M.R Kovinski namjetaj, strojevi i kovinski proizvodi za grafiku industriju, kovinski proizvodi za uredske i kolske potrebe te za ugostiteljstvo i kuanstvo M.T Kovinski proizvodi za vatrogastvo i slubu zdravstvene zatite M.Z Razni strojevi, ureaji i ostali kovinski proizvodi Osnovni i opi standardi iz elektrotehnike i elektroindustrije Proizvodnja, prijenos i razdioba elektrine energije Elektrini vodii Materijal za elektrine instalacije Materijal za elektrine, nadzemne i podzemne vodove niskog i visokog napona N.G Elektrini rotacijski strojevi N.H Transformatori, usmjerai i slini ureaji N.J Elementi, akumulatori i kondenzatori N.K Naprava za ukljuivanje N.L Elektrine arulje i svjetiljke N.M Elektrotehniki proizvodi za potrebe kuanstva N.N Elektronika i telekomunikacije N.P Elektrina aparatura na vozilima N.R Sastavni dijelovi za elektroniku i telekomunikacije N.S Posebni elektrini strojevi, ureaji i aparati za industrijske i medicinske svrhe

P. Ureaji, postrojenja i vozila tranikog prometa

P.A P.B P.C P F P.G P.J P.N P.P P.R P.S R.F Osnovni i opi standardi o ureajima, postrojenjima i vozilima tranikog prometa Postrojenja gornjeg stroja tranikog prometa Signalno-sigurnosna postrojenja tranikog prometa Zajedniki elementi tranikih vozila Koni ureaji tranikih vozila Parne lokomotive Putnika, potanska i etveroosovinska slubena kola Teretna i dvoosovinska slubena kola Vagoneti i motorna kolica Tranika vozila posebne namjene Propulzijska brodska sredstva

M. Strojogradnja i industrija kovina

M.A M.B M.C M.D M.E M.F M.G M.J Osnovni i opi standardi za granu strojogradnje i industrije kovina Vijci, zakovice i ostali elementi za spajanje Elementi strojeva Radni strojevi i ureaji univerzalnog tipa Termoenergetski ureaji Strojevi za transformaciju energije Strojevi i ureaji za obradu kovina skidanjem strugotine Posebni strojevi, ureaji i drugi kovinski proizvodi za rudarstvo i industriju mineralnih proizvoda te za graevinarstvo M.K Strojevi, ureaji i razni kovinski proizvodi za umarstvo, drvnu industriju i preradu drvnih tvari M.L Strojevi, ureaji i razni kovinski proizvodi za poljoprivredu, prehrambenu industriju, kemijsku industriju i industriju nafte 662

R. Brodogradnja i postrojenja rijenog i pomorskog prometa U. Graevinarstvo Z. Standardi, koji ne ulaze ni u jednu posebnu granu standardizacije
663

I Z G O V A R A N J E STRANIH IMENA Stranim imenima dodan je p r i b l i a n izgovor, transkribiran samo naim

slovima. Bach Bain Baume Beaufort Becquerel Bernoulli Bessemer Bohler Bohr Boltzmann Boyle Bnggs Brinell Carnot Charpy Clapeyron Clausius Colebrooke Coulomb Cremona Culmann Curie Curtis D'Alembert Dalton Darcy Descartes Diesel Einstein Euler Fahrenheit Faraday Fehling Francis Gauss Gay-Lussac Giorgi Grasshof Gray Guldin Henry Hertz Hooke Joule Kirchhoff Laplace Mariotte bah bin bome bofr bekerel bernuli bsemer bler bor blcman boji brigs brinl karn rpi klipejron kluzius kulbruk kuln kremna kulman kirt krtis dalambr doltn darsi dekrt dizl jntajn 6jlet farnhaji fredi fling frnsis gus gejlisk drdi grashof grej guldin henri herc huk dul kirhhof lapls mant Martin Mayer Maxwell Mishima Mohr Mollier Moody Newton Oersted Ohm Otto Pascal Pclet Pelton Poiseuille Poisson Prandtl Redwood Renard Reynolds Richter Rockwell Rose Rosin Rontgen Sankey Saybolt Schmidt Seale Shore Siemens Sieveri Smith Stauffer Stefan Steiner Student Taylor Thomas Thomson Torricelli Vickers Warringion Watt Wheatsione Wohler Wood mann majer mksvel mii'ma mor mljer mudi njutn rsted om 6to paska! pekle peltn poazj poasn prantl redvud renr renelds rihter rkvel rze rzin rentgen snki sejbolt mil sfl or si'mens sive rt smit tufer tfan t|ner sijudent tilr lomas tmsn lorieli vikers uringtn u6t vitsioun veler vud

IZVORI B R O J A N I H P O D A T A K A U prvim izdanjima prirunika brojani su podaci sabrani iz slijedeih djela:

Techniques de l'Iugenieur
Generalites, tomes I, II et III Mecanique et Chaleur, tomes I et II Metallurgie, tomes I, II et III Naklada: Techniques de l'Ingenieur, Pari.

Hiitte, Des Ingenieurs Taschenbuch

Herausgegeben vom Akademischen Verein Hiitte, E V. in Berlin, Band I: Theoretische Grundlagen (HUTTE I). Band II A: Maschinenbau, Teil A (HUTTE II A). Band II B: Maschinenbau, Teil B ( H U T T E II B). Band V: Verkehrstechnik-Vermessungstechnik (HUTTE V). Naklada: Verlag Wilhelm Ernst u. Sohn, Berlin.

Hiitte, Taschenbuch fiir Betriebsingenieure (Betriebshiitte)

Herausgegeben vom Akademischen Verein Hiitte, E. V. in Berlin, Band I: Fertigung. Band II: Betrieb. Naklada: Verlag Wilhelm Ernst u. Sohn, Berlin.

Dubbels Tascheubuch fiir den Maschinenbau

Band I und II. Naklada: Springer-Verlag, Berlin/Heidelberg/New York.
MauiHHOCTpoeHHe: 3mtHKjioneflHHecKHH cnpaBOMHHK T O M 1 H 2: H H J K E H E P H B I E p a c ' I T H I B M A I I I H H O C T P O E H H H .

TOM 3 H 4: M a T e p H a j t b i MauiHHOCTpoeHHH. Naklada: r o c y n a p c T B e H H o e HayMHo-TexHHMecKoe m n a T e j i b c T B o Matirati OCTpOHTeJIbHOH J I H T e p a T y p b l , MoCKBa.

Schmidt, E.: Properties of Water and Steam in Sl-Units

Naklada: Springer-Verlag, Berlin/Heidelberg/New York.

Standardi
JUS - Jugoslavenski standardi. ISO - International Standardizing Organization. DIN - Deutsche (Industrie-) Norm.
*

U novom, potpuno preraenom izdanju prirunika - osim prijanjih - uzeti su u obzir najnoviji podaci iz zakona o mjernim jedinicama i mjerilima te iz (dostupne) suvremene znanstvene i strune literature - iz knjiga i revija.

664

665

KAZALO

acetilen 93, 94, 163, 206, 207 aceton 93, 94 acikliki spojevi 92 adijabata 161 aditivi 601 arodinamiki otpor 147 aerosoli 97 ajntajnij 78 akceleracija - vidi ubrzanje aktinij 77 aktivnost radioaktivnog izvora 68 akumulacija vode 154 akumulator 279 akustika 288 alatni elik 357, 379 alatni strojevi (maz.) 607 aldehidi 93 alfanumeriki podaci 304 algebarske jednadbe 27 algoritam 308 alifatski spojevi 92 alkaine kovine 80 alkalni oksidi 34 alkanali 93 alkani 93 alkanoli 93 alkanoni 93 alkanske kiseline 93 alkeni 93 alkili 92 alkini 93 alkoholi, vidi alkanoli alpaka 404 aluminij 76, 80, 98, 112, 158,215,219, 257, 261. 289, aluminijska bronca 403, 408 aluminijski oksid 84 aluminijske slitine 98, 112, 393 aluminijski poluproizvodi 451 aluminotermiko zavarivanje 621. 622 623 americij 78 amidi 93 amini 93 aminoplast 473 amonij 83 amonijana vodica 88 amonijak 83, 163. 189, 212. 214

amonijski hidroksid 87 amonijske soli 91 amper 54 amplituda 34, 125 analitika geometrija 30 analogna tehnika 302 anergija 160 anglosaske mjere 71 angstrom 71 anilin 95 anion 78 anorganski spojevi 82, 92, 97 antikorodal (anticorodal) 393 antimon 77, 80 aparaturna oprema 307 apsolutna nula 66 apsolutni rad 160 apsolutna vrijednost 26 apsorbirana doza ionizirajueg zraenja 68 apsorpcijski koeficijent 218 ar 59 araldit 481 argentan 404 argon 76, 81, 159, 163 argument 33 Arhimedov zakon 134 aritmetski red 22 arsen 76, 80 asfalt 99, 217, 264 asimptota 32 asinhroni motori 271 astat 77 atmosfera (mjera) 92 atmosferski tlak 135 atmosfersko stanje 135 ato- 58 atom 75 atomska jedinica mase 63 atomska masa 75 atomske veze 82 austenit 344, 345 austenitni elik 346 autogeno rezanje, vidi rezanje kovina plamenom automatizacija 291 Avogadrov zakon 162 Avogadrova konstanta 55 azbest 99, 216 667

Bachov faktor 123 bavasti leaji 586 bainit, vidi beinit Bainov dijagram 345 bajt 307 bakar 76, 81, 98, 112, 1 5 8 , 2 1 5 , 2 1 9 , 2 5 7 , 261, 289, 400 bakelit 217, 264, 481 bakrene slitine 394, 519 bakrene soli 90 bakreni oksidi 401, 405 bakreni poluproizvodi 462 bar 65 barij 77, 80 banjske soli 90 barit 89, 90 barn 71 barometarski tlak, vidi atmosferski tlak barye 72 Baumeova areometarska skala 74 baze 87 Beaufortova skala 74 beinit 345 bekerel 57 benzen 93, 95, 159. 203. 206, 207 benzin 99, 159, 206, 207 benzol, vidi benzen beri lij 76, 80 berkclij 78 Bernoullijeva jednadba, za kapljevine 136 za plinove 200 beton 100, 159, 216. 469 bijela kovina 98. 413 bijeli lijev 345 binomi 26 bit 303 bizmut 77, 80 blanjanje 637 bofor 74 Bohrov model atoma 75 boksit 99 Booleove funkcije 305 bor 76, 80 boraks 631 borij, vidi hanij borni karbid 85, 644 borova skupina elemenata 80 Boyle-Mariotteov zakon 162 bradavini zavar 621 Briggsovi logaritmi 5 briketi 99 Brinell, tvrdoa po -u 322

brojane jednadbe 53 brom 76, 81 bromovodik 83, 87, 88 bromovodina kiselina 87. 88 bronca 98, 158, 215, 257, 403. 406 brusovi 644 bruenje 644 brzina 62, kutna - 62, - vrtnje 62, 125, - - k r i t i n a 132,--specifina 152,155, brzina istjecanja 138, - svjetlosti 62, 288 - z v u k a 201, 289 brzorezni elik 98. 383 buna 96 buenje 638 butan 92, 94, 207 butanal 108 butanol 108 butanska kiselina 94 buten 94 butil 92 butilalkohol 94 butilen 94 butin 94 byte 307 candela 54 Carnotov kruni proces 161 cekas 257. 268. 416 celofan 99 celuloid 99. 159, 217, 473 celuloza 95. 96 Celzijevi stupnjevi 66 cement 99. 100. 469 cementiranje (ugljienje) elika 351 cementit 85, 344, zrnati - 345 cent 71 centi- 52 centrifugalna sila 130 centrifugalne pumpe 152 cer 77 cezij 77. 80 Charpyjev pokus 319 chip 307 cijan 83 cijaniranje elika 352 cijankalij 90 cijanovodik 83, 87, 88 cijanovodina kiselina 87, 88 cijevi, - od sivog lijeva 418, eline - 434. - od aluminija 459. bakrene - 464 cijevni navoj 519 ciklike krivulje 32 cikliki spojevi 92

ciklobutan 92, 94 ciklobuten 94 cikloida 32 ciklometrijske funkcije 35 cilindarsko ulje 99, 605 cin, vidi kositar cinane slitine 411 cinane soli 91 cinani oksid 84 cinani poluproizvodi 468 cinano bjelilo 84 cink 76, 81, 98, 158, 215, 219, 257. 261. 289, 411, 468 ctrkonij 76, 81 cirkulacijsko ulje 603 Clapeyronova jednadba 168 Clausius 160 col (palac) 71 Colebrookeova jednadba 141 coulomb 57 Cremonin plan 105 crvena kovina 403 crveni krvni luac 91 crveni lijev 158, 215, 407 Culmannov pravac 102 curie 73 Curiejeva temperatura 343 curij, vidi kirij Curtisovo kolo 231 elik98,1 1 2 . 1 5 8 , 2 1 5 . 2 1 9 , 2 5 7 , 3 4 3 . 3 5 7 . 358, 386 elik za automate 370 elini lijev 112. 384 elini poluproizvodi 422 elnici, parovi 561 etverobridi za alate 651 etverokuti 18 etverotaktni motori 239 ip 307 lankasti lanci 558 unjosjenice 31 vor 72 vrstoa 112, vlana - 315, trajna - 320, - zupanika 568 D'Alembertov princip 126 Daltonov zakon, za plinove 167, za smjesu plinova i para 193 dan 62 Darcyjeva jednadba 141 deci- 58 dccibe! 290 decimalne mjerne jedinice r>8

deformacijski rad 112, 113 deka 58 dekrement (logaritamski) 35 De Lavalova sapnica 201 delta kovina 98 derivacija, - funkcije 36, parcijalna - 37, - vektora 47 determinante 24 dielektrina konstanta 264 Diesel-motor, (dizel-m.) 255, 595 diferencijal funkcije 36 diferencijalne jednadbe 42 difluordiklormetan 95, 163, 190 difluormonoklormetan 191 difuzijsko arenje elika 348 digitalna tehnika 303 dijagram TTT 345 dijagram o, 313 dijamant 85, 159, 644 diklormetan 95, 189 dilatacija 157 dimni plinovi 202 din 72 dinamika vrstoa 320. 539 dinamika viskoznost 65, 133 dinamika ravnotea 130 dinamika 124, hidro- 136 diobeni cilindar 561
dioda 281

diskovi, diskete 306 diskretni signali 301 diskriminanta 27 dispergent 97 disperzni sistemi 97 disprozij 77 distribucija, vidi razdioba dobavna visina (pumpe) 148 dolomit 90 doputena naprezanja 532 - trajna struja 275 - usisna visina 149 dosjedanje strojnih dijelova 486 dosjedi 494, navojni - 518 drci za alat (konini) 652 drveni ugljen 206, 217 drvo 99, 100, 112. 206, 207, 217. 219, 289, 472 dubljenje 637 duboko izvlaenje 619 duljinska masa 63 duljinske mjere 58, standardne 484 duralumin 98, 158. 215, 393 duranalij 393 669

668

duroplasti 473, 481 duina kiselina 87, 88 duini oksidi 84 duik 76, 80, 85, 159, 163, 164 duikova skupina elemenata 80 dvostruki integral 41 dvotaktni motori 239 dul 56, 57 ebonit 217 Edisonov navoj 530 ekonomajzer, vidi zagrija vode eksa- 58 eksergija 160 eksotermike reakcije 83 eksponencijalna funkcija 34 eksponencijalne jednadbe 29 eksponent 3 ekspozicijska doza ioniziraiueg zraenja 68 ekstremi funkcija 37 ekvivalentna doza ionizirajueg zraenja 68 elasti 473, 480 elastina krivulja 114 elastini modul, vidi modul elastinosti elastinost, granica -i 313 elektricitet 69 elektrina jakost polja 69, 264 - mjerila 286 elektrina rasvjeta 270 - struja 69 - vodljivost 69, 256 elektrine mjere 69 - veliine 69 elektrini generator 266 - naboj 69 - napon 69 - niskonaponski vodovi 274 - otpor 69. 256 - ventili 290 elektrino grijanje 268 - polje 262, 264 elektrode za luno zavarivanje 626 elektroerozivna obrada 647 elektrografit 268 elektrokemijski ekvivalent 261 elektrolitski bakar 400 elektromagnetski valovi 288 elektromotori 271 elektron (fiz.) 75 elektron (kovina) 98, 215. 398 elektronika 280

elektronke 280 elektronska obrada podataka 301 elektronvolt 66 elektrotehnika 255 elektrovalentne veze 82 elementi (kem.) 75, 97 elementi (stroj.) 483 elipsa 19, 31 emajl 219 emisijski koeficijent 218 emulzija 97 endotermijske reakcije 83 energetske veliine 66 energija 66, kinetika - 127, potencijalna - 127, unutarnja - 160 Englerovi stupnjevi 72 entalpija 67, 157, 160 entropija 67, 160 epicikloida 32 epoksidi 93 epoksidna smola 473 epruveta, vidi ispitni uzorak erbij 77 erg 73 Erichsenov pokus 318 erozija lopatica 237 esteri 93 etan 93, 94, 163, 207 ctanal 93, 94 etandiol 95 etanol 93, 94, 159, 203, 206 etanska kiselina 93, 94 eten 93, 94, 163, 203 eter 95 etil 92 etilalkohol 93, 94, 207 etilen 94, 163 etilenklorid 95 etin 93, 94, 163, 203, 206 Eulerov broj (e) 2 Eulerova jednadba (izvijanje) 120 europij 77 eutektik 342 evolventa 33 evolventni zupanici 560 fadom 71 Fahrenheitovi stupnjevi 73 faktor grijanja 250 farad 57 Faradeyevi zakoni 261 faza 97 fazna struja 267

fazni napon 267 - pomak 266 femto- 58 fenol 93, 95 fenolftalein 95 fenolna smola (fenoplast) 473 ferit 344 feritni elik 346 fermij 78 fiksima sol 91 filtriranje 97 fluid 133 fiuor 76, 84 fluorovodik 83, 87, 88 fluorovodina kiselina 87, 88 formaldehid 93, 94 formalin 94 formati papira 659 fosfidi 86 fosfor 76, 80, 86 fosforna kiselina 87, 88 fosforni oksidi 84 fosforovodnik 83, 87 fosforovodina kiselina 87 frakcionirana destilacija 206 francij 77 Francisove turbine 155 frekvencija 62, titrajna - 125, - izmjenine struje 266, kruna - 1 3 1 freon 95 funkcije 33. trigonometrijske - 10 funta 71 furnir 472 gadolinij 77 gal 71 galica 90 galij 76, 80 gama-zrake 288, 337 gauss 73 Gaussova krivulja 57 Gay-Lussacov zakon 162 generator, plinski - 206, elektrini - 266, 278 generatorski plin 206 geometrijski red 23 geometrijske veliine 59 germanij 76, 80, 280 gibanje, jednoliko - 124, jednoliko ubrzano - 124. kruno - 125 giga- 58 Giorgijev apsolutni sustav jedinica 54 gips 90

Glauberova sol 91 glicerrn 94, 95. 159 glikol 95 glina 471 glinica 84. 471 glodanje 641 glukoza 95 gnijezda, sredinja - 650 gon 60 gorite 602 goriva 202, 206 gorka sol 91 gradiva 100 gradus 60 grafit 85, 99, 159, 344 gram 63 granica elastinosti 313 - plastinosti 316 - puenja 320 granit 100, 216 Grasshofova znaajka 210 gray 57 grka slova 659 grej 57 greke mjerenja 52 grijanje, elektrino - 268 grotleni plin 207 Guldinova pravila 40 guma 99, 217, 264, 289 gustoa 63, 98 - magnetskog toka 70, 262 - naboja 264 hafnij 77, 81 halkogeni 80 halogeni 81 Hamiltonov operator 2 hanij 78 harmonijsko titranje 125 hefnerova svijea 73 heksagonalna reetka 341 hektar 59 hekto- 58 helij 76, 81, 159, 163 henri 71 herc 57 Hertzov tlak 568 Hessov zakon 83 heterogene smjese 97 heteropolarne veze 82 hidraulika ulja 605 hidrauliki promjer 140 - strojevi 148

670

hidridi 83 hidriranje 206 hidrodinamika 136 hidroksibenzen 95 hidroksidi 87 hidroksil 87 hidromehanika 133 hidronalij 393 hidrostatika 133 hidrostatski tlak 133 hiperbola 30, 32 hi per bolne funkcije 35 hiperboloidni zupanici 573 hipocikloida 38 hipotenuza 10 histereza (magn.) 262 histogram 50 hitac, kosi - 125 hladnjak 250, 253 hlaenje 199 holmij 77 homeopolarne veze 82 homogene smjese 97 honanje 647 Hookeov zakon 112 hrapavost (hidr.) 142 - povrina 500 Huberov faktor 123 idealni fluid 133 - plin 162 imaginarna jedinica (i) 1 impedancija 266 impuls sile 65, 128 impulsni stavak 137 inch 7l indicirana snaga 229 indicirani tlak 229, 241 indij 77, 80 indikator (za pH) 88 indikatorski dijagram 240, 245 indukcija, magnetska - 70, 262 indukcijsko zavarivanje 621 induktancija 266 induktivnost 70, 263 infleksija funkcije 37 informatika 301 infracrveno zraenje 288 infrazvuk 289 integral 38 involuta, vidi evolventa ion 78 ionske veze 82 672

iridij 77, 81, 158 iskrenje, pokus - m 338 ispariva 224 ispitivanje, - vrstoe na vlak 314, na savijanje 317 na tlak 317, udarno - 319, - ica 318, - dubokog izvlaenja 318, - tvrdoe kovina 3 2 2 , - bez oteivanja 336, - sustava materijala 328, - tvrdoe plasta 334, - materijala 313, - trajne vrstoe 320 ispitni uzorak (epruveta) 314 ispravljai 282 stiskanje 619 istjecanje, brzina - a kapljevine 138, - plina 200 - koliina - a kapljevine 138, - - plina 200 - kroz sapnice 201 istosmjerna struja (elektr.) 256 istosmjerni tok (topi. prenos) 221 iterbij 77 itrij 76 iverice 472 izentalpa 161 izentropa, - plinova 166, - para 192 izmjenina struja 266 izmjerena vrijednost 52 izmjenjivai topline 221, 223, 224 izobara, - plinova 166, - para 192 izobutan 9z izohigra 199 izohora, - plinova 166, - para 192 izolacijsko ulje 607 izoliranje 276 izomeri 92 izooktan 94 izoterma, - plinova 181, - para 208 izotop 78 izvedene jedinice 53 izvijanje 120, koeficijenti - a 121 jakost energetskog zraenja 70 jakost magnetskog polja, vidi magnetska jakost polja jalov otpor 266 jalov uin 267 jard 71 jedinice 53, stare - 71 jednadba stanja plina 162 - kontinuiteta 136, 200 jednadbe, algebarske - 27, transcendentne - 29, jednakostranini trokut 16

jednofazna struja 267 jednofazni motor 272 jednoliko gibanje 124 jednoliko kruno gibanje 125 jezgra, polumjer jezgre 122 jezgra, atomska - 75, - presjeka 122 jezgrenik 613 jod 77, 81 jodovodik 83, 87, 88 jodovodina kiselina 87, 88 Joule 160 joule 56, 57 Jouleova toplina 268 Joule-Thomson efekt 192 jugoslavenski standardi JUS 661 kadmij 71, 81, 158 kalcij 76, 80 kalcijske soli 90 kalcijski hidroksid 87 kalcijski karbid 85 kalifornij 78 kalij 76, 80, 261 kalijska luina 88 kalijske soli 90, 91 kalijski hidroksid 87, 88 kaljenje, - elika 350, - aluminijskih slitina 393 kalorija 73 kalorijska vrijednost 203 kalupi 613 kandela 54 kantal 257, 268, 416 kaolin 471 kapacitancija 266 kapacitet, toplinski - 67. elektrini - 70, 265 Kaplanova turbina 155 kapljite ulja 602 karakteristika,-logaritma 5 , - g o r i v a 202, geometrijska - presjeka 113 karat 71 karbidi 85 karboksil 93 karbonil 93 karbonske kiseline 93 karborund 84, 268. 471 kasiopej, vidi lutecij kateta 10 kation 78 katodni bakar 400 katran 99, 206 katransko ulje 99
44 - Slrojarski prirunik

kauuk 96. 99, 473. 480 kavitacija 149, 153 kelvin 54 kemijska analiza 338 kemijske reakcije 83 kemijske veze 82 kemijski elementi 76 kemijski spojevi 82 keramiki materijal 99, 470 ketoni 93 kibernetika 301 kilo- 58 kilogram 54 kilokalorija 73 kilopond 72 kilovat 66 kilovatsat 66 kinematika 124, 126 kinematska viskoznost 65, 133 kinematski, - stoac 572. - valjak 561 kinesko srebro 404 kinetika energija 127 kinetiki tlak 147 kinetika 124. 126 Kirchhoffov zakon (topi.) 218 Kirchhoffovi zakoni (el.) 256 kirij 78 kiseline 87 kisik 76, 80, 84, 163, 164. 261 klimatizacija 253 klin 21 klinasti utor (trenje) 110 - spojevi 548 klinasto remenje 555 klizni leaji 576 klor 76, 81 klorid 89 klorna kiselina 88 kloroform 95 klorovodina kiselina 87, 88 klorovodik 83, 87, 88 kobalt 76, 81, 158 kocka 20 kodiranje 304 koeficijent,-apsorpcije 218,-emisije 218, - gubitaka 157, - oblika 537, - temperaturnog rastezanja 67, 157, - trenja (hidr.) 141, - - (krut. tijela) 109 koercitivna sila 262 koerzit 416 koherentne jedinice 53 kokile 615 koks 99. 206, 207, 217 673

koksni plin 206, 207 kolektorski motor 272 koliina, -gibanja 65,128, - istjecanja 138, 200, - dimnih plinova 202, - elektriciteta 69 kolofonij 99 koloidna, - emulzija 97, - pjena 97, - rastopina 97 kolumbij (Cb), vidi niobij kolutno trenje (111) - varenje 621 kombinatorika 22 komponente sile 101 kompresori 242, 245 kompresorska ulja 605 kondenzacija 232 kondenzator (el.) 265 - (topi.) 248 konini drci 652 konjska snaga 73 konstanta, Avogadrova - 55, plinska - 162, - zraenja 218 konstantan 98, 158, 257, 416 konstrukcijski elici 357, 360 kontinuitet, jednadba - a 136, 200 kontrakcija materijala 315 - mlaza 138, 200 konus, Morseov - 652, metriki - 652. mjerenja - a 654 kopolimerizacija 96 korak (zup.) 561 korelacija 52 korijeni 3 korozija 656 korund 84. 99, 159, 470, 644 kosi hitac 125 kosinus 10, 34 kosinusov stavak 17 kositar 7 7 , 8 0 . 9 8 , 1 5 8 , 2 1 5 , 2 1 9 , 2 5 7 . 2 6 1 , 289 kositrena bronca 403, 406 kositrene slitine 413 kosokutni trokut 17 kotangens 10, 34 kotlovac 216 kotlovi, parni - 223 kotlovni lim 374 kovako zavarivanje 621 kovanje 618 kovalentne veze 82 kovina, bijela - vidi kositrene slitine za leaje kovine 78. 98, lake - 392 674

kovinske veze 82 kovinski karbidi 85, - materijali 340, - oksidi 84, - poluproizvodi 418 kozmike zrake 288 kreda 90, 99 krekiranje 206 kremen 84, 99, 216, 264, 471 krhke tvari 316 kriolit 99 kripton 76, 81 kristali, - rastopinski 342 kristalna reetka 341 krivulja magnetiziranja 263 krom 76, 81, 219 kromit 471 kromni, - karbidi 85, - oksidi 84 krug 19 krutite ulja 602 kruna, - frekvencija 62, 131 kruni proces 161 - prsten 19 krunica 31 kruno gibanje 125 krvni luac 91 ksenon 77, 81 ksilol 93 kubna reetka 341 kubni metar 59, standardni (normni) 74 kugla 21 kuglini leaji 577 kuhinjska sol 89, 91 kulon 57 kupelji (topi. obrada) 353 kuratovij 78 kut 60, mjerenje -ova 654 kut, fazni - 266, - prirodnog pokosa 100 kutna brzina 62, 125, kritina -- 132 kutna minuta 60, - sekunda 60 kutne funkcije 34 - mjere 60 kutni stupanj 60 - profili, elini 426, aluminijski 456 kutno ubrzanje 62, 125 kutovi na alatu 633 kvadrat 18, 19 kvadratne jednadbe 27, 310 kvadratni metar 59 kvarcilit 268 kvintal 71 labavost 494

lak 219 lake kovine 392 laminarno strujanje 136 lanci, elini - 449, lankasti - 558 laneno ulje 99 lantan 77 lantanidi 79 Laplaceov operator 2 Laplaceova transformacija 48 LavaJova brzina 201 led 99, 216, 219, 289 ledeburit 344 ledeburitni elik 346 ledita vodenih otopina 252 legirani elici 357 lemljeni spojevi 546 lemljenje 631 lemovi 414 lepanje 647 leaji 576 ieajna ulja 603 leajne slitine 413 lijev, sivi - 354, elini - 384, temperovani - 356 lijevanje 613 lijevano eljezo 354 likovi, geometrijski - 18, teita - a 107 lim, elini - 372, 433, aluminijski - 458, bakreni - 462 linearne jednadbe 27, 28 linije, teite - a 106 linijska struja 267 linijski napori 267 litar 59 litar - atmosfera 73 litij 76, 80 logaritamska funkcija 34 - temperaturna razlika 221 logaritamske jednadbe 29 logaritamski dekrement 35 logaritmi 4, dekadski (Briggsovi) - 5, prirodni - 5 lorencij 78 loini ureaj 22.3 loita 202 loivo ulje 99, 206, 207 luna mjera 60 luno zavarivanje 622, 626 Ludolfov broj (JC) 2 luk (kruni) 19. 39 luks 57 lumen 57 lutecij 77

ljepenka, azbestna - 99, tvrda - 264 ljepljeni spojevi 546 ljepljenje 546, 631 ljevako zavarivanje 622 ljuske atomske jezgre 75 magnet 263 magnetska indukcija 70, 262 magnetski lim 369 - tok 70 magnetsko ispitivanje 336 - polje 262 magnezij 76, 80, 112, 158,215, 257, 261 magnezija 84, 159 magnezijske, - slitine 112, 398, - soli 91 magnezit 91, 471 makroskopski pregled 340 maksimum funkcije 37 mangan 76, 81, 158 manganin 98, 158, 257, 416 manganski oksidi 84 mantisa logaritma 5 Mariotte 162 martenzit 345 masa 63, 98, molna - 82, relativna atomska - 75 masene veliine 63 maseni broj elemenata 75 - protok 64, 139 - moment inercije 128, 129 maslena kiselina 94 masti 99, 601, 608 matematika 1 materijali 100 matice 550 matrice 25 maxwell 73 Mayer 160 maziva 601 mazut 206 meunarodni sustav jedinica SI 53, 54 meuosni razmak 562 meupregrijavanje pare 237 mega- 58 mehanika 98, hidro- 133 melaninska smola 473 memorije 306 mendelevij 78 Mendeljejev, periodini sistem elemenata po - u 79 metalografski pregledi 340 metan 93, 94, 163, 203 metanal 93, 94 metanoi 93, 94 675

metanska kiselina 93. 94 metar 54, kvadratni - 59. kubni - 59 metastabilni sustav eljezo-ugljik 344 metil 92 metilalkohol 93, 94 metilenklorid 95, 189 metilklorid 95. 189 metriki, - konus 652, - navoj 504 mijeani plin 206 mijeanje 167, 199 mjeanci, kristali - 342 mikro- 58 mikron 71 mikroskopski pregled 340 mikrovalovi 288 mili- 58 milja, morska - 59 minimum funkcije 37 minuta, vremenska - 62, kutna - 60 Mishima - slitina 416 mjedeni poluproizvodi 468 mjedi (slitine) 98,1 1 2 . 1 5 8 , 2 1 5 , 2 1 9 . 2 5 7 . 401, 405, 468 mjera rasipanja, vidi varijanca mjere 53, - veliina 59, stare - 71, anglosaske - 71 mjerenje elektrinih veliina 286 mjerila (crtea) 659 mjerila temperature, otporna 274, termoelektrina 259 mjerne greke (greke mjerenja) 52 mlazni (reaktivni) motori 249 mnogokuti, vidi viekuti modeli, vidi kalupi modificirani lijev 355 modifikacije 341, - eljeza 343 modra galica 90 modul elastinosti 112, 313 moduli zupanika 560 Mohrov faktor 123 mol 54 molarnost 68 molekule 82 molibden 76. 81, 158, 268 Mollierov h. s - dijagram za vodenu paru 168.170/171 - h. x - dijagram za vlani zrak 198 molna, - entalpija 68, -entropija 68, - masa 68, molne veliine 68 molni, - volumen 68. - toplinski kapacitct 68 moment. - sile 65. statiki - plohe 113. 676

- inercije plohe 113. 116. - savijanja 1 1 4 , - o t p o r a presjeka 114, 116.-torzije 117,-zamaha 128,zakretni-65,126, - inercije mase 63, 128. 129 monel 98, 215, 409 monofluordiklormetan 95, 191 monofluortriklormetan 95, 190 monokloretan 95 monokloreten 95 monoklormetan 95, 163, 189, 214 monomeri 96 Moodyjeva jednadba 142 Morseov konus 652 morska milja 59 - voda 59 motori, - s unutarnjim izgaranjem 239, elektromotori 271 motorna ulja 606 mramor 100, 216, 219, 264 mravlja kiselina 93, 94 nabla 2 nadmjere lijeva 613 nafta 99, 206 naftalen (naftalin) 95. 203 nalijeganja, vidi dosjedi nano- 58 napojne pumpe 226 napon (el.) 69. linijski - 267, fazni - 267 naprezanje 65, 112,313, tlano- 313, dozvoljeno - 532. - teenja 316, temperaturno - 113 naputanje elika 350 nasute tvari (kutovi) 100 natrij 76. 80. 261 natrijska luina 88 natrijske soli 91 natrijski hidroksid 87, 88 navoji 504 navoji dosjedi 518 neistoe 342 nejednadbe 29 nekovine 78 nekovinski materijali 469 neodim 77 neodredeni integral 38 neon 76, 81, 159 nepovrativi procesi 160 neptunij 78 nerastavljivi spojevi 543 neutralizacijski broj 602 neutralna os (savij.) 114 neutron 75

Newtonov zakon 126, 133 nikal 76, 81, 1 5 8 , 2 1 5 , 2 1 9 , 2 5 7 , 2 6 1 . 2 8 9 . 408 nikal-krom 260 nikelin 257, 416 niklena bronca 404 niklene slitine 409 nikrom 260 Nikuradseova jednadba 142 niobij 76, 81 niador, vidi salmijak nit (svj. jed.) 73 niton, vidi radon nitrati 89 nitridi 85 nitrili 93 nitriranje elika 352 nitroglicerin 95 nobelij 78 nodularni lijev 112, 355 normala na krivulju 37 normaliziranje elika 348 normalna razdioba 51 normalni napor 112 normalno stanje, vidi standardno stanje normni (standardni) kubni metar 73 nosai 105 novo srebro 158, 215. 257, 404 nukleoni 75 nulovanje 276 numerika integracija 40 Nusseltova teorija slinosti 210 Nusseltova znaajka 210 njutn 56, 57 obli navoj 528 obrada kovina odvajanjem estica 632 obrade, posebne - 647 obujam, vidi volumen octena kiselina 93, 94 odredeni integral 39 odstupanje (str. dij.) 486, standardno - 50 oersted 73 ogrjevna mo 67, 203 Ohmov zakon 256 okretaj 62 okretni impuls 128 - moment 126 oksidi 84 oktan 94 oktava 290 olefini 93 olovne. - slitine 412, - soli 91

olovni, - oksidi 84, - poluproizvodi 468. - sulfid 86 olovo 7 7 , 8 0 . 9 8 , 158,215,219.257,261, 289. 412. 468 om 56, 57 omega. - postupak (izvij.) 121 omjer specifinih toplinskih kapaciteta plinova 162 omov otpor 256 omova vodljivost 256 opeka 100, 159, 216, 219. 289. 470 opruge 119, elici za - 371 optereenje, sastavljeno - 122 optika 288 organski spojevi 92 Orsatov aparat 204 osmerokut 19 osmij 77, 81 osni razmak, vidi razmak osi osnovne jedinice 53 osovine 553 osovinska ulja 603 otrica 633 otopina 97, koloidna - 97, kruta - 97 otopinski kristali 97. 342 otpor, elektrini - 6 9 , 256, 266.-strujanja 141. - gibanja u fluidu 147 otpor, moment otpora presjeka 114, polarni 117 otporno mjerenje temperature 259 - zavarivanje 6 2 1 , 6 2 3 Ottov motor 239 ozubljenje 561 pad, - entalpije 227, - napona (el.) 274, - vode 154 pak fon g 404 palac, vidi col paladij 76, 81 panel-ploe 472 papir 99, 217, 219 par sila 103 parabola 30, 31 parafini 93 parafin.sko ulje 99 paralelepiped 20 paralelogram 18 paralelogram sila 101 pare 168, 200 parna postrojenja 233 parne turbine 230 parni kotlovi 223 - strojevi 228 677

Pascalov zakon 134 pas ka I 57 Pecletova znaajka 210 Peomikova formula 142 pei, elektrine - 269 Peltonova turbina 155 penetracija masti 602 pepeljika 89, 90 pepeo 99 pera 548 period 125 periodiki sustav elemenata 79 perlit 344 perma!oy 416 permeabilitet 262 permendur 416 permutacija 22 peta- 58 peterokut 57 petrolej 99 pH-vrijednost 88 phot73 pi (k) 24 pize 72 piko- 58 pilasti navoji 524 piljenje kovina 640 piramida 20 pirometri 352 Pitagorin pouak 16 pjena, koloidna - 97 pjeenjak 100, 216 plamite ulja 602 plamensko rezanje kovina 625 plamensko zavarivanje 621, 622, 624 plasti 473 plastine tvari 316 platina 71. 81. 158. 215. 257. 259. 261 platin-rodij 259 plemeniti elici 357 - plinovi 81 plinovi, gorivi - 206, idealni - 162, plemeniti - 81, realni - 162 plinska konstanta 162 plinske smjese 97. 167 plinske turbine 247 plinski generator 206 plinsko ulje 99. 206. 207 plotina 18. 39 plotinska masa 63 plotinske mjere 59 pluto 99. 217, 289 plutonij 78 678

poaz 72 pobjegnue turbine 156 poboljanje elika 357 podtlak 65 pogonsko ulje 206 pokus, vidi ispitivanje poise 72 Poissonov broj 112 Poissonova razdioba 57 pokreta, vidi uputnik polarni moment otpora presjeka 117, 118 tromosti presjeka 113, 117 poliamid 473 polietilen 473 poligoni, vidi viekuti polikarbonat 473 polimeri 96 polimerizacija 96, 206 polimorfizam 341 polipropilen 473 polistiren (polistirol) 473 politropa plinova 166 poliuretanska smola 473 polivinilklorid 473 polje, magnetsko - 262. elektrino - 262 polje, jakost polja. magnetskog 70, 262, - - elektrinog 69, 264 polonij 77 polumjer. - tromosli 113 poluproizvodi, oblici kovinskih -a 418 poluvodii 280 pomak zubnog profila 562 porculan 99, 159, 216. 219, 264, 280 postavni lan 297 postojanost alata 648 potaa, vidi pepeljika potencijalna energija 127 potencijalne krivulje 30 potencije 3 potpore 104 pound 71 povrativi procesi 160 povrina tjelesa 20 povrinska hrapavost 500 - masa 63 - zatita 656 povrinske mjere 59 prakilogram 55 prametar 55 Prandtl-Karmanova jednadba 141 Prandtlova znaajka 210 pravac 30 pravi kut 60

pravokutni trokut 16 pravokutnik 18 prazeodim 77 pregrija pare 224 pregrijana para 168 preljev 140 preoblikovanje 618 presjek, geometrijska karakteristika -a 113 pretiak zraka 202 pretvorbe 341, 343, toka - 343 prigunice 139 prijelaz topline 210 koeficijent -a - 67, 210 prijenos krunih gibanja 533 - topline 210 prijenosna funkcija 291 prijenosni faktor 291 prijenosnici topline, vidi izmjenjivai topline prijenosni omjer 560. 572, 573 prirodna goriva 206 prirodni broj(e), vidi Eulerov broj - kauuk 473 prisnost (preklop) 494 pritisak, - na stijenke 134, - mlaza 153 prisilno titranje 132 prividna snaga 267 prividni otpor 266 prizma 20 probojna vrstoa 264 procesni raunar 312 procesor 307 produljenje 112,313,315, postotno- 112. 313, 315 profili, elini-429,431, aluminijski- 456 progib 114, - ueta 106 programska oprema 308 programski jezici 308, 311 projekcijski pouak 17 prokaljivost elika 365, 368 prolaz topline 220 koeficijent prolaza topline - 67, 220 prokron elici 385 prometij 77 promjer 19 propan 93, 94, 207 propanal 93, 94 propanol 93, 94 propanon 93, 94 propanska kiselina 93. 94 propantriol 94, 159 propelerne turbine 155

propen 93, 94 propil 92 proptlalkohol 93, 94 propilen 94 propin 93, 94 prosjena vrijednost 49 prosjek, statistiki - 49 prosti pad 124 protaktinij 77 protone veliine 64 protok, maseni - 64,139, volumenski - 64, magnetski - 70 proton 75 protusmjerno strujanje 221 provrti za vijke 552 pumpe 148, stapne - 150. turbo- 152. napojne - 226, toplinske - 250 puni kut 60 put 124 puenje 320 puni prijenos 574 - vijak 574 puno kolo 575 rad (mjera) 73 rad 66, 126, 160 radij 77 - tromosti 113 radijan 57, 60 radikand 3 radio-valovi 288 radna sposobnost pare 227 radon 77 rashladne smjese 252 rashladne tvari 188 rashladni faktor 251 - stroj 251 rasipanje 50 rasplinjavanje 206 rastavljivi spojevi 548 rastezanje, mehaniko - 315, temperaturno - 157 rasvijetljenost 70, 270 rasvjeta, elektrina - 270 rasvjetni plin 206 ravninski kut 60 ravnotea sila, statika 104, dinamika 130 razdioba, normalna - 51 razmak, osni - 562 razvrtavanje 638 reakcija mlaza 137 reakcije u osloncima 104, 105 679

reaktancija 266 reaktivna sila 137 reaktivni motori 249 realni fluid 133 - plin 162 redovi 22 redni broj elemenata 75 refleksija 289 refngerator 250 regenerativno zagrijavanje napojne vode 236 ^ registarska tona 71 regresija 52 regulacija 291 regulacijski lanovi 291 relativna atomska masa 75 - dielektrinost 254 - uestalost 49 - vlanost 193 relativni permeabilitet 262 rem 73 remenski prijenos 553 Renardovi brojevi 483 rendgenske zrake 288 renij 77, 81 repino ulje 99 reetkasti nosai 105 reetke, kristalne-341, 343, loine- 223

retortni plin 206

Reynoldsova znaajka 140, 210 rezanje kovina 619, plamenom 625 rezanje navoja 640 rezanje, brzina -a 649 rezultanta sila 101 ricinusovo ulje 99 rimske brojke 659 Rockvvell, tvrdoa po -u 330 rodij 76, 81, 268 romb 18 rontgen 73 Roseova slitina 414 Rosin-Fehlingov dijagram 204 rotilji 223 rotacijsko tijelo 40 rubidij 76, 80 rutenij 76, 81 sadra (gips) 89, 90, 100 saharin 95 salicil 95 salicilna kiselina 95 salitra 89, 90. 91 salitrena kiselina, vidi duina kis.

salmijak 89, 91 samarij 77 sapnice 139, 201 sastavljeno optereenje 122 sat 62 savijanje 619, naprezanje na ~ 114, moment -a 114 sedimentacija 97 sekunda, vremenska - 54, 62, kutna - 60 selen 76, 80 senzorj 295 Shore, tvrdoa po -u 334 sbunt 286 sila, - trenja 109, centrifugalna - 130, reaktivna - 137, veliine - 64 silicij 76, 80, 280 silicijski dioksid 84, - karbid 85, 644 silika 216, 471 silikarbon 268 silikon 96 silikonski kauuk 473 silit 268 silumin 98, 158, 215, 257, 393 simens 57 sinterovanje 620 sinteza 206 sinus 10 sinusna funkcija 34 sinusov pouak 17 sirovo eljezo 343 sisaljke, vidi pumpe sistem dosjeda ISO 486 - eljezo-ugljik 344 sivert 57 sivi lijev 98, 112, 1 5 8 . 2 1 5 . 2 1 9 . 2 5 7 , 3 1 7 , 345, 354 skalar 43 skalarno polje 46 skandij 76 skin-efekt 266 skraenje 313 slinost strujanja 140 slitine 342 smik 117. modul -a 113 smirak 99, 644 Smithov dijagram 321 smjese 97, plinske-167. -plinova i para 193 smola 99, 481 snaga 66, 127 soda 89, 91 soli 82, 89, kuhinjska sol 89

smina naprezanja 117

sol na kiselina, vidi klorovodina kis. - rastopina 99 sorbit 345 specifina anergija 160. - eksergija 160, - elektrina vodljivost 256, - entalpija 67, 157-entropija 67, 1 6 0 , - m a s a . vidi gustoa, - teina 64 specifini elektrini otpor 6 9 , 2 5 6 , - toplinski kapacitet 67, 157, - volumen 63 spektralna analiza 338 spiralno svrdlo 638 spoj (elektr.), zvjezdasti - 258. trokutni -258 spojevi, nerastavljivi - 543. rastavljivi - 548 utorni - 549, klinasti - 548. vijani - 550, - sa zaticima i svornjacima 549, lemljeni - 546, stezni - 547, Ijepljeni - 546 spojevi, kemijski - 75. 82, 97 spremanje podataka 306 sraz 130 srebro 77, 8 1 , 9 8 . 158. 215.219, 257, 261 sredinja gnijezda 650 srednja vrijednost 26 stabilni sistem eljezo - grafit 344 stabilnost 104 stacionarno strujanje 136, 200 staklena vuna 216 staklo 99, 159, 216. 219, 264, 289. 469 standardi, jugoslavenski - (JUS) 661 standardna divijacija 50 standardne duljinske mjere 484 standardni brojevi 483, - (normni) kubni metar 74, - modul 560 standardno stanje 74 stanje, - plinova 165, - para 192, - atmosfere 135 stapne pumpe 150 stapni kompresori 245, - parni strojevi 245 statika vrstoa, trajna 320. 539 statiki moment plohe 113, sile 103 statika I 0 | , - u e t a 106, hidro- 133 statistika vjerojatnost 49 statistiki prosjek 49 statistika 49 Stefan-Bolzmannov zakon 218 Steinerovo pravilo 113. 129 stelit 390 steradijan 57, 61 stezni spojevi 547 stilb 73 stipsa (alaun) 91 stirol 93

stojite 343 sloks (stokes) 72 stolarske ploe 472 stopa (mjera) 71 stoac 21 stoasti leaji 589, - zupanici 572 strojevi, hidrauliki - 148, parni - 228, elementi -a 483 stroncij 76, 80 struja (el.) 69, istosmjerna - 256, izmjenina - 266, jednofazna 267, dozvoljena trajna jakost -e 275 strujanje, stacionarno - 136, laminarno - 136. turbulentno - 136. plinova i para 200, toplinsko - 66, svjetlosno - 70 stupac vode 72 - ive 72 stupanj, kutni - 60. - Celzija 66, - Fahrenheita 73. Englerov - 72, - Beaumea 74 stupanj nejednolikosti 127 suha destilacija 206 suha para 168 suhi zrak 194 suhoa pare 168 sulfidi 86 sumpor 76, 80. 86, 159, 203 sumporasta kiselina 87 sumporna kiselina 87, 88 sumporni dioksid 84, 159, 163, 164, 188, 212, 214 - trioksid 84 sumporovodik 83 sumporovodina kiselina 87 superfini 647 suspenzije 97 suenje 253, 254 suenje (kontrakcija) 112, 315 svijea, hefnerova - 73. meunarodna - 87 svila 99. 217, 219 svjetlosna jakost 70, 270 svjetlosne veliine 70 svjetlosni tok 70, 270 svjetlost 288, brzina -i 62, 288 svornjaci 549 svrdlo 638 amot 99, 216, 219. 471 eer 99, 217 esterokut 19 krob 99. 206 perploe 472 pirit 206 trcaljka 148 681

680

tali] 77, 80 tangencijalno naprezanje 112 tangens 10, 34 tangenta 37 tantal 77, 81 Taylorovi redovi 23 tehnecij 76, 81 tehnika granica elastinosti 313 tehniki rad 160 tehniko pismo (tisak) 658 - eljezo 343 tehnologija 613 teks 63 telur 77, 80 temperatura 66, - inverzije 192, - izgaranja 205 temperaturna naprezanja 114 temperaturni koeficijent rastezanja 67,157 temperovani lijev 356 teorija slinosti 210 tera- 58 terbij 77 termalno kaljenje 350 termodinamika 160 termoelementi 352 termometri 352 termonaponi 259 termoplasti 473, 476 terpentinsko ulje 99. 159 tesla 57 tetiva 19 Tetmajerove jednadbe 121 tetragonalna reetka 341 tetraklormetan 95 teina 64, 98. specifina - 64 teita 106 Thomson 160 Thomsonova jednadba 161 tijela, geometrijska - 18, 20, 108 tinjac 99, 264 tiristor 285 tiskarske slitine 412 titan 76, 84, 417 titanske slitine 417 titrajno dinamiko optereenje 321 titranje 131, prigueno - 35, 131, harmoniko - 125, prisilno - 132 tlano naprezanje 313 tlana visina 136 tlano ispitivanje 317 tlak 65, 114, standardni atmosferski - 65, hidrostatski - 133 tlo 216 682

tokasto zavarivanje 621 tok, toplinski - 66, svjetlosni - 70 tokarenje 643 tolerancija, redovi - 487, polje -e 486 tolerancije, - dosjeda 494, - mjera 486, - mjerila 492, - metrikih navoja 510, - zupanih parova 563 toluol 93 tona 63, registarska - 71 tonska skala 290 toplane 237 toplina 66, 157, 160, - izgaranja 67, 203, Jouleova - 268 toplinska obrada elika 348 - vodljivost 67, 210 toplinske pumpe 250 - veliine 66 toplinski kapacitet, specifini 67, i57, molni 68 -prijelaz 67, 210 - prolaz 67, 220 - tok 66 toplinsko zraenje 218 torr (stupac ive) 72 torij 77 Torricellijeva jednadba 138 torzija (sukanje) 117, 118, moment -e 117 torzijska naprezanja 11 7 tovarne mjere eljeznikih vozila 660 tranice, eljeznike - 432 trajna vrstoa 320 transcendentne jednadbe 29 transformator (el.) 267 transformatorsko ulje 214, 264 transurani 78 tranzistor 284 trapez 18 trapezna jednadba 40 trapezni navoji 520 trenje 109, sila -a 109. koeficijent -a 109, - valjanja 127. - kolutno 111 treset 99 trifluormonobrommetan 191 trifluormonoklormetan 190 trigonometrijske funkcije 10 - jednadbe 29 triklormetan 95 trofazni sistem 267 trohoida 32 trojna toka vode 66 trokut 16, 18, 19 tromost, sila -i 126, moment -i mase 63.

128, 129, moment -i plohe 113, radij -i 113 troostit, vidi trustit trotil 95 trustit 345 I I I - dijagram 345 tulij 77 tungsten, vidi volfram turbine, vodne - 154, parne - 2 3 0 , plinske - 247 turbinska ulja 605 turbokompresori 246 turbopumpe 152 turbuientno strujanje 136 tvari 75, pregled - 97 tvrdi (bijeli) lijev 355 tvrdi metali, karbidni 390 tvrdoa, ispitivanje -e 322, - po Bnnellu 322, - po Vickersu 326, - po Rockwellu 330. - plastenih tvari 334 ubrzanje (akceleracija) 62, 124, zemaljsko - (g) 62, 98. kutno - 62, 125 uestalost 50 udarna ilavost 319 ugljen 99, 206, 207, 208, 217 ugljienje elika 351 ugljina kiselina 87 ugljini elici 357, 379 - dioksid 84, 159, 163, 164. 188, 212 - m o n o k s i d 84, 159. 163, 1 6 4 . 2 0 3 . 2 0 7 ugljik 76, 80, 85. 203 ugljikova skupina elemenata 80 ugljikovodici 92 ukoeno drvo, vidi vezano drvo ulje, pogonsko - 206, zemno - 206, plinsko - 206, - za loenje 206, 207. - za mazanje 214, 604. transformatorsko - 214. 264. - za obradu 607 ultrazvuna obrada 647 ultrazvuk 289 umjetna goriva 206 unakrsno strujanje 221 unutarnja energija 160 upojna visina pumpi 149 upravljanje 291 uputnik 277 uran 77 uranidi, vidi transurani usporenje, vidi retardacija utiskivanje 619 utorni spojevi 549 uzemljenje 276

uzgon 134 uad, statika -i 106, elina-443, bakrena - 464 vakuum, vidi podtlak vakuumirane cijevi 280 valencija 80 valovanje, elektromagnetsko - 288 valjak 20 valjanje (valjno trenje) 111 valjanje 618 valjkasti leaji 581 valjni leaji 577 vanadij 76, 81 vapnenac 89, 90, 99, 100, 216 vapno 84, 87, 88, 99. - gaeno 88 varijacija 22 varijanca 50 vat 56, 57 vatni uin 267 vazelin 608 vazelinska ulja 607 veber 57 vektori 43 vektorsko. polje 46 veliine 53, vremenske - 62, energetske - 66, elektrine - 69, geometrijske - 59, svjetlosne - 70. toplinske - 66, masene - 63, - sile 64, protone - 64, molne - 68. - zraenja 68 veliinske jednadbe 53 ventilatori 153 ventili ( e l ) , poluprovodniki - 280 ventilni elici 377 Venturijeva sapnica 139 vezano drvo 472 veze, kemijske - 82 Vicat, ispitivanje po -u 335 Vickers. tvrdoa po -u 326 vidna svjetlost 288 vijci 550 vijani spojevi 550 vijani zupanici 573 vini! 93 vinilklorid 95 viskoznost 65. 133, 602 viekuti 18, pravilni - 19 viestruki integral 41 vitkost 120 vjerojatnost, statistika - 49 vlana vrstoa 315 vlani pokus 314 vlak 114 683

vlaknasti plasti 482 vlaknatice 472 vlastita frekvencija 131 vlastito titranje 131 vlaenje zraka 199 vlani zrak 193, 194, 195 vlanost 193 voda 8 3 , 9 9 , 159, 164, 175/187.214,257, 289 vodena para 213, zasiena 172. pregrijana - - 168. 175 vodeni plin 206 vodi elektrine struje 265 vodini peroksid 83 vodik 7 6 , 8 0 , 8 3 , 1 5 9 . 1 6 3 , 1 6 4 . 2 0 3 , 2 0 7 , 212, 261 vodljivost, elektrina - 69, 259 toplinska - 67, 210 vodna snaga 154 vodne turbine 154 vodovi, elektrini - 274 volfram 77, 81, 158, 215, 257 volframovi oksidi 84 volt 56, 57 volumen 59. - tjelesa 20, specifini - 63, molni - 68 volumenska masa 63 volumenske mjere 63 volumenski protok 64, 139 vosak 99 vremenska statika vrstoa 320, 539 vremenske, - mjere 62, - veliine 62 vremenski odziv 292 vretenska ulja 603 vrijednost, prosjena - 49. pH- - 88 vrijeme 62 vuenje 619 vuna 99, 217, troana - 216 Whitworthov profil cijevnog navoja 519 Widia 390 Wohlerova krivulja 321 SVoodova slitina 414 yard 71 zagrija (parni koti. zahvat (zup.) 565
124

zakovice 543 zakovini spojevi 543 zamani moment 128 zamanjak 127 zapremina, vidi volumen zasiena para 168 zatita elektrinih instalacija 275 zatici 549 zavari 544 zavarivanje 621, - taljenjem 622 zelena galica 90 zemaljsko ubrzanje 62 Zemlja (planet) 99 zemlja (tlo) 99 zemni plin 206 zemno ulje 206 zemno-alkalijske kovine 80 zid 100. 216 zlato 77, 81. 98. 158, 215, 219, 261 zraenje 288, toplinsko - 218 zrani plin 206 zrak 163, 164, 167. 169. 212, vlani- 193, 195 zrake 288, gama - 288 zupani prijenos 560 zupanici (parovi) 561, 574 zvuna brzina 201, 289 zvuni tlak 290 zvuk 289 arenje elika 348 buka 100. zidna - 216 eljezne slitine 343 - soli 90 eljezni karbid 85 - oksidi 84 eljeznika kola (mjere) 660 eljezo76.84. 158,215,257,261,289.343 ica. elina - 442, aluminijska - 451, bakrena - 463 ice za zavarivanje plamenom 624 ilave tvari 316 ilavost, udarna - 319 iva 77. 81, 159. 214. 257. 261, 289 ivin ventil 280 ivo (preno) vapno 84

Znak: 8806 P Izdanje STROJARSKI PRIRUNIK Deveto preraeno i popunjeno h r v a t s k o ili s r p s k o izdanje Autor Univ. prof. u m. dipl. ing. B O J A N K R A U T zasluni profesor F a k u l t e t e za strojnitvo Univerze Edvarda Kardeija u Ljubljani, poasni d o k t o r U n i v e r z e u M a r i b o r u Preveo sa slovenskoga Dipl.ing. M I R O S L A V P E O R N I K umirovljeni profesor T e h n i k o g fakulteta Sveuilita V l a d i m i r B a k a r i u Rijeci Izdava IRO TEHNIKA KNJIGA OOUR IZDAVAKA DJELATNOST Z a g r e b , Juriieva 10 Za izdavaa odgovara

Ing. Z V O N I M I R V I S T R I K A Urednik izdanja

Ing. S R E K O O T A R I Naklada 2 0 0 0 0 primjeraka Tisak T i s k a r n a L j u d s k e pravice u Ljubljani Tisak dovren u lipnju 1988. B. K r a u t , 1954 YU ISBN 86-7059-063-8